Федерико Гарсиа Лорка ўлими ҳақида янги тафсилотлар

Лорканинг франкочилар томонидан ваҳшийларча ўлдирилиши тарихи борасида Виснер жарлиги яқинидаги улкан биродарлик қабристонидан шоир кўмилган жойини аниқлашдан бошқа муаммо қолмагандек эди. Бироқ испан тарихчиси Мигель Кабальеронинг “Гарсиа Лорка ҳаётининг сўнгги 13 соати” номли яқинда чоп этилган китоби узоқ пайтдан бери давом этиб келаётган тадқиқотга муҳим янгиликларни киритиши мумкин.

Зеро, ушбу китобда бу жиноятнинг нафақат ғоявий илҳомчилари, балки унинг юқори ва ўрта даражадаги франкочи ташкилотчиларининг номлари илк бор тилга олинган. Китобда қотиллик иштирокчилари, шоирга ва унинг ҳамроҳлари – икки тореадор-анархист ва чўлоқ мактаб ўқитувчисига ўқ узган тўданинг олти аъзоси номма-ном саналган. Шунингдек, китобда бу жаллодларнинг қайси табақадан келиб чиққанлиги ва уларнинг кейинги тақдири батафсил баён қилинади.

Шоирни отишга ким буйруқ берган?

Лорканинг ўлдирилиши тўғрисида кўплаб китоблар битилган ва уларнинг ҳар бири испан тарихининг бу машъум саҳифаларига маълум янгилик олиб кирган. Лекин уларнинг ҳаммасида бир савол ўртага кўндаланг қўйилади: шоирни отишга ким буйруқ берган? Ёлғонлар қобиғига ўралган Франко ҳукумати бу жиноят борасида сўз очишдан то мудом бўйин товлаб, яъни уни чигал ишқий можаролар ажримига тақаб ҳамда бу қабоҳатга Гранададаги турли табақалар ўртасидаги ўч-адоват оқибатларини рўкач қилиб келаркан, бу мавзу долзарблигича қолаверди. Ҳақиқат остонасига биринчи бўлиб инглиз адиби Жералд Бреннан 1950 йилда чоп этилган “Испания қиёфаси” китобида қадам қўйди. Кейин француз адиби Клод Круффон (“Жиноят Гранадада содир этилди. Федерико Гарсиа Лорка ҳалок бўлди”, 1951), италян адиби Энцо Кобели (“Гарсиа Лорка”, 1959), француз адибаси Марсель Оклер (“Гарсиа Лорканинг ҳаёти ва ўлими”, 1968) ўз сўзларини айтдилар. Улар бирин-кетин шоир ўлимига боғлиқ франкочилар ташвиқоти яратган ёлғон ва бўҳтонлар пардасини кўтариб ташламоққа жазм этдилар. Ниҳоят 1975 йилда, Франко ўлимидан олдин, испан адиби Хосе Луис Виласан Хуаннинг бу мавзуга бағишланган “Гарсиа Лорканинг ўлими ҳақида бор ҳақиқат” номли илк жиддий китоби эълон қилинди. Ундан сўнг Мануэль Молина Фахардонинг “Гарсиа Лорканинг сўнгги кунлари” тадқиқоти чоп этилди.

Бу мавзуда, айниқса, ирландиялик Ян Гибсоннинг “Гранада 1936 йилда. Федерико Гарсиа ўлими” китоби машҳур бўлди. У Париждаги “Руэдо Иберико” номли нашриётда чоп этилиб, дунёвий шов-шувга сазовор бўлган китобга айланди. Фақат 1979 йилда бу китоб кенгайтирилган ва тўлдирилган ҳолда дунё юзини кўрди. Ирландиялик тадқиқотчи жиддий хулоса сифатида шоирни ўлдириш ҳақидаги қарор Гранадада эмас, исёнчи ҳарбийлар қўмондони генерал Клейпо-де-Льяно қароргоҳи жойлашган Севильеда қабул қилинганлигини айтади. Унинг таъкидлашича, генерал 18 август куни Вальдесга Лоркани ўлдириш ҳақида буйруқ берган.

1983 йили Гибсон асари рус тилига таржима қилиниб, Москвадаги “Прогресс” нашриётида каминанинг умумий таҳрири, сўзбошиси билан чоп этилди. Гибсон китобининг русча нашрига ёзган “Лоркани ўлдиришга ким буйруқ берган? ” номли сўзбошисида камина ўз талқинимни баён этганман. Ўша даврдаги испан рўзномаларидан воқеаларнинг кунма-кун ривожи борасида олиб борилган жиддий тадқиқотлардан кейин шу нарса аён бўлдики, Лорка тақдири, ирландиялик адиб таъкидлаганидек, 18 августда эмас, 16 август кунида ҳал қилинган ва у 17-кечаси отилган. Энг муҳими: шоир тақдири ҳал қилинаётган пайтда исёнкорларнинг тан олинган бош қўмондони генерал Франко Севильега (7-16 августда) келиб жойлашиб бўлганди. У Марокашдан немислар ва италянлар томонидан тарихда биринчи марта “ҳаво кўприги” орқали бу қитъага ташланган Мадридга қараб ҳаракат қилаётган колониал корпусни бошқарарди.

Вазият таҳлили шуни кўрсатадики, Франкодан юрак олдириб қўйган Клейпо-де-Льяно унинг қошида бўлатуриб, Испания ва жаҳонда шуҳрат топган ҳамда халқнинг чинакам муҳаббатини қозонган шоирни қатл этиш борасидаги қарорни ёлғиз ўзи қабул қилишга журъати етмайди. Франко Клейпо-де-Льянони уқувсиз ва ўзбошимча санаганлиги учун кўргани кўзи йўқ эди ва фуқаролар уруши тугаганидан кейин биринчи имкон бўлиши биланоқ уни ҳамма мансаблардан маҳрум этиб, истеъфога кетишга мажбур қилади.

1937 йили Франко Лорка ўлими “сиёсий ва ҳарбий вазият тақозоси билан” содир бўлганлигини баён қилади. Бунда унинг мудҳиш мантиғи мавжуд эди. Аёвсизлиги ва бағритошлиги билан эл оғзига тушган Франко дастлабки пайтларданоқ ўз тарафдорлари олдига бутун мамлакат бўйлаб нафақат “қизил”ларни, балки “жуҳуд қиёфа”ларни ҳам, шунингдек, жамики ғайри-фикрловчиларни ҳам узил-кесил тугатиш вазифасини жиддий қилиб қўяди. Бу қонли қирғин исён бошланиши биланоқ амалда қўлланди ва фуқаролар уруши тугаганидан кейин ҳам узоқ вақт давом этди. Бундай йўлни қатъий тутишдан дастлабки муддао шу эдики, токи ҳамма англаб олсин: душманларни ҳеч қандай обрў ва эътибор муҳаққақ жазодан қутқариб қололмайди, ҳеч қандай дўстлик-биродарлик, одамийлик ришталари улар мустаҳиқ бўлувчи қисмат йўлига тўсиқ бўла олмайди. Лорка ва унинг атрофидаги эътибор ва эъзоз муҳити Франко нуқтаи назарида бундай ғоя ва унинг ижроси учун айни муддао эди.

Шоир туғилган жойи қадрдон Гранадага 14 июль куни келади ва боши устида тўпланаётган қора булутлар тарқалгунига қадар ташқаридаги Сан-Висентада яшаб туришга қарор қилади. Бу ҳақда ҳамма газеталар хабар тарқатади. Бироқ душманлар унга хуруж қилишга узоқ вақт ботинолмайди, чунки у жуда машҳур бўлиб, сиёсатга сира ўралашмас эди. Республика тарафдори ва “Москва жосуси” деган тамға босилган шоирга қарши чора кўрмоқ керак дея мамлакат сиёсатчилари жар солаётган бир пайтда, Лорканинг эски қадрдон дўстлари – фалангист[1] Росалес оиласи 10 августда Гранада марказидаги ўз уйидан унга бошпана беради ва бу журъат дарҳол ҳаммага маълум бўлади.

Шоир тимсолида Франко, афтидан, Испанияда унинг ҳукмидан “истисно” кимса йўқлигини исботламоқчи бўлади. Ҳақиқатан ҳам жоҳил ва тўпори генерал ўша вақтда ўзининг бу қилмиши кейинчалик бутун дунёга овоза бўлиб, унинг номини тоабад қора қилишини хаёлига ҳам келтирмаганди, йўқса бундай саъи ҳаракатдан у ўзини тийган бўларди. Ҳолбуки, айни даврда шафқат билмас қаттол зот учун ҳеч кимни авф этмаслик, барчага кескин чора кўриш ўта муҳим бўлиб кўринган. Масалан, номи бутун дунёга машҳур композитор Мануэль де-Фаль Лоркани ҳимоя қилишга уринганида унга шу қадар дўқ ва дағдаға қилишадики, у ўзини ҳибсга олишларидан қўрқиб шошилинч равишда Испанияни тарк этади. Шоирга бошпана берган ака-ука Росалеслар гарчи фаол фалангистлар бўлишса-да, қаттиқ жазодан базўр қутулиб қолишади, бироқ ўзларининг бундай саъй-ҳаракатлари учун шак-шубҳасиз жабр кўришади. Лоркани йўқ қилиш буюрилган фуқаролар губернатори Хосе Вальдес, бу ишни ўзи бажаришни истамай, бошқалар зиммасига юклаб, “муҳим ишлар” билан шаҳардан чиқиб кетади ва пировардида у кўп ўтмай ўз лавозимидан олиниб, фронтга жўнатилади. У ерда жароҳати туфайли кўп яшамайди, ҳаётдан кўз юмади.

Айтиб ўтиш жоизки, Вальдеснинг ўғли отасидан шоир ўлимига дахлдор айбловни олиб ташлаш мақсадида узоқ йиллар давомида архив идорасидан отасининг ишини кўрсатишларини талаб қилади. Ва ниҳоят унга жилдни тутқазишади, лекин у не кўз билан кўрсинки, унинг ичи бўм-бўш эди. Ундаги варақлар нима учун олиб қўйилган? Агар Лоркани ўлдириш ҳақидаги буйруқ Клейпо-де-Льяно ( бу пайтда у аллақачон ҳаётдан кўз юмиб кетган эди) ёки бошқа кимдир томонидан берилган бўлса, бу Франкога, айниқса қўл келган, яъни унинг бу қабоҳатга ҳеч қандай алоқаси йўқлиги далилланган бўларди. Демак…

Халқдан чиққан ижрочилар

Шоирнинг қотиллари айнан кимлар бўлганлиги шу чоққача мубҳамлигича қолиб, унчалик аҳамиятли туюлмасди. Бу борада турли номлар тилга олинганди, лекин уларнинг ҳеч қайсиси тасдиқланмаганди. Мигель Кабальеро бу ишнинг уддасидан чиқа олди, яъни у кўплаб гувоҳларни сўроқ қилиб, архив материалларини, фуқаролик ҳолати ҳақида далолатнома ва ёзувларни, испан полицияси ва армияси кадрлар бошқармасидаги кўплаб ҳужжатларни узоқ йиллар давомида ўрганиб, улкан ишни амалга оширди.

Ўқ узувчилар гуруҳини Толедо яқинидаги камбағал, кўп болали деҳқон оиласида туғилган Мариано Асенхо деган кимса бошқарган. У армияга киргач, қашшоқлик уқубатидан қутулади. Аскарлик хизматидан кейин у жандарме-риянинг бир тури бўлган штурмчилар гвардиясига қабул қилинади. Ҳарбий тажрибаси бўлишига қарамасдан, ёшини ҳисобга олган ҳолда – 53 ёшда эди, уни Гранада яқинига олти кишидан иборат жаллодлар гуруҳига бошлиқ қилиб юборишади. Уларнинг ҳисобида уч мингдан ортиқ қурбон бўлиб, улар қоғозда “бедарак кетганлар” ҳисобланарди. Яна шуни қайд этиш керакки, ундан-да кўп республикачилар судсиз, сўроқсиз Альгамбра саройи яқинидаги музофот қабристонида отилган эди, бироқ бу қурбонлар рўйхат қилинганди. Лорка отилгандан 13 кун кейин Асенхо хизмат йўналишида узоқ йиллардан бери кутгани – сержант даражасига кўтарилади. У 15 йилдан кейин ҳаётдан кўз юмган.

“Бало-қазо” фалангчи Антонио Бенавидес аъмоли разиллик бўлган фашистлар гуруҳидан иборат “қора эскадрон”дан қотиллар командасига ўз ихтиёри билан келиб қўшилади. Лорка уни илк бора кўрганида қалбини қандай даҳшат чулғаганини фақат хаёлда тасаввур қилиш мумкин, — у унга узоқ қариндош бўлиб, отаси биринчи хотинининг синглисига набира эди. Бенавидес Гранададаги Альба сулоласи вакили эди. Бу сулола Лорка хонадонига тааллуқли бўлган омадли ва ўзига тўқ Рольданлар авлодини узоқ вақтдан бери кўролмасди. Бенавидес хусуматининг яна бир сабаби, шоир “Бернарда Альбанинг уйи” номли пьесасида унинг туғишган синглисини ушбу асар қаҳрамони образида тасвирлаган эди: у ҳам Горькийнинг Васса Железновасига ўхшаб, бутун оилани ўзига қарам қилган, уни муттасил қийновчи бир муртад, золима эди. Шунингдек, Бенавидеснинг амакиваччаси Хосе пьесада Пепеэль-Романо образида тасвирланган эдики, ҳаётда ҳам у нақ қуйиб қўйгандек безори ва товламачи бўлиб, унинг учун муқаддас нарсанинг ўзи йўқ эди. Армия хизматидан кейин Антонио Бенавидес оддий деҳқон даражасида кун кечиради, кейин омадини излаб Аргентинага йўл олади, бироқ, у ердан юртига ҳеч вақосиз қайтади. Лорка ўлдирилишидан кейин у штурмчилар гвардиясига қабул қилиниб, 3250 песет, унга қўшимча яна “махсус хизмат” (отишга қатнашганлиги) учун 300 песет миқдорида қатъий йиллик мояна ола бошлайди. Урушдан кейин уни армиядан “ичкиликбозлиги учун” (хизмат тавсифномасидан) ҳайдашади, кейин у ҳаётда тубанликнинг энг сўнгги нуқтасигача боради, қўшмачилик билан шуғулланади.

Отувчилар командасининг учинчи аъзоси – у ҳам штурмчи-гвардиячи Сальвадор Варо – Кадисда этикдўз оиласида туғилган. Ҳарбий хизматга киради, анархистларга қарши жанг амалиётларида қатнашади. Ёлғиз у Лорка ўлдирилганидан кейин бирон-бир даражага кўтарилмайди. Хизматдан бўшагандан сўнг Гранада атрофида кўчмас мулкларини сотиш билан кун кечиради.

Тўртинчи қотил — Антонио Эрнандес Мартин — хизмат йўналишида капрал даражасига кўтарилади. У ҳеч қачон ўзининг ўтмиши ҳақида оғиз очмаган. 1940 йилда “ижтимоий-сиёсий текширишлар”га бардош беролмаганлигидан армиядан бўшатилади. Нафақага чиққач, у Гранададаги барлардан бирида бош кўтармай, қарта ўйнаб пулларини ўтқазади.

Бешинчи қотил – Альпухарре (Андалусия қишлоғида туғилган) Фернандо Корреа. Унинг гўдаклигида отасини, ўгай онасини ва унинг ортидан келган акасини ўлдиришади. Армияда хизмат қилаётганда, Марокашга босқинчилик юриши даврида 1921 йили Гуруг тоғига испан байроғини ўрнатиб довруғ қозонади. Унинг қуролни яхши ишлата билишлиги жаллодлар гуруҳига олинишига сабаб бўлади. Урушдан кейин шип-шийдон, ҳеч вақосиз қолади. У ўлганида жасадини дафн этиш учун ҳеч ким сўраб келмайди, шу сабабли уни умумий қабристонга қўйишади.

Олтинчи қотил – Хуан Хименес Каскалес, пистолетдан моҳир отувчи бўлган ва кўп мусобақаларда ғолиб чиққан, урушдан сўнг анархистларга қарши курашда қатнашган, Испанияда Франко ғалабасидан кейин ҳаракатда бўлган республикачи-партизанларга қарши жанг қилган. Қисман, француз қаршилик кўрсатиш ҳаракатида Республика мағлубиятидан кейин Францияга тушиб қолган ва 1945 йилда Пиренейдан Испанияга ўтиб, Франко ҳокимиятини ағдаришга муваффақиятсиз уринган собиқ партизан жангчилари армиясига қарши курашда иштирок этади. Лоркага қарши ўқ отган олти жаллоднинг ичида виждон азобини туйган ёлғиз угина эди. “Бу менинг ишим эмасди”, — дерди у ўзига ўзи. Кўплар уни ақлидан озиб ўлади, деб ўйларди. Аммо унинг сўнгги кунлари ҳақида маълумот йўқ.

“Испан деҳқонлари еб ташлар мени…”

Шундай қилиб, 16 август куни Франко Севильяни ташлаб, шимол сари ҳаракатланди. Айнан ўша куни Росалеслар қаршилигига қарамай, Лорка ҳибсга олинди – буйруқ кескин эди. Кабальеро шуни тасдиқлайдики, губернатор Вальдеснинг йўқлигида кўрсатма унинг ўринбосари — истеъфодаги жандар-мерия подполковниги Николас Веласко Симарро томонидан берилганди. У бу ишни сира иккиланмай зудлик билан амалга оширди – у Альба сулоласидан эди. Боз устига унинг дилида жандармерия ҳақида қаҳрли сатрларни битган шоирга нисбатан заррача шафқат бўлиши мумкин эмасди. Зеро, халқ уларни бойларнинг садоқатли югурдаклари сифатида кўргани кўзи йўқ эди:

Қўрғошин қора манглай –

Ювмаган кипригин ёш;

Белида таранг камар,

Юраги бамисли тош.

Кифтида элтар улар

Ёвузлик хусуматин –

Самум янглиғ қўрқувни,

Совуқ тун сукунатин.

Қочиб бўлмас улардан

Бирон-бир манзил сари,

Ялтираб кўринади

Милтиғининг ниллари.

Губернатор Вальдеснинг қайтишини кутмай, собиқ жандарм Лоркани Виснарга олиб боришларини буюради. 16 августдан 17-га ўтар кечаси тунги соат тўртларда ўқ овозлари янграйди. Айтишларича, шоир енгил ич кийимда бўлган ва совуқдан дилдираб турган…

Бу қабоҳат Гранададан ўн километрлар олисликда араблар даврида машҳур бўлган Айадамар (“Кўз ёшлар чашмаси”)да содир этилади. Бамисоли шоирнинг сўзлари рўёбга чиқди: “Испания чашмадирким. Унда ўликлар ҳайвонлар каби сув ичиб ётадилар”.

Мигель Кабальеро ўз гувоҳлари тилидан, шоир Гибсон кўрсатган жойдан 400 метр нарида кўмилганини таъкидлайди ва 2009 йилнинг октябр-ноябрь ойларида олимларнинг бутун бир гуруҳи Лорка қабрини топишга, уни исботлашга беҳуда уринади. Ирландиялик тадқиқотчи энди афсус билан айтадики, улар излаган жой “жуда чекланган” бўлган. Бошқаларнинг таъкидлашича, бу иш пухта тайёргарликсиз, шошма-шошарлик билан амалга оширилган. Гибсоннинг фикрича, бу изланишни яна қайтариш керак. Бироқ муваффақиятли бўлармикин? Шоирнинг авлодлари унинг хокини безовта қилиш керак эмас, дейишади: минглаб бахтсиз биродарлари орасида, майли, бир рамз бўлиб ётаверсин.

“…Мен тайёрман, испан деҳқонлари еб ташласинлар”. Лорканинг бу кароматли калимасини шу йилнинг январь ойида Бостон университети профессори Кристофер Маурер АҚШ Конгресси кутубхонасидан топди. Бу “Шоир Нью-Йоркда” достони қораламасидан бўлиб, ўз даврида аукционда 230 долларга сотиб олинганди. Қандайдир йўл билан мусиқа бўлимига тушиб қолган бу вараққа ҳеч ким эътибор бермаган.

Ҳар қанча изтиробли бўлмасин, шоирни жисман йўқ қилишга гарчи юқори доираларда қарор қилинган бўлса-да, унинг бевосита қотиллари оддий одамлар эди. Билъакс, Лорка қалбида халққа нисбатан беғараз ва самимий муҳаббатини ҳар қанча ардоқламасин, ўзининг жоҳиллиги билан ажралиб турадиган қадрдон шаҳри аҳли томонидан рўшнолик кўрмади. Шунингдек, ер одами бўлган оддий деҳқонлар ҳам фашизм хизматидаги онгсиз, қалбсиз қўғирчоқларга айланиб бўлганди. Зеро, шоир уларнинг назарида жайдари халқни юрак-юрагидан севувчи ва шеъриятини унинг қалбидан озиқлантирувчи инсон эмас, гитарани елкасига тутганча шеърлар тўқиб, қўшиқлар айтиб юрувчи “дайди лапарчи” эди.

Нима ҳам қилардик, тарихдан қабиҳ лавҳаларни ўчириб бўлмайди.

“Литературная газета”сининг 2011 йил 31-сонидан олинди.

Мирпўлат Мирзо таржимаси

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 10-сон.

[1] Ф а л а н г л а р – Қадимги Греция, Македония ва қадимги Римдаги тиш-тирноғигача қуролланган пиёдаларнинг қурч ва метин сафлари. (Тарж.)