Истамбул радиоси эшиттиришларини тугатди. Шу кеча икки ҳикоя билан бир фельетонни қўлдан чиқаришим керак, бунинг устига, аллақайси бир журналнинг саволларига жавоб тузиб чиқишим зарур. Бу нарсаларнинг ҳаммаси эрталабгача битиши шарт. Аммо ишнинг мазаси бўлмай турибди — фақат биттагина ҳикояни ёзолдим, холос. Шу топда ичимга чироқ ёқса ёримайди.

Ҳикоянинг яна биттасини ҳам дўндириб ташлайман деган ниятда бир даста оқ қоғоз ҳам тайёрлаб қўйганман. Лекин нимани ёзишимни билмай хунобман.

Қорним таталаб кетгандай бўлди. Қизиқ, нимани ёзишни билмай турганимда, доим шунақа бўлади. Ўзимни чалғитиш учун баҳона қидириб қоламан. Юқори чиқиб қарасам, ҳамма донг қотиб ётибди. Ошхонага кирдим. Совиб қолган паловдан бошқа ҳеч вақо кўринмади. Шу топда менга уни ким ҳам иситиб берарди, дейсиз.

Қайтиб жойимга ўтирдим. «Яхшиси ухлаш керак! Эрталаб барвақтроқтурсам, ҳаммасини битириб қўяман!» деб ўзимча ўйладим.

Вақт чорак кам уч бўлибди.

Одам боласи уйқуда ҳам яшайди. Лекин бунақа яшашнинг нима кераги бор! Яшаганингдан кейин тирик эканингни сезиб, турмуш сирларини билиб яшасанг-да.

Қамоқхонада ётиб чиққан бир ошнам бор. Шу ошнам ўзини хоҳлаган вақтда туш кўришга ўргатибди. У ҳамиша менга: «Туш кўрсанг, умринг узаяди», — деб юрарди.

Бугун кечаси туш кўриб чиқишимни ўзим биламан. Шуниси ҳам борки, ишинг битмай, чала қолгандан кейин, албатта асабинг бузилади, кўрган тушинг роса даҳшатли бўлиши турган гап.

Шуларни ўйлаб ётиб ухлаб қолибман, Айтганимдек, жуда даҳшатли туш кўрдим. Яхшиямки… Бегона мамлакатга келиб қолган эмишман. Қандай мамлакатлигини билмасмишману, лекин ўзимча уни Америкагами, Ғарбий Германиягами ўхшатармишман. Ҳаддан зиёд кенг, серҳашам бир залда эмишман… Сизларни билмадиму, лекин мен туш кўраётганимни ўзим билиб тураман.

Э, Оҳ уйга кириб қолибсану, дедим ўзимга ўзим. Залдаги узун стол теварагида одамлар ғуж бўлиб ўтиришибди. Қаерга келиб қолганимни, бу ерда ўзи нима гап бўлаётганини сўрай дейману, тилим бормайди. Аслида ўзим расмий вазифа билан келганман, шунинг учун хижолатпазликдан қўрқаман. «Келган жойини ҳам билмас экан!» — деб таъна қилишлари мумкин-да, ахир. Шуларни ўйладим-да, сўрамай, ўзим билиб оламан деб, аҳд қилиб қўйдим.

Расмий музокаралар кетяпти. Мамлакатимиздан якка ўзим вакилмишман. Залда ўтирган ажнабийларнинг ҳаммаси ўзига зеб берган, башанг, серсавлат одамлар эмиш.

— Хуш келибсиз! — деб улардан бири мени қутлади. — Сиз мамлакатингиздаги аҳволни гапириб берасиз.

Аввалига қўрқиб кетдим, кейин ўзимга ўзим далда бердим: «Э, парво қилма, нима бўларди, бу туш-ку». Тушликка-ку туш-а, аммо тушлигини билиб қолишса…

— Ўзим билган нарсаларни бажону дил гапириб бераман, — дедим дадиллашиб.

— Мамлакатингиз қолоқ мамлакат-а, шундайми?

Жон-поним чиқиб кетди. Худоё ўзинг шарманда қилма, бунисига нима дейман? Борди-ю, «Ҳа, мамлакатимиз қолоқ», — деб юборсам, чет элликлар олдида уни ёмонотлиқ қилиб қўяман. Жиноят қонунида бу оғир гуноҳ ҳисобланади. «Қолоқ деганингиз нимаси, биз жуда илғормиз» — дейдиган бўлсам, ёлғончи бўлиб қоламан. Нима қилсамикин? Яхшиси, ёлғон гапириб қўя қолай. Жиноятчи бўлгандан кўра, алдоқчи бўлган маъқул, нега десангиз, ёлғон гапга жазо йўқ.

— Нега индамайсиз? — деб сўраб қолишди.

— Айбга буюрмайсизлар, саволни эшитолмай қолдим.

— Мамлакатингиз қолоқ-а, шундай эмасми?

— Бу нима деганингиз?! — дангал сўрадим мен ҳам.

— Ҳамма шунақа дейди. Биз ҳам шундай деб эшитувдик.

— Бўлмаган гап, муҳтарам жаноблар! Шуни билиб қўйингки, бизнинг душманимиз кўп. Шаънимизга туҳмат қилаётганлар ҳам шулар.

Ҳамма ҳайрон, ҳамма ёқа ушлаган.

— Демак, биз нотўғри эшитган эканмиз-да, — деди кимдир салмоқлаб.

— Ҳа, шундоқ.

— Сизлар нозик табиат одамларсиз, «қолоқ» деган сўзга ғашингиз келади. Майли бўлмаса, шу сўзнинг ўрнига «кам тараққий этган» деган иборани ола қолайлик. Маъқулми?

— Йўқ, бўлмайди. Биз кам тараққий этган мамлакат эмасмиз асло, биз жуда-жуда тараққий этиб кетганмиз.

Яна ҳамма ҳайратда.

— Сизларда электр кўрмаган шаҳарлар борми?

Яна «ҳа» дейдиган бўлсам мамлакатимизга доғ тушади. Роса аросатда қолдим-ку, мен!..

— Йўқ, бўлмаган гап!.. Ҳамма шаҳарларимизда, ҳамма қишлоқ ва қишлоқчаларимизда электр бор.

— Қойил… Ажойиб…

— Лекин мамлакатингизда электр қуввати учун кўп ҳақ олинади дейишади, шу гап тўғрими?

— Нима, электр қувватини айтяпсизми?.. Ия, бизда электр текин-ку!

— Ажойиб… Жуда антиқа…

Чет элликлар олдида мамлакатимни шарманда қилмаётганим учун ўзимда йўқ хурсандман. Ҳа, тўғри-да, агар газеталар шу гапларимни кўчириб босишса борми, қандай фойдали иш қилаётганимни эшитиб ватандошларим, албатта тасанно дейишарди.

— Сизларда ижара ҳақи жуда осмонда, уй-жой масаласи чатоқ эмиш, ростми шу? Ўрта миёна одам оладиган маошининг ярмини ижара ҳақига тўламаса, бошпанасиз қолармиш-а?

Ичимда биров: «Тўғрисини гапиравер, тўғрисини гапиравер», деб қистайди. Унга мен: «Ҳолим вой бўлади», — дейман. У яна мени ўз ҳолимга қўймайди: «Э, бу туш-ку. Туш кўраётганингни улар билиб ўтирибдими, нима деганингни қаёқдан билишарди. Лоақал тушингда тўғри гапириб олсанг-чи». Аъзойи баданимни совуқ тер босди. Манглайимдаги терни сидириб ташладим-да, хахолаб кулиб юбордим.

— Ха-ха-ха! Бизнинг мамлакат ҳақида шундай фикрдамиз денг! Гапнинг пўскалласини айтаман. Худодан битта-ю битта тилагим бор, у ҳам бўлса шуки, бизни кўролмаганларнинг кўзи кўр бўлсин. Уй-жой масаласида заррача танқислигимиз йўқ. Билдингларми? Барча маданиятли мамлакатлардагига ўхшаб бизнинг одамларимиз ҳам маошининг атиги ўн процентини тўлаб, ажойиб уйларда туришади.

— Хизматчилар-чи?

— Хизматчилар оила аъзоларининг сонига қараб ижарага уй олишади. Нолийдиган жойлари йўқ. Ижара ҳақи ҳам шунчалик озки, кам пул тўлаганинг учун уй эгасидан хижолат чекасан киши.

— Ундоқ бўлса, уй эгалари нега бола-чақали оилаларни қўймайди, дейишади?

— Ана холос! Қип-қизил ёлғон-ку бу! Ким айтди буни сизга! Ижарага ўтирадиган одам бизда уй эгасини кўрмайди ҳам. Муниципалитет қошида уй-жой билан шуғулланадиган маҳкама бор. Ижарага турмоқчи бўлган одам мана шу маҳкамага боради-да, тахминан шундай дейди: «Менга беш хонали уй керак, ваннахонасининг тоши кўм-кўк бўлсин, қизили тўғри келмайди, хотинимнинг асаби қиттак нозикроқ».

— Мамлакат деб мана буни айтса бўлади! — залдагиларнинг завқи келиб қийқириб юборишди. — Ура!

Мен ҳам бўш келмай, юртимизни кўкларга кўгариб мақтаб кетяпман.

— Эшитишимизга қараганда, юртингизда ишсизлар кўп, иш шароити оғир, меҳнат ҳақи жуда оз эмиш-а?

— Ия, сизлар ўзи кимга ишонасизлар: ҳар хил ғаразгўйларгами ё менгами? — дея ўшқириб бердим.

— Сизга-да, албатта…

— Ундай бўлса қулоқ солинг. Ишчилар тўғрисида гапириб бера қолай… Бизнинг ишчиларимиз жуда яхши турмуш кечиришади. Билдингизми? Уларнинг ўзлари ҳеч нарсадан нолишмайди-ку, бошқаларнинг тинч юрмаганига ҳайронман… Қани, менга айтинг-чи, қайси бир мамлакатнинг ишчиси бизникига ўхшаб кўп ҳақ олади? Ҳеч кимники! Бизникилар шунчалик кўп пул олишадики, тўғрисини айтсам, ортиқчалик ҳам қилади… Сир бўлса ҳам сизларга шуни айтиб қўяй, агар бизнинг ишчимиз овқати, кийим-кечаги ва ижара ҳақидан ортиб қолган пулини йиғиб юрса, бир ойнинг ичида бемалол каттакон фабрика қуриб олиши мумкин. Лекин у фабрикани бошига урадими. Бусиз ҳам унинг жони роҳатда…

— Вой-бў!.. Зап мамлакат экан-ку бу!

Қани энди мамлакатимизни роса мақтаётганимни Анатолия агентлиги билиб қолса-ю, бошқа ёқларга ҳам олиб эшиттирса… Бу ширин хаёлларим зое кетмасмиди.

— Маориф масаласи қалай? Аҳолининг саксон проценти саводсиз, дейишади.

— Ана холос… Лоф ҳам эви билан-да. Ёлғон гап шунақа бўлади деб ўйловдим-а. Одамларимиз шундоқ саводхонки, китоб ўқишу, хат ёзиш деган нарсалар жонларига тегиб кетган. Ҳамманинг саводи чиққан… Гаров ўйнаб битта саводсиз одам топиб кўринг-чи! Профессорлар, журналист ва ёзувчилар ҳам бизда ё ёзишади, ё ўқишади. Ҳаттоки, бир ўтиришда ҳам ёзиб, ҳам ўқийдиган одамларимиз бор. Ёзувчиларнинг ҳам, китобхонларнинг ҳам таги мўл. Бизда шунчалик мактаб кўпки, ўт-бетдан йўл очиш керак бўлиб қолса, тўппа-тўғри мактабларни бузиб ўтиб кетаверишади, ўқитувчиларнинг бўлса сон-саноғи йўқ… Биттасини чақирсанг, саккизтаси «лаббай» деб келади.

— Мактаб очиш учун Америкадан келтирилган ускуналарга нима дейсиз?

— Ия, бу ҳазил эди-ку. Куч-қудратимизни бегоналардан яшириш учун шундай қилган эдик-да. Биз жўрттага мактаблар учун бино етишмайди, дегандик.

— Шошманг, бу ерда бир гап борга ўхшайди, — ўтирганлардан бири сапчиб ўрнидан туриб кетди, — ўзингиз ёзган мақолаларни ўқиганмиз. Газеталардаги фельетонларингизда ҳамиша мамлакатда мактаб ва ўқитувчилар етишмайди, деб ёзасиз-ку…

— Ҳали шунга ишониб ўтирибсизларми? Қўйинглар-е! Буни мен оппозиция учун, яъни мухолифлар пайдо қилиш учун ёзаман. Халқимиз мухолиф бўлишни зап яхши кўради-да. Ҳамма нарса қойилмақом, деб ёзадиган бўлсак, халқимиз биздан ранжиб қолади. Мана шунинг учун мактаблар етишмайди, деб ёзамиз, обуначиларни кўпайтириш учун шунга ўхшаган нарсаларни тўқиб юрамиз. Бунақа гаплар маҳаллий ахборот ҳисобланади, четга бошқачасини юборамиз.

— Сизларда йўллар йўқ, борлари ҳам хароб дейишади, бунга нима дейсиз?

Бундай гаплар меъдамга теккани учун ирғиб ўрнимдан турдим.

— Бас энди, мен кетаман.

— Ҳа, йўл бўлсин, бу ердан ҳеч қаёққа чиқиб кетолмайсан, ҳозир туш кўриб ётибсан…

Демак, ҳаммасини тушимда кўраётганимни улар ҳам билишар экан-да.

— Қўйиб юборинглар, кетаман.

— Қаёққа?

— Юртимга…

Эшикка қараб юрдим. Ўтирганларнинг ҳаммаси «гур» этиб устимга ёпирилди, бирпасда мени бурчакка тиқиб қўйишди.

— Қўйиб юборинглар мени!

— Сен туш кўряпсан, ҳеч қаёққа кетмайсан!

На қўлимни ва на оёғимни қимирлата оламан.

— Яна битта саволим бор, — деди биттаси биқинимга туртиб, — сизларда эркинлик борми, йўқми?

Қўрққанимдан тилим айланмай қолди.

— Ҳм… Ҳм… Ҳм… — йўталиб ҳам олдим. Гапим бўғзимдан чиқмайди.

— Қани, гапир, гапир, эркинлик борми? — дея ҳаммаси бир оғиздан сўрашди.

Ниҳоят, яна тилга кирдим, ғўлдираб туриб айтдим;

— Бор… Жуда кўп, тўлиб-тошиб ётибди…

— Мамлакатингизда ҳамма эркинликлардан борми?

— Сизга қайси бири керак ўзи?

— Айтайлик, матбуот эркинлиги.

— Бор бўлганда қандоқ… Бизда ҳаммаси бор. Қалашиб ётибди. Матбуот эркинлиги ҳам бор. Истаганча топилади. Мени қўйиб юборинглар энди!..

— Демак, сизларда ҳамма эркинликлар бор экан-да?

Ичимда ўйлайман: «Тонг албатта отади… Бу даҳшатли туш бир умр чўзилиши мумкин эмас. Нима бўлса ҳам, албатта тонг отади, мен уйғонаман…»

— Сизларда матбуот эркинлиги борми?

— Бор деб айтдим-ку, ахир… Ҳа, бор!

— Бор бўлса жуда соз, аммо матбуот ҳақидаги эски қонун ҳали амалда дейишади-ку. Бу қандай эркинлик бўлди?

— Ҳа, нима бўпти… Сизларга нима… Амалда бўлса бўлаверсин, ахир энди қўлланилмайди-ку… Бизнинг мамлакатимизда султон Фотиҳ Истамбулни босиб олаётганида иш берган тўплар ҳам бор, хўш, ҳозир буларнинг кераги бўлмаса, албатта йўқотиб юбориш шартми? Биз бошимизга қандай кулфатлар тушганини унутмаслик учун демократияга зид бўлган мана шу қонунни сақлаб келяпмиз. Бизда матбуот эркинлиги ва бошқа жуда кўп эркинликлар бор. Булар шунчалик кўпки, қаёққа сиғдиришни ҳам билмай гарангмиз.

— Мамлакатда иқтисодий аҳвол чатоқ, бюджет нуқул зарар кўряпти, деб эшитдик. Бунга нима дейсиз?

Худоё мушкулимни ўзинг осон қил, бунисига нима деб жавоб бераман? Қора терга ботиб кетдим-ку!

— Нима, бутун умрим уйқуда ўтадими? Етар менга шунинг ўзи! — дея қичқириб юбордим.

— Агар тўғрисини айтмасанг, ҳеч қачон уйғонмайсан.

Ростини айтадиган бўлсам, мамлакатимизга қарши пропаганда юритган бўламан… Ё парвардигор, шўрлик бошимни қандоқ кулфатларга солдинг!

— Экономикамиз сиз ўйлагандек ёмон аҳволда эмас. Аксинча, жуда порлоқ. Шундай порлоқки, кўрсангиз кўзингиз қамашади… Бюджетга келсак, зарар билан фойда тенглашиб қолган. — Шу ерга келганда гапнинг белига тепиб, шартта тўхтатишди.

— Демак, маълум бўладики, сизлар ёрдамга муҳтож эмас экансиз, — деди ҳозир бўлганлардан бири, — биз ҳақиқий аҳволни айтиб берасиз деган мақсадда сизни чақиртирган, мабодо ёрдамга муҳтож бўлсангиз, қарз очиб, сизларга маблағ бермоқчи бўлган эдик… Кўриниб турибди, ишларингиз жойида, ёрдамга ҳожат ҳам йўқ экан. Хўп, хайр.

Бу гапни эшитиб эс-ҳушимни йиғиб олдим.

— Нима?! — деб овозимнинг борича бўкирдим.

Демак, мени чет элдан ёрдам олишга вакил қилиб юборишган экан-да.

— Майли, нега буни илгарироқ айтмадингиз, билганимда шунга қараб тўн бичардим, гапнинг тўппа-тўғрисини айтиб берардим.

— Хўп, хайр.

Аламимга чидаёлмай ҳўнграб йиғлаб юбордим. Буни қаранг, чет элдан ёрдам олиш мумкин экан-ку, мен қўлдан бой бериб қўйибман-а. Алам қиладиган жойи шундаки, мамлакатимни ажнабийлар олдида ёмонотлиқ қилиб кўрсатган, жиноят қилган бўламан деб ўйлаб, ёрдамдан қуруқ қолибман.

Йиғидан уйғониб кетдим. Ҳали тонг ёришмаган экан.

Шамчироқни ёқдим. Стулга ўтирдим. Тушимда ростдан ҳам йиғлаган эканман. Кўз ёшларимни артиб олиб, ҳозиргина кўрган даҳшатли тушимни қоғоз бетига тушира бошладим. Наҳотки, ҳеч тонг отмаса-я! Қуриб кеткур тун бирам чўзилиб кетдики…

Туркчадан Миад Ҳакимов таржимаси