Bu voqea frantsuz asirlarini Germaniyadan — tutqinlikdan olib qaytayotgan poezdda boshlangan edi. O‘n kishilik kupeda o‘n ikki kishi tiqilishgan. Ular uylari, oilalarini ko‘rish imkoni tug‘ilganidan g‘oyat hayajonda. Deyarli hammalarining ham fikru xayolini eng avvalo rafiqalari band etgan. Ayrimlarining ko‘nglida umid uchqunlari chaqnar, ba’zilari esa xavotirlanib o‘ylar edi: “Rafiqam avvalgiday vafodor va sodiqmikin? Uzundan-uzoq tanholik yo‘llarida qanday o‘zgarishlar ro‘y berdi ekan? U bilan hayotni davom ettirish mumkin bo‘larmikin?”
Bola-chaqalilar, harholda, ancha xotirjam. Ularning rafiqalari bola tarbiyasi bilan kun o‘tkazgandir. Bu uchrashuv o‘nQaysizligi bolalar quvonchi tufayli yengil ko‘chsa ajabmas…
Kupening bir burchagida baland bo‘yli, qotmadan kelgan, ko‘zlari chaqnoq, frantsuzdan ko‘ra ko‘proq ispanga o‘xshash kishi o‘tirar edi. O‘zini Reno Leymari deb tanishtirgan bu odam shardeylik bo‘lib, Perigorda yashardi. Tun og‘ushida ilgarilayotgan poezdning bir maromdagi taraqa-turuqini parovoz gudogi bo‘lib turar, Reno esa ro‘parasidagi hamrohi bilan gaplashib borardi.
— Saturnen, uylanganmisan?
— Bo‘lmasam-chi! Urushdan ikki yil avval uylanganman, ikki bolam bor edi. Xotinimning ismi Marta. Suratini ko‘rsataymi?
Past bo‘yli, yuzi chandiq, ammo quvnoq Saturnen ichki cho‘ntagidan titilib ketgan katmonchani olib, yirtiq bir surat chiqardi-da, iftixor bilan Renoga uzatdi…
— O, juda chiroyli ekan, — dedi Leymari. — Shundoq go‘zalning oldiga hech xavotirlanmasdan qaytyapsanmi?
— Nega endi xavotirlanay?
— Chunki, xotining juda chiroyli, shuncha vaqt o‘zi yolQiz qoldi, atrofida esa boshqa erkaklar bor… — dedi Leymari.
— Kulgimni qistatyapsan! Mening Martam shundayki… manman degan yigitga ham qaramaydi. Biz shunday baxtiyor edikki… Besh yil mobaynida menga yozgan xatlarini ko‘rganingda bormi?..
— E-e… bu xatlar! Men ham shunaqa iliq xatlardan ozmunchasini oldimmi! Ammo, baribir, tashvishdaman.
— Qiziq, xotiningga ishonmaysanmi?
— Ishonishga ishonamanku-ya, to‘g‘rirog‘i — ishonardim. Olti yil birga yashab, sirayam san-manga bormaganmiz.
— Xo‘sh?..
— E, og‘ayni, bu — odamning tabiatiga boQliq… Men boqibeg‘amlikka ishonmaydigan odamlar toifasidanman. O‘z-o‘zimga doimo: “Elenning tengi emasman, u go‘zal, juda aqlli, odobli” deb kelganman. Rostdanam xotinim juda bilimdon, qo‘lidan kelmaydigan ish yo‘q. O‘ar qanaqa matodan shundayin ko‘ylak tikadiki, hammaning havasi keladi. Oddiy kulbani jihozlashga kirishsa bormi, naq jannat qilib yuboradi… Shularni o‘ylab turib o‘zimga-o‘zim deyman: axir yurtimizda kelgindilar qancha yil izg‘ib yurishdi. Ular orasida mendan ko‘ra istarasi issiqroqlari bo‘lgandir-ku… Qishloqning eng go‘zal ayoli — Elen shular e’tiborini o‘ziga jalb etmadimikin?..
— Nima bo‘pti? Agar u seni sevsa…
— Shundayku-ya, og‘ayni, besh yil yolg‘izlikni tasavvur qila olasanmi? Elen Shardeyda musofir. Shardey mening yurtim, uning bu yerda hech kimi yo‘q. Shunday bo‘lgach, yo‘ldan toyishi hech gap emas-da…
— E-e, juda g‘alati ekansan-ku, esing joyidami o‘zi? Xo‘p, biror narsa yuz berdi ham deylik. Hayotda nimalar bo‘lmayapti, axir! Menga qara, agar biror kimsa: “Sening Martang…” deb og‘iz ochishi bilan men unga: “OQzingni yum. Xotin meniki, buni urush deydilar; u yolg‘iz edi; endi esa tinchlik. Biz hayotni qaytadan boshlaymiz”, — degan bo‘lar edim.
— Men sendaqa emasman-da, — dedi Leymari. — Agar qaytganimdan keyin biror narsa sezsam bormi…
— Unda nima qilasan, xotiningni o‘ldirasanmi?! Tentak ekansan-ku!
— Yo‘q, unga qo‘limni ham tekkizmayman. O‘atto bir og‘iz gapirmayman. Ammo o‘sha zahotiyoq Qoyib bo‘laman. Uzoqlarga ketib qolaman, nomimni o‘zgartirib yashayman. Uy-joy — hammasini unga qoldirib ketaman. Menga hech narsa kerak emas, qo‘limda hunarim bor… Hayotimni tamomila o‘zgartirib yuboraman. Bilmadim, bu balki telbalikdir, ammo tabiatim shunday. Menga baxt butun bo‘lsa, yoinki…
Poezd uzoq gudok chalib, relslarni sharaqlatib vokzalga kirib keldi. Ikki suhbatdosh jim bo‘lib qolishdi.
Shardey oqsoqoli qishloq o‘qituvchisi edi. U juda ko‘ngilchan va ehtiyotkor odam. Reno Leymari poezdda qaytib kelayotganligi haqida u ministrlikdan xabar oldiyu, o‘zi borib Elenga aytishga ahd qildi. Oqsoqol borganida Elen bog‘ida kuymalanib yurgan edi. Bu — qishloqning eng xushmanzara boQlaridan bo‘lib, eshikning ikki tomonini atirgullar bezab turardi.
— Leymari xonim, sizni yaxshi bilaman, erining qaytib kelayotganidan ogoh qilib qo‘yish lozim bo‘lgan ayollardan emassiz. Ammo, shuni aytishim kerakki, xatti-harakatingiz, odobingiz bilan butun qishloq ahlining hurmatiga sazovor bo‘lgansiz. O‘atto og‘ziga kelganini ayamay, har qanday ayolni badnom qiladigan Qiybatchi xotin-xalajlar ham sizni yomonlashga so‘z topolmayaptilar.
— Biror narsa topishar, oqsoqol, — dedi Elen jilmayib.
— Men ham shunday bo‘lar, deb o‘ylagan edim, ha o‘ylagan edim!… Ammo siz ularni ham rom qilib qo‘ydingiz. Men sizning quvonchingizni o‘z ko‘zim bilan ko‘rgani keldim. Shunisi ham borki, uning kelishiga hozirlik ko‘rishingiz kerak, Leymari xonim. Turmush oQir, hammamizning ahvolimiz ma’lum: har kuni dasturxon tuzay olmaymiz-ku…
— Juda yaxshi qilibsiz, janobi oqsoqol. Men Renoni shundayin kutib olayki!.. Yigirmanchi avgustda dedingizmi? Poezd soat nechalarda kelarkin? Bilmaysizmi?
— Ministrlikdan xabar qilishlaricha, soat yigirma uchda yo‘lga chiqadi. Bu poezdlar juda imillab yuradi… Tever vokzalida poezddan tushsa, bu yergacha Reno yana to‘rt kilometr piyoda bosadi. Menimcha, u tushda yetib kelsa kerak.
— Men uni kutib olishga shundoq hozirlik ko‘rayki, janobi oqsoqol, shohona bir dasturxon tuzayki… Shundoq xushxabarni keltirganingiz uchun mingdan-ming rahmat sizga.
— Shardeyda sizni hamma hurmat qiladi, jonidan sevadi, desa ham bo‘ladi. Siz asli bu yerlik emassiz, ammo hamma sizni hamqishloq deb biladi.
Nihoyat oqsoqol xayrlashib chiqib ketdi.
Elen Leymari eri kelishidan bir kun avval butun uyni saranjom-sarishtaladi: pollarni yaraqlatib, deraza pardalarini eskirgan lentalarigacha yangiladi. Keyin qishloq sartaroshinikiga borib, sochini jingalak qilib keldi. Tuni bilan boshiga setka kiyib yotdi. Sal-pal uxladimi-yo‘qmi, yana azonlab turib oldi. So‘ng, kiyimlarini bir-bir ko‘zdan kechirdi. Uzoq yolQizlik davrida bir marta ham kiyilmagan, o‘zi sevgan shohi ich ko‘ylagini ajratib qo‘ydi. “Qaysi ko‘ylagimni kiysamikin, bir vaqtlar erim yoqtirgan zarhal yo‘lli havorang ko‘ylagim qalay ekan?” Ammo uni kiyib ko‘rgach, darhol yechib tashladi: o‘tgan yillar davomida shunchalik ozib ketganidan, ko‘ylak xalpillab, bellari osilib qolgan edi. Yo‘q, o‘zi tikkan qora ko‘ylagini kiya qoladi: yoqasini bejab, beliga rangdor belboQ taqadi.
Dasturxon tuzashga kirishishdan avval, Elen eri yoqtirgan taomlarni eslashga harakat qildi. 1945 yil Frantsiyada hali ahvol og‘ir edi. Birini topsang, biri yo‘q… Eri esa shokoladni yoqtirardi. Shokolad topib bo‘larmishmi? Yaxshiyamki, kichkinagina shaxsiy xo‘jaligi bor. Shu tufayli tovuqlar tuxum berib turadi. Eri doimo: “Quymoqni hech kim sendek mazali tayyorlay olmaydi” deb maqtardi. Reno yaxna go‘shtni, qizartirib pishirilgan olmani ham xush ko‘rguchi edi. Lekin shardeylik qassob ikki kundan beri do‘konni ochmay qo‘ydi… Elen o‘tgan kuni so‘yilgan tovuQini yaxshilab qovurdi. Qo‘shni qishloqdagi do‘konchi yashirincha shokolad sotar ekan, deb qo‘shnisidan eshitgan edi, borib-kelishga ahd qildi. “Soat sakkizda ketsam, to‘qqizgacha qaytib kelaman… Ketgunimcha dasturxon tuzab qo‘ysam, kelgandan keyin faqat oshxonada band bo‘laman”, o‘yladi Elen va ishga kirishib ketdi. U juda hayajonlangan, shu bilan birga, behad shod edi. O‘avo shunaqa ham yaxshi ediki… nazarida hech qachon oftob bunchalar charaqlamagandek… Elen shirin xayollar bilan dasturxon tuzashga tushdi.
“Qizil katak oq dasturxonni yozaman. To‘yimizdan keyingi ilk bor yozgan dasturxonimiz shu. Pushti likopchalarning gullari Renoga juda yoqardi… Bir shisha vino va gullar qo‘yaman. Axir u stolda gul bo‘lishini qanchalar yaxshi ko‘rardi: “Gullarni hammadan ham chiroyli dastalaysan”, — derdi takror-takror.
Elen uch xil gul: oq moychechak, qizil lola, binafshani dastaladi, shinamgina bezatilgan xonani o‘zi uzoq tomosha qildi.
Rostdanam hamma narsa joyida edi.
Ne-ne baxtiqaroliklarga duchor bo‘lgan Reno shuncha judolikdan keyin uy-joyi va xotinini o‘sha-o‘shaligicha ko‘rib quvonib ketsa kerak… Derazaning bu tomonidan turib Elen katta toshoynaga qaradi. Ozgina ozganini aytmasa, o‘zi ham deyarli o‘zgarmabdi. U baxtiyorlikdan gangib qolayotganini his qilardi…
“Etar! — dedi o‘ziga-o‘zi, — tezroq bora qolay… Soat necha bo‘ldiykin? Voy, to‘qqizdan oshibdi-ku! Bu ishlar o‘ylaganimdan ko‘ra ko‘proq vaqtimni olibdi-da. Poezd soat o‘n ikkilarda keladi, degan edi oqsoqol. Men undan avval qaytaman”. So‘ng, uydan shoshilinch chiqib ketdi…
Leymarilar uyi qishloq chekkasida bo‘lgani uchun ham ko‘zlari chaqnoq, oriq soldatning boQ tomon o‘tganini hech kim ko‘rmadi. U charaqlagan oftobu xushbaxtlikdan, asalarining g‘o‘ng‘illashidan gullarga maftun boqib, bir muddat mastona turib qoldi. Keyin ohistagina chaqirdi:
— Elen!
O‘ech kim javob bermadi. U yana bir necha bor: “Elen! Elen!” deb chaqirdi. Javob bo‘lmagach, xayoli qochib, deraza yoniga bordi: ikki kishi uchun tuzalgan dasturxon, gul va vinoni ko‘rib yuragi gupillab urib ketdi. U bir muddat devorga suyanib qoldi.
“Yo rabbim! Xotinim yolg‘iz emas ekan!” — o‘yladi Reno.
Bir soat keyin Elen qaytib kelganida qo‘shnisi unga:
— Renoni ko‘rdim, u chopib ketayotgan ekan. Shuncha chaqirsam ham qayrilib qaramadi, — dedi.
— Chopib ketayotuvdi, deysizmi? Qaysi tomonga ketayotuvdi?
— Tever vokzali tarafga.
Elen avval oqsoqolnikiga yugurdi, u hech narsadan xabarsiz edi.
— Juda qo‘rqayapman, shunday qo‘rqayapmanki, oqsoqol janoblari. Uning fe’li tor, juda rashkchi. Ikki kishilik dasturxon tuzalganini ko‘rib… O‘zini kutayotganligimni bilmagan. Hozirning o‘zidayoq uni topish kerak, oqsoqol janoblari, topish kerak! U endi butunlay qaytib kelmasligi mumkin. Men uni shunday sevamanki!..
Oqsoqol vokzalga velosipedchi yubordi, politsiyachilarni ogohlantirdi, ammo Reno Leymari Qoyib bo‘lgan edi. Elen issiqdan so‘ligan gullar va tuzalgan dasturxon yonida tuni bilan tuz totmay tong ottirdi.
Oradan bir kun, bir hafta, bir oy ham o‘tdi. Bu baxtsiz kundan so‘ng yana qancha yillar ham o‘tdiki, eridan hamon darak yo‘q…
Reno o‘qigach qaytib kelar, degan umidda bu hikoyani yozdim.

Frantsuz tilidan Nazira Yusupova tarjimasi