Quyosh o‘zining ish kunini tugatib, shahar uzra yoyilgan oltinrang choyshabini yig‘ishtirib oldi. Boshlovchi romanist, o‘rtoq prozaik Lo‘tti Bozov xuddi ana shu paytda telefon trubkasini ko‘tarib, havaskor yosh tanqidchi, o‘rtoq olim Qorin Quliyevga qo‘ng‘iroq qildi.
Undan-bundan, o‘tgan-ketgandan gaplashishdi.
Suhbat so‘ngida o‘rtoq Lo‘tti Bozov o‘rtoq Qorin Quliyevni uyiga, bozbashga sidqidildan taklif etdi. Qorin Quliyev, yosh olim va shtatsiz tanqidchi, avvaliga biroz o‘zini bozorga soldi. Lekin telefon trubkasidan bozbashning yoqimli hidi urilib, dimog‘ini qitiqladi, ishtahasini karnay qilib yubordi. Natijada Qorin Quliyev bormaslikning ilojini topolmay qoldi.
Avvalo sizni Lo‘tti Bozov (do‘stlari hazillashib uni Lo‘ttibozov deyishadi) bilan tanishtiray. U juda ulfat yigit. Narda o‘ynashda uncha-muncha odam unga teng kelolmaydi. Qayerdaki oshxo‘rlik, umuman, ziyofat bo‘lsa, u tamadalikni qo‘lga oladi. Uning uslub-usuli, umuman aytganda, yaxshi, yangi, zamonaviy. Shunday takliflar aytadiki, qisqa, lo‘nda, biroq chuqur mazmunli. Barcha so‘zlari tagdor, yashirin mazmunga ega, abzatslari yirik-yirik, boblari esa ixcham – hammasi romanlarga xos. Agar Lo‘tti Bozov hayotni besh barmog‘iday biladi desak, xato qilgan bo‘lamiz. Nega? Chunki bu fikrda tugallik yo‘q. Nega endi besh barmoqday deyish kerak? Axir, uning qo‘llarida o‘nta barmog‘i bor-ku! (Oyoqlaridagi o‘nta barmoqni hisobga qo‘shmayapmiz haliyam.)
Bordi-yu Lo‘tti Bozov hayotni o‘n barmog‘i kabi biladi desak, u holda ham yanglishamiz. Binobarin, u o‘z asarlari mazmunini barmoqlarini so‘rib o‘ylab topmagan. Garchi u so‘nggi romanini “Qo‘l qo‘lni yuvadi, qo‘llar esa yuzni” deb atagan bo‘lsa-da, bunday deyishga haqqimiz yo‘q.
Endi Qorin Quliyev haqida gapiradigan bo‘lsak, u yosh olim, domla. Shunga qaramay aspirant, romantik qarashlarga boy. Qorin Quliyev janoza va boshqa marosimlarda fotihani juda o‘rniga qo‘yib, qiroat bilan o‘qirdi. Uning uch xonali uyi, qop-qora mo‘ylovi, sariq “Volga”si, tilla tishlari va pushti galstugi bor. Bulardan tashqari, Qorin Quliyev oz yeb, oz ichadigan yigitlar toifasiga mansub. Shunday qilib, hikoyamizni davom ettiramiz.
Qorin Quliyev gabardin paltosini kiyib to‘g‘ri yosh romanist Lo‘tti Bozovning uyiga yo‘l oldi. Lo‘tti Bozov ostonada unga peshvoz chiqarkan, “Xush kelibsan! Eshigimiz sen uchun doimo ochiq”, dedi.
Lo‘tti Bozovning hayot yo‘ldoshi, boshqacha aytganda, qonuniy xotini Savlatxonim oshxonadan chiqib, mehmonni, ya’ni hazilkash yosh yigitni qarshi oldi-da, dedi:
– Xush kelibsiz!
Lo‘tti Bozov Qorin Quliyevdan hol-ahvol so‘radi, sog‘lig‘i bilan qiziqdi, ishlarini surishtirdi. Keyin xotiniga yuzlandi:
– Ey, hayot yo‘ldoshim. Bizga tezroq biror narsa keltirsang-chi. Axir, ochlikdan qorin quldirayapti-ku.
Lo‘tti bu gapni aytishga aytdi-yu, darhol izoh berdi:
– E-e, do‘stim Qorin! Ochlikdan qorin quldirayapti, deganimga sen xafa bo‘lmagin, gap kepqoldi-da. Men hech narsaga sha’ma qilganim yo‘q. Tavba, rahmatli ota-onang senga boshqa tuzukroq ism topolmagan ekanda-a…
– Nimasini aytasan, – dedi Qorin.
Bu payt bozbashning xushbo‘y hidi butun koridorga tarqaldi. Qorin Quliyev astagina yutinib qo‘ydi. Lo‘tti Bozov dedi:
– Qani, stolga marhamat.
Qorin Quliyev: “Qo‘l yuvib olsak, yomon bo‘lmasdi”, dedi.
– Bizda negadir suv yo‘q, – dedi Lo‘tti Bozov. – Ammo tashvish chekma, men sening qo‘lingga suv quyib turaman.
Ular vannaxonaga kirishdi. Lo‘tti Bozov Qorin Quliyevning qo‘liga suv quydi, u yuvdi. Xuddi shu mahal Lo‘tti Bozov Qorindan o‘zining “Qo‘l qo‘lni yuvadi, qo‘llar esa yuzni” romani xususidagi fikrini so‘rab qoldi. Qorin Quliyev qo‘lini sochiqqa artar ekan, “Qo‘l qo‘lni yuvadi, qo‘llar esa yuzni” romanini o‘qib huzur qilishga hali ulgurmaganini afsus ila aytdi.
Lo‘tti Bozov sekin yo‘talib qo‘ydi. Ikki hamkasb xonaga kirib, stol atrofiga o‘tirishdi.
Do‘stlar o‘tirishi hamono Savlatxonim bug‘i chiqib turgan bozbash, ko‘katlar, qip-qizil rediska keltirib qo‘ydi. Lo‘tti Bozov va Qorin Quliyev yenglarini shimarib bozbash yeyishga tushdilar. Nafsi biroz orom olgach, Lo‘tti Bozov gap oqimini yana o‘sha mavzuga burdi.
– Mening romanimni hali o‘qimabsan, – dedi u. – Sog‘lig‘ing joyidami ishqilib? Gap shundaki… Inqilobdan oldingi chollar aytganday, Xudodan sir tutib bo‘lmagan narsani bandasidan yashirishga na hojat. Demak, sendan ham sir tutishning iloji yo‘q va men buni istamayman ham. Ertaga mening barcha dushmanlarim birlashib rosa savalamoqchi.
Shu mahal Savlatxonim kirib keldi va dedi:
– Azizim Qorin, bozbash qalay bo‘pti? Xom emasmi, olovimiz baland yonmayapti, pishmay qoldimi, deb qo‘rqdim. Xom emasmi ishqilib?
Qorin Quliyev:
– Yo‘q, yo‘q, – dedi. – Xom emas.
Savlatxonim oshxonaga qaytib ketdi, Lo‘tti Bozov so‘zida davom etdi:
– Demoqchimanki, ertaga mening romanim muhokama qilinadi. Oliy o‘quv yurtlarining o‘qituvchilari va studentlar, ilmiy institutlarning xodimlari, qisqasi, butun adabiy jamoatchilik hamda barcha qiziqqan o‘rtoqlar taklif etilgan.
Xuddi shu mahal Savlatxonim yana kirib keldi-da, Qoringa savol berdi:
– Azizim Qorin, ma’zur tutasiz, tuzi qalay? Kam tuz solmadimmi, deb xijolat bo‘lib o‘ldim toza.
O‘rtoq Qorin Quliyev:
– Yo‘q, yo‘q – dedi. – Tuzi joyida, kam emas.
Savlatxonim oshxonaga qaytib ketdi, Lo‘tti Bozov so‘zida davom etdi:
– Men ularni yaxshi bilaman. Agar birontani dabdala qilmoqchi bo‘lishsa, gapiruvchilar ro‘yxatini oldindan tuzib qo‘yishadi. Men ularning odatini juda yaxshi bilaman.
Xuddi shu paytda Savlatxonim yana kirdi.
– Azizim Qorin, kechirasiz, suvi ko‘p emasmi? Suvni ko‘p solvordimmi, deb qo‘rqdim-da.
Qorin Quliyev:
– Yo‘q, yo‘q, – dedi. – Hammasi joyida.
Savlatxonim oshxonaga qaytib ketdi, Lo‘tti Bozov so‘zida davom etdi:
– Ko‘rdingmi ularni, mening yolg‘iz paytimdan foydalanib, po‘stagimni qoqishmoqchi. Xolamning o‘g‘li Qo‘rs Qo‘polov kurortga, hamshahrim Maratelev qishloqqa to‘yga ketgan, qo‘shnim Grafomanskiy esa xasta. Ular buning hammasidan xabardor. Shu bois meni ko‘rolmaydiganlar paytdan foydalanib qolishmoqchi.
Xuddi shu payt Savlatxonim kirib, Qorindan bozbashning qalampiri ko‘payib ketmaptimi, achchiq emasmi, deb so‘radi. Qorin Quliyev:
– Ha, yaxshi, – dedi. – Joyida. Shirin, juda yaxshi. Mazali bo‘pti.
Savlatxonim:
– Azizim Qorin, kechirasiz, – dedi, – go‘shtdan yeb ko‘ring-a, juda yumshoq pishgan. Yaxshi hazm bo‘ladi.
– Ha-ha, yaxshi pishipti, yumshoq, tez hazm bo‘ladi, – dedi Qorin Quliyev.
Savlatxonim yana oshxonaga qaytib ketdi, Lo‘tti Bozov so‘zida davom etdi:
– Demak, sening sog‘lig‘ing uchun olaman, do‘stim Qorin. Sen menga aka-ukamdan ham yaqinsan. Rahmat senga, yuz yil yasha. Biz esa sening himmating, qo‘llab-quvvatlashing, bir so‘z bilan aytganda, soyangda yashayveraylik.
– Tashakkur.
Ichishdi:
– Pff!
– Sen mening gunohimdan o‘t, – dedi Lo‘tti Bozov. – Konyakni nazarda tutyapman. Buning uchun qarzdorman. Uchyulduzligi bor ekan, olmadim. Bo‘maydi u. Keyingi hafta, albatta, beshyulduzligidan topib qo‘yaman. Bir o‘tiramiz.
…Ertasiga Qorin Quliyev muhokamaga kelib, so‘zlovchilar ro‘yxatiga yozildi. Ungacha ikki-uch kishi gapirdi. Ularning hammasi romanni dabdala qilishdi, titi-pitisini chiqarib tashladilar. “Qo‘l qo‘lni yuvadi, qo‘llar esa yuzni” romanida yozuvchining qo‘li ko‘rinmaydi, har jihatdan bo‘sh, sayoz, roman deyishga arzimaydi, degan fikr bildirishdi.
Lo‘tti Bozov Qorin Quliyev tomonga engashib, uning qulog‘iga shivirladi:
– Men halok bo‘ldim, endi sen mening jasadimni yerdan ko‘tarishing kerak. Ta’sirli qilib gapir. Obrazli tilda gapir. Hammasi dovdirab, aytgan so‘zlariga pushaymon bo‘lib qolsin.
Qorin Quliyev romanni o‘qimaganiga yarasha loaqal bosh qahramonning ismini ham bilmaydi. Bosh qahramon ayolmi-erkakmi – shundan ham bexabar. So‘rab olmaganiga pushaymon chekdi.
Biroq bo‘lar ish bo‘ldi, ishni boshladimi, oxiriga yetkazishi lozim.
Qorin Quliyev gapni nimadan boshlashni bilmas, og‘zi quruqshab, tili aylanmasdi. U grafindan stakanga suv quyib, bir qultum ichdi. Og‘zini sal namlab olib, nutqini boshladi:
– Hurmatli hamkasblar va adabiyot muxlislari. Mendan oldin so‘zga chiqqan o‘rtoqlarning fikriga sira qo‘shilmayman. Nima uchun? Bordi-yu, asar yaxshi bo‘lsa, nega endi uni qoralash, tanqid qilish kerak?
O‘rtoq yosh avtor Lo‘tti Bozovning “Qo‘l qo‘lni yuvadi, qo‘llar esa yuzni” romanining eng asosiy yutug‘i shundaki, ya’ni uning asosiy joyi… muvaffaqiyati shundan iboratki… u xom asar emas. Tayyor asar. Ha ha, xom emas, tayyor! Bu asarning olovi o‘tkir, baland bo‘lganini sezib turibmiz.
Baland olov, ha-ha, baland olov – yosh prozaik yuragining tafti. Bu yerda biz hech qanday kamtuzlilikni sezmaymiz. Asarda tuz yetarli, lekin sho‘r emas, mo‘tadil. Tili shirin, qaytarib aytaman, shirin, mazali. Suvi ko‘p emas, yo‘q-yo‘q, suvi kam, ba’zi bir boshqa o‘rtoqlarnikiday sersuv emas. Tabiat juda yumshoq tasvirlangan. Obrazlar pishiq, mazali, ha, juda pishiq va mazali… Umuman olganda, asar yangi, xushbo‘y, odamga rohat bag‘ishlaydi, yaxshi hazm bo‘ladi.
Nima, siz o‘ylaysizki, kamchiligi sira yo‘qmi? Bor, albatta. Bu mening shaxsiy fikrim, avtor qo‘shiladimi-yo‘qmi – ixtiyori. Mening nazarimda, o‘rtoq yosh prozaik Lo‘tti Bozov boblar orasiga uchta yulduz emas, beshta yulduz qo‘ysa, asar yana ham yutgan va maqsadga muvofiq bo‘lardi.
…Lo‘tti Bozov bilan Qorin Quliyev muhokamadan so‘ng birga qaytishdi. Shahar tun og‘ushida. Quyoshning vazifasini vaqtincha bajarib turgan oy erinchoqlik bilan atrofni yoritadi. Lo‘tti Bozov xirgoyi qilib bormoqda. Qorin Quliyev peshonasiga shart urib, birdan to‘xtadi.
– Vay, – dedi u, – mutlaqo esimdan chiqib ketipti. Afsus, aytmapman-a. Salgina yog‘lik bo‘lgan ekan-da.
– Nima?
Ozarbayjonchadan Mamatqul Hazratqulov tarjimasi
“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2023 yil 12-son