Маъюс кўзлар, қўнғизча мўйлов, кичкина асо ва қора гардишли шляпа… Ҳа, бу ўша машҳур Дайди, ўша Чаплиннинг ўлмас тимсоли бўлиб қолмоқда. Жаҳон киносининг буюк дарғаси, британиялик актёр ва режиссёр Чарли Чаплиннинг ижоди мана аср ошдики, ҳали-ҳануз ўз қадр-қийматини йўқотмай, ноёблик тахтидан тушмай келяпти. Бу бежиз эмас, албатта. Атоқли адиб Бернард Шоу уни кино дунёсининг ягона даҳоси деган эди. Унинг даҳолиги инсон ва ҳаёт ҳақидаги энг улкан ҳақиқатларни оддийликдан топа билганида, бадиий дунёси сурати-ю сийратида бўлинмас яхлитлик топганида эди. Шу боис, Чарли Чап­лин деган ном унутилмади. Буюк комикнинг “Накаут”, “Иш куни”, “Мейблнинг оилавий ҳаёти”, “Таътил”, “Дайди”, “Муҳожир”, “Ёнғин”, “Чемпион”, “Кичкинтой”, “Кутилмаган ёмғир”, “Парижлик хоним”,“Олтин талвасаси”, “Цирк”, “Санъат кишилари”, “Катта шаҳар ёнғини”, “Янги давр”, “Буюк диктатор”, “Месье Верду”, “Рампа ёруғи”, “Нью-Йорк қироли”, “Гонконглик графиня” каби кўплаб қисқа ва тўлиқ метражли фильмлари, ундаги ўлмас образлари яшаб қолмоқда.
Чаплин актёр сифатида ҳам, режиссёр сифатида ҳам санъат дунёсида ўзидан такрорланмас буюк мактаб қолдирди. Бугунги кинематографиянинг эришган ютуқлари худдики у кўтарган чўққи теграсида юксалган қирлар, дўнгликларга ўхшайди.
У фақат улкан санъаткор эмас, улкан шахс ҳамдир. Унинг ҳаёти сиёсий, мафкуравий йўллар аро кечган, сўзи ўз даври тарихи учун катта аҳамиятга эга бўлган. Буларнинг бари ўзининг 1964 йилда эълон қилинган “Менинг ҳаёт йўлим” номли биографик китобида батафсил қайд этилган.
Қуйида мазкур мемуарнинг айрим бобларини сиз журналхонлар эътиборига ҳавола қилмоқдамиз. Ўйлаймизки, Чарли Чаплиннинг ажабтовур шахси, оддий, аммо одатий бўлмаган ҳаёти ҳақидаги битиклари сизни бефарқ қолдирмайди.

Таҳририят

* * *

Ҳавони уруш тўзони тутди. Фашистлар яна ҳужум бошлади. Биз Биринчи жаҳон урушини, ўша қирғинбарот йилларни осонгина унутиб қўйдик. Қанчадан-қанча хазон бўлган умрларни, қанчалаб инсонларни майиб-мажруҳ қилган, қон ва кўзёшларни дарёдек оқизган урушнинг оқибатларини шу қадар тез ёдимиздан ўчириб юбордик. Уруш даҳшати нафақат қўл-оёғини йўқотганларда, жони омон инсонларнинг ҳам қалбида азобли-аянчли из қолдирди. Уруш худди минотавр каби инсониятнинг навқирон авлодини ваҳшийларча ютиб юборди. Ҳа, биз бу даҳшатларни шунчаки унутдик-қўйдик, ҳатто уни машҳур қўшиқларда улуғлай бошладик:

Яйловда қололмассиз,
Сиз – Парижни кўрганлар…

Кимлардир урушнинг фойдали томони ҳам бор, деб ҳисоблайди. Эмишки, уруш саноат, илғор технологияларнинг ривожланишига хизмат қилганмиш, одамларга иш топилганмиш. Бўлмасам-чи, биржалар миллионлаб даромад кўраётган жойда миллионлаб ўлимлар ҳақида ўйлаб ўтирармидик?!
Биржа бозори кўтарилган кунларда Артур Брисбен “Эксаминер” рўзномасида шундай сўзларни ёзиб чиқди: “Пўлат корпорацияларнинг акциялари беш юз долларга кўтарилди”. Аслида акциялар эмас, акциядорларнинг ўзи осмонўпар биноларнинг деразаларидан ўрлаб юқорига чиқа бошлаганди…
Навбатдаги уруш арафасида мен Полетт учун сценарий ёзиб бермоқчи бўлдим. Аммо бўлмади. Инсон қиёфасидаги махлуқ – Адольф Гитлер дунё­ни эсини яна оғдираётган бир пайтда қандай қилиб аёлларнинг нафис суҳбатлари акс этган, севгига лиммо-лим романтик ҳикоя ҳақида ўйлай олардим?!
1937 йилда Александр Корда менга Гитлер ҳақида фильм олишни маслаҳат берганди. Унинг айтишича, фильмда иккита қаҳрамон бўлиши керак – Дайди ва худди меникидек мўйлов қўйган Гитлер. Ҳар иккала ролни ҳам ўзим ижро этишим керак. Ўшанда мен Корданинг бу таклифини унчалик маънисига бормагандирман, аммо ҳозир бу мавзу жуда долзарб.
Бунга анча бўлди. Мана, вақт ўтиб мен ўша фильм устида иш бошладим. Ўйлай-ўйлай охири фильм учун асосий фикрни топдим. Албатта Гитлер ролида сўздан фойдаланишим, оломон олдида ҳар хил бўлмағур нутқлар сўзлашим керак бўлади, дайди ролини эса аввалгидек сўзсиз қолдириш керак. Умуман, Гитлер ҳақидаги бу сценарийда пантомимо ва бурлеска имкониятларидан кенг фойдаланишим мумкин.
Катта иштиёқ билан Голливудга қайтишга шошилдим ва сценарийни ёзишга киришдим. Шунда ҳам иш икки йилга чўзилди.
Прологни Биринчи жаҳон уруши жанг саҳнаси билан бошладим. Немислар “Улкан Берта” замбараги билан Реймский соборини портлатишни, шу билан иттифоқчиларни таҳликага солиб қўйишни кўзлайди. Бироқ снаряд хато учиб, океанга тушади. Тошқин бутун шаҳарни вайрон қилади.
Мана шу картинани Полетт ўйнаши лозим эди. У сўнгги икки йилда “Парамоунт” компанияси фильмларида суратга тушиб, катта муваффақият қозонганди. Биз ажрашган бўлсак-да, у билан дўстона муносабатимиз сақланиб қолган. Полетт ўзига етгулик инжиқ ижодкорлардан. Агар у билан тортишмасангиз ундан ажойиб инсон йўқ. Акс ҳолда табиатидаги бор ярамас қилиқлари билан юзлашасиз.
У ўша кунлари аллақаёқдан студияда пайдо бўлди. Эгнидаги костюми ўзига қуйиб қўйгандек ярашган, сочлари силлиқ таралган бир йигит ҳамроҳлигида пардозхонадан чиқиб мен томонга келди. Мен ўша куни сценарий устида узоқ бош қотирганим, кун бироз оғир кечгани учун бу кутилмаган ташрифни хушламадим. Лекин Полетт жуда муҳим иши борлигини айтиб, ялинди. Ёнидаги йигитдан стулни яқинроқ суриб ўтиришини сўраб, ўзи ҳам унинг ёнига ўтириб олди.
– Бу йигит менинг агентим, – деди Полетт нигоҳи билан уни гапиришга ундаб. Йигит мамнуният билан ҳар бир сўзини дона-дона қилиб гапира бошлади.
– Ўзингизга маълум, жаноб Чаплин, “Янги давр” фильмини тасвирга олиш бошланиши билан Полеттга ҳафтасига икки ярим минг доллар тўлайсиз. Гап шундаки, биз ҳали сиз билан ҳар бир афишанинг етмиш беш фоизини ташкил қилаётган реклама масаласида келишиб олганимизча йўқ, жаноб Чаплин…
Унинг гапини шартта кесдим.
– Бу яна нимаси? – бақира бошладим мен. – Уни қанақа реклама қилишни сиз менга ўргатмоқчимисиз? Сиз бу ҳақда умуман бош қотирманг, нима қилишни сиздан кўра яхшироқ биламан! Иккингиз ҳам ҳозироқ бу ердан йўқолинг!
“Диктатор” устида айни иш қизғин кетаётган паллада “Юнайтед артистс” компаниясидан муҳим бир хабар келди. Улар мени цензура билан боғлиқ кўнгилсизликдан огоҳлантиришди. Инглиз агентлиги ҳам бу антигитлер кинокартина тақдири юзасидан компанияга алоқага чиқиб, Англия­да уни намойиш қилишга рухсат берилмаслиги мумкинлигини айтибди.
Аммо мен қатъий туриб ишни давом эттиравердим – Гитлер масхара бўлиши шарт эди. Албатта, немис концлагерларидаги ҳақиқий даҳшатни билган бўлганимда, мен “Диктатор”ни яратолмаган, нацистларнинг ва уларнинг ҳайвоний ваҳшийликлари устидан кулмаган бўлардим. Мен олий ирқ ҳақидаги бемаъни ғоя устидан кулишни истардим. Гўё Австралия аборигенларини ҳисобга олмаганда, бошқа бир халқ ўз тоза қонини сақлаб қола оладигандек.
Ўша кунлари Россиядан қайтган жаноб Страффорд Криппс Калифорнияга келди. У билан бир марта Оксфорд университетини тугатаётганимизда бирга тушлик қилган эдик. Унинг ёшликдаги исми хотирамдан кўтарилган, лекин у айтган бир ибора бутун умр ёд бўлиб қолган. “Германия ишларини суд қилиш, бутун дунёни суд қилишдир”, деганди у. – Менинг эса нари борса беш йил умрим қолган”.
Кўрдимки, жаноб Страффорд Россиядан бошқача таассуротлар билан қайтган. У русларнинг буюк ишларини таърифлади, катта қийинчиликлар билан яшовчи аҳоли ҳаёти ҳақида гапирди. Афтидан, у ҳам уруш бўлиши муқаррар деган хулосага келган.
Нью-Йорк конторалари ҳаммасидан ўтиб тушди. Менга бу фильмдан воз кечишни сўраб ёлворишди. Улар фильм Америка ва Англияда ҳеч қачон кўрсатилмаслигига ишониб бўлган. Аммо мен нима бўлса ҳам ишни тўхтатмасликка қарор қилгандим, фильм намойишига ўзимдан бошқа ҳеч ким кинозалга келмаса ҳам майли. Барибир фильмни суратга оламан!
Англия нацистлар урушини эълон қилганида ҳали “Диктатор”ни ёзиб тугатмаган эдим. Мен бу совуқ хабарни Каталанадаги яхтамда дам олаётиб, радио орқали эшитдим. Аввалига бутун фронт ҳимояга зўр берди. “Немислар ҳеч қачон Мажино чегарасини ёриб ўтолмайди”, дердик биз. Кейин эса ҳалокат рўй берди: нацистлар Белгияга ҳужум қилиб, Мажино чегарасини бузиб ўтди, Дюнкер даҳшати – Францияга бостириб кирилди. Европада вазият чигаллашиб кетди. Англия бир ўзи талвасага туша бошлади. Нью-Йорк идораси мени яна телеграммага кўмиб ташлади. Эндиликда “Фильмни тезлаштиринг, уни ҳамма кутяпти”, деб ёзишарди улар.
“Диктатор”ни суратга олишнинг ўзи бўлмайди. Зарур декорация ва реквизитларни тайёрлашнинг ўзига бир неча йил кетади. Йўқса фильм беш баробар қимматга тушиши мумкин. Шундоқ ҳам тасвирга олиш бошлангунча ярим миллион доллар сарфлаб қўйдим. Бу пайтда Гитлер Россияга юриш бошлади ва бу унинг тамоман ақлдан озганининг исботи эди. Қўшма штатлар ҳали урушга киришмаган, Англия ва Америка тинчини йўқотмай турарди.
“Диктатор”ни суратга олиш тугашига озгина қолганда, бир куни биз ишлаб турган “натура”га Дуглас Фербенкс рафиқаси Сильвия хоним билан ташриф буюрди. Охирги беш йилда у биронта фильмга суратга тушмай қўйганди. Уни баъзи-баъзида Англияга иш билан бориб-келиб юрганида кўриб турардим. Менга у анча қариб қолгандек, нимадандир ташвиш чекаётгандек кўринди. Дунёда содир бўлаётган босқинлару вахшийликлар Дугласга ҳам салбий таъсир кўрсатган эди. Суҳбатимиз чоғида у қаҳ-қаҳ отиб кулди, кейин эса менга негадир “фильминг битишини кута олмайман”, деди.
Дуг билан ўша куни бир соатча гаплашдик. У кетаётганда ортидан узоқ қараб қолдим. Кета-кетгунча у хотинига қияликдан тушишга ёрдамлашганини, улар йўлга қандай чиқиб олганигача кузатиб турдим. Шу лаҳзада руҳимни қандайдир ҳазинлик, оғриқ босди. Дуг ортига қайрилиб қараганда, беихтиёр унга қўлимни силкитдим, у ҳам менга жавобан қўлларини кўтариб қўйди. Мен у билан сўнгги марта шу тахлит хайрлашдим. Орадан бир ой ўтгач, менга унинг ўғли, кичик Дуглас қўнғироқ қилиб отаси ўтган кечада юраги ёрилиб вафот этганини айтди. Бу менга оғир зарба бўлди.
Ҳалигача менга унинг йўқлиги билинади, унинг самимийлиги, оқибати етишмайди. Якшанба тонгларида ёлғизлигимни бузиб, телефон гўшакларидан янграйдиган дўстона овози етмайди менга.
– Чарли, меникига кел, бирга нонушта қиламиз, кейин сузишга борамиз. Кейин эса бирга тушлик қиламиз ва бирор фильмни биргаликда томоша қиламиз? Нима дейсан?
Ҳа, бу ажиб дўстликнинг қадри жуда ҳам билинади.
Агар мендан эркаклар жамиятида кимлар сафида бўлишни танлардингиз, деб сўрашса, албатта ўз соҳамдаги инсонларни танлаган бўлардим. Бу муҳитда ҳам менга чинакам дўст бўла олган ягона актёр Дуглас эди. Голливуд тадбирларида, юлдузлар билан учрашувларда мен унга оддий муносабатда бўлганман – бундай бетакаллуфликлар бизда жуда кўп бўлгандир. У ерда муҳит ўзи шунақа, ҳамма юлдузлар диққат марказда бўлишни истайди, дўстоналик ҳам, рақобату танқид ҳам аралаш-қуралаш. Лекин юлдузлар орасида ҳақиқий нур сочадигани кам, тафти иссиқлари эса яна ҳам кам.
Ёзувчилар – яхши одамлар, лекин улар бошқаларга чин дилдан нимадир берадиганлардан эмас. Улар ўзлари билганларини бўлишишни ёқтирмайди. Уларнинг аксарияти бойликларини китобларининг қатларига яширишади. Олимлар эҳтимол ажойиб дўст бўлиши мумкин, аммо уларнинг яшаш тарзи сиздаги фикрларнинг барини фалаж қилади. Рассомлар эса чидаб бўлмас даражада зерикарли – кўпчилиги сизни рассом бўлиб эмас, файласуф каби ишонтиришга ҳаракат қилишади. Шоирлар эса, шаксиз, моҳиятан юксак кишилар – улардан ёқимли, сабрли ва ажойиб ўртоқ­лар чиқади. Аммо менга ҳаммасидан кўра, мусиқачилар билан дўстлашиш осондек туюлади. Менингча, симфоник оркестрдагидек таъсирчан манзара бирор жойда йўқ. Пюпитрдаги романтик ёруғлик, чолғуларнинг соз­ланиши ва дирижёр пайдо бўлиши билан чўкадиган жамоавий сукунат улардаги санъатни бирлаштирувчи асосдир. Эсимда, бир замонлар тушлик пайтида меҳмонларимиздан бири дунё сиёсати ҳақида гапира туриб, чорасизлик ва ишсизлик маънавий янгиланишга йўл очишини айтган эди. Даврада пианиночи Горовиц ҳам бор эди. У бирдан ўрнидан туриб:
–  Бу гапдан кейин роялга ўтирмасам бўлмайди, деганди.
Табиийки, бунга ҳеч ким эътироз билдирмади. Горовиц Шуманнинг иккинчи сонатасини чалди. Менимча, бу куйни ҳеч ким ҳеч қачон унингдек қойиллатиб чалолмаса керак.
Мен Горовиц билан урушдан аввал учрашганман – унинг рафиқаси, қизи Тосканина, Рахманинов билан Барбиролли ҳам биз билан эди. Рахманиновнинг кўриниши ўзгача – эгнидаги кийими дарвишона бўлса-да, нимаси биландир виқорли кўринарди. Бешовлон кечани дилкашлик билан ўтказгандик. Санъат хусусида гап кетганида мен унинг моҳияти борасида ўз фикрларимни айтдим. Мен учун санъат – бу ҳиссиёт даражасига услубий мукаммалликнинг қўшилишидир. Орада кимдир суҳбатни илоҳиёт мавзусига бурди, Рахманинов дарров сўзга аралашди.
– Илоҳиятсиз қандай санъат бўлиши мумкин?
Бир муддат унга кулиб қараб турдим.
– Биз турли мавзуларда суҳбатлашяпмиз, дедим. – Мен бирон бир догмага эмас, санъатга бўлган эътиқодимга ишонаман, ижодда эътиқоддан ҳам муҳимроғи ҳиссиётдир.
– Бу эътиқод бўлмай нима? – жавоб қайтарди Рахманинов.
Мен индамай қўя қолдим.
Яна бир мусиқачи Игор Стравинский билан ҳам бирга тушлик қилганмиз. У менга биргаликда фильм олишни таклиф қилган. Мен сюжет ўйлай бошладим – фильм сюррелистик руҳда бўлиши керак эди. Топдим ҳам! Кичкинагина тунги кабареда, айлана эстрада атрофидаги столларда оломон, хўрандалар жуфт-жуфт бўлиб ўтиришади. Бу одамлар инсониятдаги жамики иллатларнинг образлари бўлади: уларнинг бири – ҳорис, бошқаси мунофиқ, яна бошқаси золим. Ўртадаги саҳнада эса инсоний олийжаноблик ҳақида томоша кўрсатилмоқда. Томошада пайғамбар Исони хўрлашяпти. Қовоқхонада ўтирганлар эса бу томошани бефарқлик билан томоша қилганча, бемалол овқат буюрадилар, кундалик ишларидан гаплашишади ёки шунчаки зерикиб ўтираверади. Саҳнадаги оломон эса чормихланган Исога қарата қўлларини мушт қилиб бақиради: “Агар сен Худонинг ўғли бўлсанг, қани хочдан туш, ўзингни ўзинг қутқар!”
Саҳна атрофида ўтирган тижоратчилар давраси эса ўзларига қизиқ бўлган муҳим бир мавзуни жўшиб муҳокама қилишмоқда. Уларнинг биттаси асабийлашганча сигарет чека бошлайди ва саҳнадаги Халоскорга бефарқ кўз ташлаганча у тарафга оғзидан тутун пуркайди.
Бошқа столда ўтирган савдогарнинг ёнидаги хотини диққат билан менюни ўргана бошлайди. Шу пайт хонимнинг кўзи чормихланган Ҳалоскорга тушади-ю, ижирғаниб стулини саҳнага терс ўгириб олади. “Нега одамлар бу ерга келишади ўзи ҳайронман, – дейди аёл асабийлашиб. – Бирам ёқимсиз томоша!”
“Менингча, чакки эмас, эътироз билдиради эри, – Бу қовоқхона касодга учрай деб турган бўлса ҳам ревюлар қўйишни тўхтатгани йўқ. Бу билан улар зиён ҳам кўраётгани йўқ”.
– Менингча, бу ҳақорат, – дейди аёл.
– Аксинча, бу жуда ҳам фойдали, – эътироз билдиради яна эр. – Умрида черковга бормаган одамлар бор, улар ҳеч бўлмаса шу ерда насронийлик ҳақида ниманидир билиб олишади.
Фақатгина бир чеккада ёлғиз ўтирган маст киши, томошани кўз узмай кўради, босиб-босиб ичади-ю тўсатдан ҳўнграб юборади. У бор овозда йиғлаб қичқира бошлайди: “Қаранглар, Уни таҳқирлашди. Нимага ҳеч бирингиз индамайсиз? Нега ҳаммангиз жим қараб турибсизлар?!”
У ўрнидан туриб қўлларини чўзганча саҳнадаги хоч томонга интилади. Унга яқинроқ ўтирган аёл эса асабийлашиб, бош официантга арз қилади, пиёниста қовоқхонадан ҳайдаб чиқарилар экан, яна йиғлаб қичқиради:
– Нега индамай турибсизлар?! Қанақа насронийсизлар ўзи?
– Кўряпсизми, – дедим Стравинскийга, – томошага ҳалақит бергани учун уни ҳайдаб солишди.
Мен унга бу сценарий билан дину илоҳиёт билан одамлар ўртасидаги жарликни, дунё насронийлари ҳам худди шу воқеадаги каби номига сиғинишларини тушунтирмоқчи бўлдим.
Маэстронинг таъби бироз хира бўлди.
– Бу куфр-ку! – деди у сўнг.
Мен таажжуб қилдим.
– Аслида-чи? – ҳайронлигимни яширмадим мен. – Аслида ҳам шундай эмасми?
Бу фикр менга тўғри келмайди. Мен бунақа гапни христианларнинг шунчаки ўз ичларидаги мунофиқликни кўр-кўрона хаспўшлаши деб ўйлайман. Эҳтимол, мен унга ҳозир оғзаки гапириб берган сюжет билан фикримни тўлиқ етказиб беролмагандирман.
Суҳбатимиз шу тарзда тугади, орадан бир неча ҳафта ўтгач, мен Стравинскийдан мактуб олдим. У аввалгидек биргаликда фильм олишга розилигимни сўраган эди. Лекин бу вақтда менинг фикрим совиб қолган, хаёлим бошқа фильм билан банд эди.
Ҳанс Эйслер билан эса Шенбергнинг студиясида учрашганмиз. Бўйлари життаккина, очиқ чеҳра, чўрткесар бу одамнинг мусиқалари мени доим илҳомлантирган. Мен уни тез-тез Лос-Анжелесдаги теннис мусобақаларида кўрардим – у доим эгнига оқ фуражка ва теннис формасини кийиб, очиқ трибунада ёлғиз ўтирарди. Эйслер “Янги давр” фильмингиз менга ёқади, лекин мусиқаси жуда ёмон, деди. Бу борада у билан бироз тортишиб қолган бўлсак-да, унинг мусиқа ҳақидаги мулоҳазалари ёдимда қолган.
Мен товушларни севаман, гўзал товушларни! – дерди у нуқул.
Ҳанс Эйслер чиндан ҳам ажойиб композитор. У доим Шенберг ҳақида қизиқ гапларни айтиб берарди. Ҳанс ундан гармония бўйича сабоқ олган экан. – Қишда, ерни беш миль қалин қор босган паллада ҳар куни эрталабки соат саккизда маэстронинг дарсида бўлар эдим. Тепа сочлари тўкила бошлаган Шенберг рояль қаршисида ўтирганча мени кутиб оларди. У чалишни бошлаганда, мен ортига ўтиб, елкаси оша чийиллай бошладим.
– Болагинам, – деди маэстро. – Чинқирмасангиз-чи, муздек ўпкангиз­дан чиқаётган товушдан бошим жунжикиб кетяпти.
Шенберг ҳам, Ҳанс ҳам, умуман, мусиқачилар ана шунақа ажойиб одамлар…

* * *

“Диктатор”ни суратга олиш чоғида менга турли пўписанамо хатлар кела бошлади. Фильм тайёр бўлганда уларнинг сони баттар ошиб кетди. Менга пўписа қилганларнинг кўплари кинотеатрларда фильм намойиши пайтида ис газли бомбалар ташлашга ҳам, экранга қараб ўқ узишга ҳам, жанжаллар чиқаришга ҳам тайёрдек. Булардан хавфсираб аввалига полицияга мурожаат қилмоқчи бўлдим, кейин бу томошабинларни қўрқитиб қўйишини ўйлаб фикримдан қайтдим. Дўстларимдан бири менга порт юкчилари уюшмасининг бошлиғи Гарри Брижес билан гаплашиб кўришимни маслаҳат берди. Шундан сўнг мен уни тушликка таклиф қилдим. Брижеснинг фашистларга қарши эканлигини билардим, шу сабабли унга муддаомни очиқдан-очиқ айтиб қўя қолдим. Антифашис­тик комедия яратганим ва бунинг учун таҳдидли хатлар олаётганимни айтдим.
– Менга ёрдам берсангиз, – дедим. – Юкчиларингиздан йигирма-ўттизтасини премьерага таклиф этсам ва улар залнинг керакли жойларига жойлашиб олсалар, тўполон чиқармоқчи бўлган фашистпараст ёшларни улар усталик билан тинчлантириб қўя оларди.
Брижес жилмайди.

– Хавотир олма Чарли, иш бунчаликка бормайди. Ўзларингнинг ораларингдан ҳам ўша безорилар билан кураша оладиган етарлича ҳимоячи топилади. Агар ўша хатларни чиндан ҳам фашистлар ёзаётган бўлса, ҳар ҳолда ўзлари очиқ кўриниш беришдан қўрқаётган экан-да.
Гарри шаҳар хўжайини бўлган, барча таъминотлар унинг назоратида бўлган пайтда Сан-Францискода юз берган иш ташлаш билан боғлиқ ажойиб воқеани айтиб берди.
– Адолат қарор топишига одамлар ишонмади. Улар ўзлари тўғри хулоса чиқарар деган мақсадда бор аҳвол тушунтирилиб, етарлича фактлар келтирилди. Мен ҳам ҳар эҳтимолга қарши ўз-ўзимни шундай огоҳлантирдим: агар улар иш ташлаш эълон қилса, бақир-чақир билан қўрқитмоқчи бўлса, барибир, ҳеч нарсага эришолмайди. Ўзлари аниқ бир ечимга келмаса, уларни ўзим бошқараман. Агар иш ташланадиган бўлса, ўзим ҳам уларга қўшилиб, биринчи сафда туриб оламан. Шунда беш минг киши бир овоздан иш ташлашга келишади. Акс ҳолда, на мен, на улар мақсадига эриша олади.
“Диктатор” Нью-Йоркдаги иккита кинотеатрда – “Асторе” ва “Капитолий”да намойиш этилиши керак эди. Ўша кеча Франклин Рузвельтнинг бош маслаҳатчиси Гарри Гопкинс бизникида меҳмон бўлди. Тушликдан сўнг уни фильмни кўрсатгани олиб бордим. Биз залга фильм­нинг иккинчи ярмида кириб бордик.
Одатда матбуотчилар ҳар қандай комедиянинг битта характерли жиҳатига эътибор беришади – томошабин куляптими, йўқми? Менинг фильмим кўрилганда ҳам худди шундай бўлди.
– Буюк асар, – деди Гарри кинотеатрдан чиқар эканмиз, – албатта бу ишингиз яхши, лекин томошабинлар орасида муваффақият қозониши қийин. Бу сизга зарар келтиради.
– Мен бу фильм учун икки миллион доллар сарфладим. Ҳеч қандай олқиш, моддий наф келтирмаслигини билган ҳолда икки йил меҳнат қилдим, – дедим босиқлик билан бош силкиб. Бироқ, ичимда илоҳим Гопкинс адашган бўлсин, дердим. Ҳайрият, у айтганидай бўлмади, “Капитолий”даги премьерага одамлар оқиб келди ва фильмни катта завқ билан қарши олди. Фильм Нью-Йоркдаги ҳар иккала кинотеатрда уч ой давомида узлуксиз намойиш қилинди. Ҳатто аввалгидан кўпроқ томошабин келди.
Аммо матбуотда муносабатлар ҳар хил бўлди. Аксарият танқидчилар фильм сўнггидаги Гитлернинг тазарру нутқига эътироз билдиришди. Нью-Йоркда чиқадиган “Дейли ньюс” газетаси “Чаплин коммунистча бармоғини томошабинга ниқтади”, деб ёзди. Бироқ бошқа газета-журналларда унга қарши фикрлар кўп бўлди. Мен табриклар ёзилган бир қанча хатлар ҳам олдим. Тўғри, ўша нутқ қаҳрамон характерига хос эмасдир, лекин фильм ғояси учун керак эди. Ҳарқалай томошабинга ёқди.
Голливуднинг таниқли режиссёрларидан бири Арчи Л.Мэйо ўша нутқни рождество байрами табрик откриткасига босиш учун рухсат сўради. Мен қисқача изоҳ билан фильмдаги ўша нутқимни унга юбордим. Мана у:
“Агар мен Авраам Линкольн даврида яшаган бўлганимда, эҳтимол сизга Геттисбергнинг нутқини юборган бўлардим. Чунки ўша давр учун энг таъсирли чақириқ бўларди. Бугун биз янги инқироз қаршисида турибмиз. Мени ҳаяжонга солган нарса бошқаларни қанчалик ўйлантиради, буни билмайман. Лекин Чарли Чаплиннинг умидларини бошқаларга бўлишмоқчи экансиз, ўша нутқни бутун ҳолича сизга юборгим келди.

“ДИКТАТОР”НИНГ ХОТИМА НУТҚИ

“Мени афв этинг, мен император бўлишни истамагандим. Лекин бу менинг ихтиёримда эмасди. Мен ҳеч кимни бошқаришни истамаганман, ҳеч кимни мағлуб етишни ҳам. Агар имкони бўлганида, немисми яҳудийми, оқми, қорами, ҳаммага ёрдам берган бўлардим.
Барчамиз бир-биримизга ёрдам беришни истаймиз! Бу туйғу инсон зотининг табиатида бор. Ҳаммамиз яқинларимизнинг бахтиёрлигидан қувониб яшашни истаймиз, уларнинг қайғусидан эмас. Ҳеч ким бир-бирини ёмон кўришни, нафратланиб яшашни хоҳламайди. Дунё ҳаммамизга етади. Сахий заминимиз унумдор, у ҳар биримизни боқишга қодир.
Ҳа, биз қаттиқ адашдик. Ҳаётимиз нақадар озод ва гўзал бўлиши мумкин эди. Нафс инсоният қалбини заҳарлади, дунёни зулм билан бўлиб ташлади, бизни қон тўкишига ундади ва охир-оқибат чексиз азоб-уқубатларга гирифтор этди. Ҳаммамиз талваса ичра шошилиб, ўзимизни зулмат қаърига бошлаб келдик. Аслида, ҳаётимизга енгиллик, фаровонлик келтирадиган машиналар ўзимизга зўрлик қила бошлади. Ақлимиз ахлоқимизга душман бўлди, онг юксалгани сайин баттар шафқатсизга айландик. Биз ақл билан яшашга жуда ҳам берилиб кетдик, ўзимизни, инсонлигимизни ҳис этмай қўйдик. Аслида, бизга ўша машиналардан кўра, одамийлик муҳим ва зарурроқ эмасмиди? Ҳукмдан кўра меҳру саховатга эҳтиёжманд эмасмидик. Буларсиз мана ҳаётимиз нима бўлди? Фақатгина золимга айландик. Дунёдаги бор нарса нобуд бўлади.
Тўғри, самолётлар, радио, алоқа ихтиролари орамиздаги узоқ масофани қисқартирди. Буларнинг ҳаммаси ўз моҳияти билан башариятни бир-бирига ҳамдам этиши, ер юзидаги ҳамма инсонларни бирлаштиришга хизмат қилиши керак эди. Аммо улар ҳали ҳамон фақатгина менинг овозимни миллионларнинг қулоғига етказишга хизмат қиляпти. Миллионлаб умидсиз эркакларни, аёллару болаларни таҳқирлаб, бадбахт тузумнинг бахтсиз қурбонларига етиб боришига яраяпти. Ҳозир мени кимлар тинглаётган бўлса, яхшилаб эшитсин. Умидсизликка тушманг! Бизнинг бошимизга тушган мусибатлар нафс ўпқони очилган, инсоний юксакликлардан қўрқувчи бадбахт кимсалар туфайлидир. Аммо билинг, нафрат яшовчан туйғу эмас, у йўқолиб бормоқда, мустабидлар бир кунмас бир кун йўқ қилинади ва халқнинг тортиб олинган жамики кучи ўзига қайтади. Бунинг учун одамлар қурбон бўлишдан қўрқмаслиги лозим. Шундагина чинакам инсоний эрк йўқолмайди.
Эй, аскарлар! Сизни аёвсиз қулга айлантириб, ҳаётингизни ҳар бир лаҳзасини бошқарадиган, нима қилишни, ҳатто нимани қай тарзда ўйлашингизгача буюришга ўрганган бу ваҳший кучга бош эгманг! Онгингизни қулликка ўргатаётганлар сизларга одам эмас, ўргатилган махлуққа қарагандек муносабатда бўлади. Иродангизни тизгинга солишларига, юрагингизни тошга айлантиришларига йўл қўйманг! Йиртқич махлуқлар, одам – машиналар домига тушманг. Ахир, сиз буюм эмас, ҳазрати инсонсиз. Юрагингиздаги бебаҳо инсоний ҳислар нафратга айланмасин. Фақат хунхўрлар ва ношудларгина бундай тубанликлардан наф­ратланмаслиги мумкин!
Эй, ўғлонлар! Қуллик учун эмас, озодлик учун курашинг! “Луқо Инжили”нинг ўн еттинчи бобида айтиладики, Худонинг ҳукми қодири бир киши ё бир гуруҳ учун эмас! Сизга, сизларнинг ҳар бирингиз учун! Сизда инсоний буюк куч бор – машиналар ясаш қудрати. Бахтни ҳам ярата оладиган қудрат. Сизнинг қудратингиз инсонлар ҳаётини гўзаллаштиришга, саодат гулларига тўлдиришга етади. Демак, бу кучдан ҳурлик йўлида фойдаланайлик, бирлашайлик! Кекса-ю ёш учун хавф-хатардан ҳоли, инсонга янгидан имкон бергувчи эзгулик дунёсини яратиш учун биргаликда курашайлик.
Золимлар ҳам шундай юксак ваъдалар билан бошингизга келгани рост. Аммо уларнинг ҳамма гаплари ёлғон. Улар ҳеч қачон буларни бажармайди. Мустабидлар ўзгаларни қул қилиш эвазига ўзларига озодлик ҳадя қилади. Келинглар, озод дунё учун, миллатчилик, ирқчилик, нафс ва жоҳилликка барҳам бериш учун курашайлик. Илму фан бахт келтирадиган дунё учун, соғлом тафаккур дунёси учун курашайлик. Эй, ўғлонлар, инсоний эрк йўлида бирлашинг!
Ханна, мени эшитяпсанми? Қаерда бўлсанг ҳам осмонга қарагин. Ханна, кўряпсанми, булутлар тарқалиб боряпти, қуёш уларни ёриб чиқяпти! Биз зулматдан нур сари чиқяпмиз. Биз мутлақо янги дунёга қадам қўйяпмиз, нафс ва зулмни, ваҳшийликни енгган меҳрибон дунёга. Осмонга боқ, Ханна! Одамларнинг руҳи қанотланланяпти – улар парвозга шай. Қалбларида умид билан камалак сари учади улар! Шундоққина бошинг узра осмонга бир бор қарагин, Ханна!”

* * *

Фильм премьерасидан бир ҳафта ўтгач, мени “New York Times” газетасининг муҳаррири Артур Сульцбергер суҳбатга таклиф этди. Мени таҳририят биносининг юқори қаватидаги меҳмонхонага бошлаб боришди. Хона бежирим чарм мебеллар билан жиҳозланган, деворларига ажойиб­ суратлар осилган эди. Каминнинг ёнида эса қотмадан келган сарбаланд киши, АҚШнинг собиқ президенти Герберт Говер кичкина кўзлари билан менга қараб турарди.
– Жаноб президент, бу киши Чарли Чаплин, – дея мени таништирди Сульцбергер.
Говернинг ажин босган юзида табассум пайдо бўлди.
– Хўш, – деди у мулойимлик билан. – Биз жаноб Чаплин билан анча йиллар аввал танишганмиз.
Мен жаноб Говер танишувимизни эсида сақлаб қолганига ҳайрон қолдим. У ўша пайтда Оқ уйда йиғилишга тайёрланаётган эди. “Астор” меҳмонхонасига матбуот учрашувига келганида, клуб аъзоларининг бири мени жаноб Говерга таништириш учун кечки овқатга олиб борганди. Менга сўз берилганда ўрнимдан туриб, оилавий можароларим билан бўлиб, жамият ҳаётини унчалик яхши кузатолмаганимни, бу борада билганларим шахсий ҳаётимдан ҳам ёмонроқлигини айтиб, минғирлагандим. Бир неча сониялик бу бемаъни нутқимни амаллаб тугатиб, жойимга ўтиргандим. Жаноб Говер билан бир оғизгина саломлашгандим. У билан танишлигим шугина эди, холос.
Говер ўша учрашувда қоғоздаги бир нутқини ўқиб бўлиб, бошқасига ўтарди. Ўтирганлар бир ярим соат мобайнида қадалиб уни тинглашди. Икки соат ўтди ҳамки, Говернинг столи устидаги иккита бир хил жилд тугай демасди. Ниҳоят у одамларни ортиқ ушлаб қолмаслик учун ўнлаб қоғозларини суриб қўйди. Ҳеч нарса абадий бўлмаганидек, Говернинг нутқи ҳам тугади. Аммо унинг маърузаси жуда пухта тайёрланганди. У нутқининг якунида ҳазиломуз сўзлар айтиб кулдирди. Жанобни ажойиб нутқи билан табрикламоқчи бўлдим-у, лекин у менга унчалик эътибор бермай чиқиб кетди.
Мана орадан йиллар ўтиб, орада президент бўлишга ҳам муваффақ бўлган ўша жаноб каминга суянганча, менга мулойим қараб турарди. Хонага ўн икки киши йиғилди, биз айлана стол атрофига ўтирдик. Биламанки, бунақа меҳмондорчиликлар фақат энг нуфузли кишилар учун уюштирилади.
Америкалик мансабдорларнинг шундай тоифаси борки, уларнинг олдида ҳамиша ўзимни нотавондек ҳис этганман. Булар бўйлари баланд, бенуқсон кийинадиган, сокин ва аниқ фикр юритадиган, ҳаётни ҳар жиҳатдан тушунадиган келишган кишилар. Улар жамият ишлари ҳақида баланд, жарангдор овозда, математик формулалару атамалар билан гаплашишади. Атрофимда ўтирган бу кишилар менга худди икки юз қаватли бинолар каби метин ва савлатдор, айни пайтда бироз даҳшатли туюларди. Ёнида ўзимни енгил ҳис этишим мумкин бўлган ягона инсон “New York Times”нинг сиёсий мухбири соҳибжамол Энн Хара Маккормик хоним эди. Бошқаларнинг суҳбатлари ўта расмий, улар билан тиллашиш мен учун бироз қийин эди. Ҳамма Говерга керагидан ортиқ мулозамат қилар, ҳар гапининг бирида “Жаноб президент” дейишларини қўймасди. Анчадан кейин бу давра мени нима учун таклиф этгани маълум бўлди. Сульцбергер қулай фурсат келганда, дарров Говерга юзланди:
– Жаноб президент! Агар мумкин бўлса Европага таклиф этилишингиз боисини ва у ерда кўзланган миссиянгиз ҳақида гапириб бера оласизми?
Говер пичоқ ва санчқини қўйиб, оғзидаги луқмани оҳиста чайнади ва овқат маҳалида доим нима ҳақида ўйлаш лозимлиги ҳақида гапира бошлади. У гоҳ оҳиста куй таралиб турган пластинкага, гоҳ Сульцбергер ва менга қараб-қараб гапида давом этди:
– Европанинг ҳозирги танг аҳволини, у ёқларда қашшоқлик ва очлик кун сайин ортиб бораётганини ҳаммамиз биламиз. Вазият шунчалик жиддийки, мен уларга зудлик билан ёрдам бериш лозимлигига Вашингтонни ишонтира олдим, – деди. (Вашингтон деганда президент Рузвельт назарда тутилаётганини тушундим.) Кейин “биз бутун Европани боқдик” деганча, Биринчи жаҳон урушида ўзининг қилган ишлари, рақам ва натижаларни келтира бошлади.
– Бундай миссия партия манфаатларидан ҳоли ва айнан инсонпарварлик мақсадида бўлиши лозим. Афтидан, сиз ҳам бунга қизиқаётгандирсиз, – деди менга нигоҳини ташлаб.
Мен ишонч билан бошимни қимирлатиб, хайрихоҳлигимни тас­диқладим.
– Бу режангизни қачон амалга оширмоқчисиз, жаноб президент? – сўради Сульцбергер.
– Вашингтон розилигини олишимиз билан, – деди Говер. – Аммо Вашингтон учун жамоатчилик фикри муҳим. Уни жамиятнинг нуфузли шахслари қўллаб-қувватлаши лозим.
У шундай деб яна менга қаради. Мен ҳам яна бош қоқиб қўйдим.
– Ишғол қилинган Францияда миллионлаб одамлар ёрдамга муҳтож. Норвегияда, Дания, Голландия, Белгия, умуман, бутун Европани очлик енгиб боряпти, – гапида давом этди собиқ президент.
У аниқ далилларга асосланган бамаъни нутқида умуминсоний раҳм-шафқат, имон, умид ҳақида мулоҳаза юритди. Шундан сўнг даврага бир зум сукунат чўкди.
– Аммо ҳозир вазият Биринчи жаҳон уришидагидек эмас, – дедим мен. – Франция бошқа кўпгина давлатлар сингари буткул ишғол қилинган. Табиийки, биз томондан қилинадиган ёрдам нацистлар қўлига тушишини истамаймиз.
Говернинг қовоғи осилди. Бошқалар аввал унга, сўнг менга қараб қўйди. Говер эса айланаётган пластинкасига яна бир кўз ташлаб олди.
– Биз мутлақо шаффоф комиссия тузамиз, у Америка “Қизил Хоч”и билан бирга Гаага конвенцияси асосида қирқ учинчи қисмнинг йигирма еттинчи бандига биноан иш олиб боради. Бу раҳм-шафқат комиссияларининг ҳар икки томондан бемор ва муҳтож одамларга ёрдам кўрсатишига имкон беради. Ким уруш кўрган, ким кўрмаган – бунинг аҳамияти йўқ. Ўйлайманки, сиз гуманист сифатида бундай комиссия тузилишини маъқуллайсиз.
Эҳтимол ҳозир унинг сўзларини айнан такрорлаб беролмасман, ҳар ҳолда мазмунан шундай эди.
Ўшанда у ерга нега чақирилганимнинг боисини тушуниб етдим ва ўрнимдан турдим.
– Агар бизнинг ёрдамимиз фашистлар қўлига тушмаслигига амин бўлсам, бу фикрни бажонидил қўллаб-қувватлайман – дедим.
Давра яна менинг сўзларимни бошқача қабул қилиб, таажжубланди.
– Буни аллақачон қилиб бўлдик, ҳатто муваффақият билан, – деди Говер бироз озорланган оҳангда.
Даврадаги бинолар янглиғ сарбаланд кишилар ўртадаги ноқулайликни тарқатиш мақсадида, менга мулойим қараб қўйишди. Ораларидан кимдир жилмайиб сўз қўшиб қўйди.
– Ишонамиз, жаноб президент бундай ишларни жуда яхши тушунади.
– Бу жуда яхши ғоя, – Сульцбергер ҳам президентнинг фикрини тасдиқлади.
– Мен ҳам фикрингизга тўла қўшиламан, агар бу ишни амалга ошириш яҳудийларга ишониб топшириладиган бўлса, юз фоиз қўллаб-қувватлаган бўлардим, – дедим хотиржам оҳангда.
– Бу асло мумкин эмас! – деди бирдан қизишиб жаноб Говер. – 5-авеню майдонида жиловга олинган фашистпараст ёшларнинг ўтган-кетган йўловчиларга қарата сўзлаган нутқларини эшитиш даҳшатли эди. Ўша воизлардан бири бир ҳақиқатни айди. “Гитлернинг фалсафаси бизнинг саноат асримизни чуқур ва пухта ўрганишга асосланган, унда чала наслларга ёки яҳудийларга асло ўрин йўқ!”
Шу пайт бир аёл унинг сўзини шарт бўлди.
– Бу қандай суҳбат бўлди! – қичқириб юборди у. – Бу ер Америка! Ўзингизни қаердаман деб ўйлайсиз?
Келишган воиз майин жилмайиб қўйди.
– Мен АҚШдаман ва ўзимни Америка фуқароси деб биламан, – дея хотиржам жавоб қилди у.
– Нима бўпти? Мен яҳудийман ва мен ҳам Америка фуқаросиман, – деди аёл. – Агар эркак бўлганимда ҳозирги гапингиз учун юзингизни яхшилаб бежаб қўйган бўлардим!
Хонимнинг гапига бир-икки тингловчи қўшилган бўлди-ю, бошқалари бефарқлик билан сукут сақлаб ўтирарди. Ёнида ўтирган бир милиционер хонимга нимадир деди. Мен эшитган гапларимга, ўз қулоқларимга ишонмай ҳайрон бўлиб қолгандим.

* * *

Орадан бир неча кун ўтиб, мен яна нуфузли хонадонга меҳмондор­чиликка таклиф этилдим. Нонуштадан аввал мени рангпар, камқонлиги юз-кўзидан кўриниб турган ёш француз графи билан таништиришди. Граф Шамбрен билан бироз суҳбатлашиб турдик. Пер Лавалнинг куёви бўлган бу баодоб йигит “Диктатор” ҳақидаги тассуротларини гапирди. У фильмни Нью-Йоркда кўрган экан. Суҳбат чоғида ўз хулосалари учун аввалдан узр сўраб, у шундай деди:
– Фильм жуда ажойиб. Лекин у сизнинг нуқтаи назарингиз. Менимча, унга жиддий қараш керак эмас.
– Бу бор-йўғи комедия, – жавоб бердим мен. – Агар мен фашистларнинг концлагерларидаги ваҳшийликларининг барини билолганимда, бунақа юмшоқ ёндашмас эдим.
Ўша даврага элликка яқин меҳмон ташриф буюрди. Биз тўрт киши алоҳида дастурхон атрофида ўтирдик. Коунт Шембрен ҳам бизга қўшилди. У мени ҳадеб сиёсий мунозарага тортмоқчи бўлиб, саволлар берар, муносабатимни сўрарди. Мен эса гапни сиёсатдан олишдан аввал яхшилаб овқатланиб олишни афзал кўришимни айтиб, қўлимдаги қадаҳни унга қарата кўтариб қўя қолдим:
– Бугун мен виски ичганим учун ҳамма ёққа ўт кетадиганга ўхшайди…
Сўзим тилимда қолди – бирданига бошқа бир столда ўтирганлар орасида бақир-чақир бошланиб қолди. Қарасам, икки аёл сал қолса бир-бирининг сочини тутамлаб юлишга шай эди. Аёлларнинг бири асабийлик билан қичқира кетди:
– Мен буни эшитишни ҳам хоҳламайман, тушундингизми?! Сиз фашистнинг ўзгинасисиз!
Бироз ўтиб нью-йорклик ўша нуфузли оиланинг вакилларидан бири мендан нега фашистларга қаршилигимни сўраб қолди.
– Чунки улар инсониятга қарши, – дедим.
– Ҳа! – деди у ҳам жўшиб. – Сиз ҳам яҳудийсиз, шундайми?
– Фашистларга душман бўлиш учун яҳудий бўлиш шарт эмас. Муҳими, инсон бўлишинг етарли.
Шу билан суҳбатимиз якун топди.
Бир-икки кундан кейин америкалик инқилобчи журналистлар илтимосига биноан Вашингтонга боришга тўғри келди. Мен радио орқали “Диктаторнинг” якуний нутқини ўқишим керак эди. Радиоспектаклдан олдин мени Рузвельт билан учраштирадиган бўлишди. Унинг илтимосига биноан фильмнинг бир нусхаси Оқ уйга аввалроқ етказиб берилди. Қабулига борган куним у мени қуйидаги сўзлар билан қарши олди:
– Келинг, Чарли. Сизнинг картинангиз Аргентинада биз учун анча мушкулликлар туғдирганини биласизми?
Билдимки, Рузвельт фильмимни бошдан-оёқ кўриб чиққан. Кейинчалик бир дўстим бу учрашувнинг натижасини шундай шарҳлаганди: “Чарли, сизни Оқ уйда кутиб олишди-ю, аммо бағриларига босишмади”.
Президент билан ўша учрашув қирқ дақиқача давом этганди. Суҳбат давомида у мени тинимсиз “мартини” билан сийлар, мен хижолатданми, ҳаяжонданми қадаҳни шу заҳоти бўшатиб қўяверардим. Оқ уйдан соат ўнларда чиқдим-у ҳали радиода чиқишим борлигини эслаб бирдан шошиб қолдим. Ахир, нутқ барча радиоканаллардан узатилади, бу эса мен олтмиш миллион тингловчи билан гаплашаман, дегани. Тезликда совуқ душ қабул қилдим, қаҳва ичиб бироз тетиклашгач, радиога етиб бордим.
Штатлар ҳали уруш ҳаракатига келмаган ва шу боис бу оқшом радиостудия зали фашизмларга хайрихоҳ нусхалар билан тўла эди. Мен сўзимни бошлашим билан улар атайин баланд товушда маъноли йўтала бошлади. Мени бироз ҳаяжон босди. Ҳаяжонланганимдан томоғим қу­риб, сўзларимни талаффуз қилишга тобора қийнала бошладим. Беш-олти дақиқадаёқ сўзимни тўхтатиб, охири сув беришларини сўрадим. Аксига олиб, сув ҳам тезда топила қолмади, олтмиш миллион тингловчини кутишга мажбур қилдим. Ниҳоят, икки дақиқалардан кейин қоғоз пакетда сув топиб келишди. Шундай қилиб, бир амаллаб нутқимни якунлагандим.

* * *

Полетт билан ажрашишимиз тайин. Буни “Диктатор” фильмини бошлашимдан аввал иккимиз ҳам тушуниб етганмиз. Мана фильм ҳам тайёр бўлди, энди у билан муносабатимизни бир ёқлик қилиш вақти келди. Полетт бўлса менга Калифорнияга кетаётгани ҳақида хат қолдирибди. “Парамунт” компаниясининг янги фильмида суратга тушаётган экан. Мен яна Нью-Йоркда қолдим. Полетт уйдан нарсаларини биратўла йиғиштириб кетганини агентим Франк Беверли-хиллзга борганда хабар қилди. Бир муддат ўтиб Беверли-хиллзга қайтдим, эндиликда Полетт Мехикога жўнаб кетган экан. Уйим эса жуда ачинарли аҳволда, саккиз йил давомида одам яшамагани шундоқ кўриниб турарди.
“Диктатор” америкалик томошабинлар орасида катта муваффақият қозониб, менга нисбатан махфий душманлар ҳам ҳозирлади. Буни илк дафъа Нью-Йоркдан Беварли-хиллзга келиб, матбуотчилар билан учрашганимда сездим. Ўшанда уйимга йигирматадан кўпроқ журналист келди. Уларнинг ҳаммаси рангли верандага жойлашиб олиб, жим ўтирар, ўзларини қандайдир ғалати тутарди. Ичкилик таклиф қилсам, ҳаммаси ичмаймиз, дейди. Аввал қанча мухбирни қабул қилган бўлсам, биронтаси бунақа рад этмасди. Ҳайрон эдим. Мен ҳам уларга қараб ўтиравердим.
– Нималар қилиб юрибсиз, Чарли? – ниҳоят бир журналист ҳамманинг номидан сўз бошлади.
Қани, қандай қабул қилишар экан, деб ҳазилнамо жавоб қайтардим.
– “Диктатор” учун кичкина реклама-ролик тайёрладим.
Улар индамади. Сўнг президент билан учрашганимни гапириб бердим. Фильмим Американинг Аргентинадаги элчихонаси учун қатор муаммолар келтириб чиқарганини, бу эса газеталар учун ажойиб мавзу бўлганини атайин қистириб ўтдим. Улар яна пинакларини бузмай ўтираверди. Мен жимликни бузиш учун яна ҳазилашмоқчи бўлдим.
– Бизникилар буни қилолармидими?
– Тўғри, уларчалик ишламаётгандирмиз, – деди кимдир. – Сизнинг бизга муносабатингиз яхшимас. Бизга ҳеч нарса айтмай кетгансиз. Лекин биз унақа эмасмиз.
Мен ҳеч қайси маҳаллий газетанинг ёрдамига муҳтож бўлмасам-да, уларнинг бу гапидан таъсирландим. Тўғри, мен Голливуд матбуотида чиқмадим. Чунки фильмни Нью-Йоркда намойиш қилишдан аввал журналистларнинг ҳар хил талқин қилиб, кинояли мулоҳазалари билан оммага таъсир кўрсатишидан чўчигандим. Икки миллион доллар сарфланган фильмни тақдимотидан аввал бундай хавф остида қолдиролмасдим.
Ўша журналистлар мендан гина қилаётганини сезиб, уларга тушунтиришга уриндим ва Америкада фашизмга қарши бу фильмга душманларча қараётганлар кўплигини, шунинг учун матбуот йиғилишини премьерадан кейинга қолдирганимни айтдим.
Аммо бу билан уларнинг душманлик кайфиятини йўқотолмадим. Вазият об-ҳаво сингари ўзгарди-ю, ғийбатчи газеталар тинимсиз номимга тош отиб, майда ҳужумлар қила бошлади. Полетт билан муносабатимни ғийбат қилишди, мени жирканч одамга чиқариб ёмонлашди. Катта-кичик душманлик компаниялари зўр бериб ишлаган бўлишига қарамай, “Диктатор” Англияда ҳам, Америкада ҳам узоқ вақт намойишда бўлиб, яхшигина даромад келтирди.
Америка расман урушга киришмаган бўлса ҳам, Рузвельт билан Гитлер орасида аллақачон совуқ жанг бошланганди. Бу эса президентга анчагина мушкилотлар туғдирди, негаки фашистлар Америкадаги кўпгина ташкилотларни ўзларига оғдириб бўлганди. Ўша ташкилотлар билиб-билмай, фашистларнинг қўлида қуролга айланди.
Шу орада тўсатдан Япониянинг Пеарл-Ҳарборга ҳужуми ҳақидаги фожиали хабарлар тарқалди. Бундан Америка ҳайратда қолди, лекин кўп ўтмай қарор қабул қилиниб, хорижий давлатларга Америка қўшинининг бўлимлари жойлаштирилди. Россия Москва яқинида фашистларни ушлаб турар, иттифоқчиларни зудлик билан иккинчи фронтни очишга чақирарди. Айни пайтда Рузвельт русларга хайрихоҳ бўлса-да, мамлакатдаги фашизм тарафдорлари муҳитни заҳарлаб бўлганди. Улар рус иттифоқчилари билан жанжал чиқиши учун астойдил ҳаракат қилиб, тўхтовсиз тарғиботлар олиб борарди. Ҳар икки томонни таъминланг, шунда биз ўлжа бўладиган жойга етиб борамиз, дейишарди улар. Иккинчи жабҳа очилишини олдини олиш учун турли фитналар ўйлаб топилди. Қайғули кунлар бошланди. Ҳар куни русларнинг даҳшатли йўқотишлари ҳақида хабарлар тарқаларди. Кунлар ҳафталарга, ҳафталар ойларга эврилди ҳамки, фашистлар ҳамон Москва остонасида эди.
Мен учун ҳам мушкул дамлар бошланди. Россиянинг Сан-Фран­цискодаги урушга кўмаклашиш қўмитаси мени АҚШнинг Россия­даги собиқ элчиси Э.Девиснинг бетоблиги боис, ўз ўрнига нутқ сўзлашга чақирди. Бир-неча соат қолгандагина огоҳлантирилмаганимга қарамай, бунга рози бўлдим. Учрашув эртаси куни бўлиши керак, шунинг учун зудлик билан Сан-Францискога кечки поезд билан жўнадим.
Бутун куним қўмита томонидан режалаштирилган – қачон қаерга бораман, нима қиламан, ҳаммаси. Кечки овқат вақтида ичимдаги безовталикни босиш учун бир-икки станкан шампань ичиб олдим.
Ўн минг ўринли зал лиқ тўла эди. Америкалик адмирал ва генераллар Сан-Франциско ҳокими бошчилигида йиғилиш бошланди. Уларнинг нутқи жуда эҳтиёткорлик билан тайёрланганди. Улар душманларнинг нафратини қўзғатмаслик мақсадида русларнинг бошига тушган қийинчиликни бартараф қилиш учун қўлларидан келадиган барча ишни қилаётганини, русларнинг жасоратини мақташдан тийилдилар. Икки юзта Гитлер отряди ҳужумини базўр қайтариб турган ҳолда, уларнинг тубанликлари ҳақида ҳам чурқ этишмади.
“Биз иттифоқдошлар билан шунчаки таниш эмасмиз”, ўша куни кечаси русларга нисбатан шу туйғуни ҳис қилдим.
Қўмита раиси менга иложи борича узоқроқ сўзлашимни шипшитиб қўйганди. Аммо мен гапимда адашиб кетдим. Бор нотиқлигим бор-йўғи тўрт дақиқага етди. Қаердаги бемаъни ва бўш гапларни валдираётганим учун ўзимдан жаҳлим чиқарди. Кечки овқатдан сўнг кейинги айтишим лозим бўлган фикрларимни ёзиб олдим. Саҳна орқасида безовталаниб у ёқдан, бу ёққа юрганимда яна менинг исм-шарифим ўқилди.
Қора костюм-шим кийган, бўйинбоғ таққан Чаплин саҳнада кўриниши билан қарсаклар бошланди. Бу ҳол фикрларимни бир жойга жамлаб олишимга ёрдам берди. Узоқ давом этган олқиш тугатиши билан сўз бошладим. “Ўртоқлар!” дейишим билан залда қаҳ-қаҳ кулги кўтарилди, кулги тўхташини кутиб, яна гапиришга тутиндим. “Менинг айтадиган сўзим шуки, ўртоқлар…” Бутун зални яна кулги ва гулдирос қарсаклар тутди. “Аминманки, шу залда ўтирганлар орасида руслар ҳам бор. Сизнинг ватандошларингиз ҳозир қандай кураш олиб бораётганини, қанчалаб қурбонлар берилаётганини биламиз, сизларни қўллаб-қувватлашга чорлашни ўзимга шараф деб биламан…”
Яна олқиш авж олди.
Шу лаҳзаларда қизишиб кетиб, шу баҳона фашистларга ўз нафратимни билдира бошладим. Ҳеч нарса мени тўхтатолмади.
– Мен коммунист эмасман, мен шунчаки фикрловчи инсонман, ўзим каби ҳар бир инсоннинг қарашларини тушунишга интиламан. Коммунист дегани ким? Улар ҳам худди бизга ўхшаган одамлар. Улар ҳам қўл-оёғини йўқотгудек бўлса, худди биз каби азоб чекади. Ўлса ҳам бизга ўхшаб жон беради. Коммунистнинг онаси ҳам ҳамма оналар каби она. Агар унинг фарзанди ҳалок бўлса, у ҳам бошқа оналар каби қон йиғлайди. Шундай экан, менинг коммунист бўлишимга ҳожат йўқ. Шунчаки инсон бўлишнинг ўзи етарли. Мана айни дамда қанчадан-қанча ўғлонларидан жудо бўлган рус оналари йиғламоқда…
Мен қирқ дақиқа давомида шу тахлит нутқ сўзладиму, ўша жараён қандай содир бўлганини билмасдим. Чунки ҳар бир фикрни тугатар эканман, кейин нима ҳақида гапиришимни билмасдим. Ҳатто тингловчиларга ўзимнинг Биринчи жаҳон уришида заём чиқарганим билан боғлиқ ҳангомалару Рузвельт тўғрисидаги латифаларни айтиб кулдирдим. Менимча, ёмон чиқмади.
–   Ҳозир уруш давом этяпти ва мен бу урушда русларга ёрдам бериш кераклиги ҳақида гапирмоқчиман. Уларга пул билан ёрдам бериш мумкин, албатта. Лекин ундан ҳам муҳим бир кўмак лозим. Билишимча, иттифоқдош Ирландиянинг шимолида икки миллион аскар ишсиз қолиб қийналяпти, айни пайтда эса битта рус аскари икки юз кишилик фашист дивизиясига қарши турибди.
Залга оғир сукунат чўкди.
– Руслар бизнинг иттифоқдошимиз, улар фақат ўзлари учун эмас, биз учун ҳам олишяпти, ахир. Америкаликлар орасида уларни ёқтирмайдиганлар бор, айрим кимсалар эса уларни бошқалар томонидан йўқ қилинишини истайди. Сталин хоҳлайдими ёки Рузвельтми, қани, биз ҳам бирлашиб зудлик билан иккинчи фронт очилишини талаб қилайлик!
Залда ғала-ғовур бошланиб кетди. Мен тингловчиларни кузата туриб, улар ҳозирги ҳолатда нима истаб, нимани ўйлаётганини ўзларига очиқ изоҳладим. Улар менга бошқа гапиришга имкон бермай, олқишлаб ер тепинишарди. Улар қичқириб, шляпаларини ҳавога отар экан, мен ҳаддан ошириб юбормадимми, жуда олислаб кетмадиммикан, деган ўй кечарди хаёлимдан. Фронтда ўлиб-тирилаётган минглаб аскарлар олдида иродасизлик, нодонлик қилмадимми – ўз-ўзимдан жаҳлим чиқарди.
Омма тинчлангач, сўз олдим:
– Агар сизларни тўғри тушунган бўлсам, ҳар бирингиз ҳозироқ президентга телеграмма юборишга тайёрсиз. Эртага у ўн мингталаб фронт очиш тўғрисидаги талабномаларини ўқийди, шундайми?
Митингдан сўнг ўзимни ноҳуш ҳис қила бошладим. Дэдли Филд Мелон, Жон Гарфилдлар билан кечки овқатни бирга тамадди қиладиган бўлдик.
– Сиз жасур одам экансиз, – деди Гарфилд ўша нутқимга ишора қилиб.
Унинг гапи мени баттар ғашлантириб қўйди. Мен сира ўзимни қаҳрамон қилиб кўрсатишга уринганим йўқ, фақат юрагим ҳис этган ва ич-ичимдан тўғри деб ишонган фикрларимни айтгандим, холос.
Жоннинг гапидан кейин тун бўйи таъбим хира бўлди. Аммо бошимда қора булутдай турган ўша лаҳзалар кечди, мен Беверли-хиллздаги ўзимнинг аввалги ҳаётимга қайтдим. Бир ҳафтадан сўнг, мени яна телефон орқали Мэдисон хиёбонида бўладиган оммавий митингга чақиришди. Ундан кейин уюштирилаётган бошқа бир қанча митингларга ҳам рози бўлдим. Мэдисондаги митинг жуда нуфузли шахслар ва ташкилотлар томонидан ташкил қилинганди. Мен унда иштирок этиб, ўн тўрт дақиқалик чиқиш қилдим. Совет конгрессининг касаба уюшмаси кейинчалик ўша нутқимни митинг ҳақидаги репортаж матни билан бирга брошюра шак­лида нашр қилди.

* * *

Ҳаётимда бир қадар сокин кунлар бошланди. Аммо бу худди­ момақалдироқ гумбурлашидан аввалги омонат сукутга ўхшарди. Ҳаётимда содир бўлган бу воқеа-ҳодисалар аввалига мутлақо тўғридек, ҳеч бир ёмон жиҳати йўқдек кўринганди.
Дам олиш кунларининг бирида Тим Дьюрэнт билан теннис ўйнадик. Ўйиннинг сўнгги партияларида у Пола Геттининг дугонаси Жоан Берри исмли бир аёл билан учрашуви борлигини айтиб қолди. Берри ҳозиргина Мехикодан келганини бир дўстидан айттириб юборибди. Тим меҳмони билан бирга тушлик қилишга мени ҳам ўзи билан олиб борди. Айтишича, Берри хоним мен билан танишиш истагида экан. Биз Перино ресторанига йўл олдик. Берри ва унинг дугонаси жуда ёқимтой ва қувноқ қизлар экан, ўша куни тўрталамиз жуда яхши ўтирдик. Аммо мен Беррига яна дуч келаман деб, сираям ўйламагандим.
Роппа-роса бир ҳафта ўтиб, якшанба куни теннис кортимда айланиб юрсам, Тим ўзи билан Беррини етаклаб келиб қолди. Мен одатда дам олиш кунлари оқсочга жавоб бериб юбораман ва ресторанга бориб овқатланаман. Бу сафар Тимни ҳамроҳи билан бирга Романова ресторанига олиб бордим. Тушликдан сўнг уларни машинамда уйларига элтиб қўйдим. Эртаси куни тонгда уйимга қўнғироқ бўлди, гўшакни кўтарсам, ўша Берри хоним, – мени нонуштага таклиф қилмайсизми, деб сўради. Мен унга тўқсон мил узоққа, Санта-Барбарада бўладиган аукционга отланаётганимни айтдим. Агар бошқа ишингиз бўлмаса мен билан бирга боришингиз мумкин, ўша ерда нонушта қиламиз, дедим. У бажонидил рози бўлди ва кун бўйи мен билан бирга юрди. Қайтаётганимизда йўлдан майда-чуйда харид қилиб, уни Лос Анжелесга олиб келиб қўйдим.
Берри хоним йигирма икки ёшли гавдали, эркакларни ўзига ром этолмайдиган кўркам аёл, қомати ҳам чакки эмас, ёзлик енгил кўйлагининг чуқур қийиқларидан дуркун кўкраклари кўриниб турарди. Бироқ, унда нимадир бор. У йўлда ортга қайтаётганимизда дугонаси Поло Гетти билан тортишиб қолганини айтди. Эртага Нью-Йоркка қайтиб кетмоқчиман, агар хоҳласангиз сиз билан қолишим ҳам мумкин, деб қистириб ўтди. Унинг бундай очиқдан-очиқ таклифидан бирдан ҳушёр тордим-да, шу заҳотиёқ меникида қолиши мумкин эмаслигини айтдим. Узримни айтиб, уни аввал ўзим элтиб қўйган манзилга олиб бориб қўйдим.
Икки кун ўтмаёқ, мени ҳайрон қолдириб, у яна уйимга қўнғироқ қил­ди. – Бугун вақтингиз қалай? Сизни бир кўриб кетсам, дегандим, – деди.
Бу сафар ҳам йўқ деёлмадим. Ҳа, бу қатъият мақсадга етишишнинг ягона йўли. У менга яқин бўлишга астойдил интиларди. Шундай қилиб, у билан тез-тез кўришадиган бўлдик. Аммо борган сари унинг феъл-атвори ғашимни келтира бошлади. У қандайдир ғалати эди, ўзини тутиши рисоладаги соғлом одамга ўхшамасди. Ярим тунда ҳам ҳеч бир огоҳлантиришсиз тўсатдан уйимга бостириб кириб келаверар, ҳар доим мени ноқулай аҳволга солиб қўярди. Баъзан ҳафталаб қолиб кетаверар, ғашим келиб, тилимни зўрға тийиб турганимни билиб, ўзини билмасликка олар, эътибор қилмаганим сари мени ўзига жалб қилишга уринарди. Пайдо бўлиши биланоқ ғаройиб қилиқлари ила мени авраб гумонларимни йўқ қилишга эришарди.
Бир куни жаноб Седрик Хардуик ва Синклер Льюис билан учрашиб қолганимизда гапдан гап чиқиб, Седрик “Аслият ва кўланка” деган бир пьесани эсга олиб, унинг бош қаҳрамони Брижет моҳиятан замонавий Жанна Дъарк эканлиги ҳақида гапириб, ўша пьесадан ажойиб фильм чиқарса бўлади, деганди. Унинг гапидан кейин пьесага қизиқиб қолдим. Седрик асарнинг нусхасини менга юборди.
Шу кунларда Берри яна меникига ташриф буюрди. Овқат пайтида унга ўша пьеса ҳақида гапириб берсам, у дарров пьесани ўқишни, Брижетни ўйнашни хоҳлаб қолди. Мен аввалига буни жиддий қабул қилмадим, лекин у ўша кечадаёқ пьесанинг бир саҳнасини менга ўқиб берди. Ундан кутмагандим, ролни ростанам қойилмақом ўқиб, мени лол қолдирди. Ҳатто унинг ирландча лаҳжаси ҳам ижрога ажойиб ифода берарди. Мен азбаройи завқланганимдан, уни сўзсиз ижрода ҳам синаб кўрдим – ҳаммаси жойида, ҳаракатлари лол қолар даражада тасвирбоп.
Шундан сўнг унинг ғалатилиги, руҳан носоғлом деган шубҳаларим буткул тарқалди-қолди. Беррини Рейнхардт драматик санъат мактабига ўқишга юбордим, негаки у ҳали актёрлик техникасини ўзлаштириши керак эди. Қолаверса, у ерда машғулотлар билан қанча банд бўлса, мен у билан шунча кам кўришардим. Боз устига ҳали пьесани экранлаштириш учун ҳуқуқ олганим йўқ. Седрикнинг беғараз кўмаги туфайли бу иш осон битди ва йигирма беш доллар эвазига экранлаштириш ҳуқуқини сотиб олишга муваффақ бўлдим. Кейин эса Берри билан ҳафтасига икки юз эллик доллар гонорар тўлашга келишиб, шартнома туздим.
Дунёда бизни хатардан ҳам, бахтдан ҳам огоҳлантиргувчи ғайритабиий кучлар бор-у, биз уни ҳар доим ҳам кўравермаймиз. Ҳаётимизнинг ярми илғаш қийин тушга ўхшайди. У тугагач, ҳақиқий реаллик бошланади. Менда ҳам шундай ҳол юз берди. Бир неча ойлар давомида сценарий билан банд бўлдим, кейин эса ҳаётимда ғалати воқеалар содир бўла бошлади.
Берри ўлгудек ичиб олиб, яна истаган вақтида бостириб келаверадиган бўлди. Мен уни бир неча марта ўзим уйига элтиб қўйишимга тўғри келди. Бир куни у машинасини уриб олиб, кўчада қолиб кетибди. Айни вақтда унинг номи бевосита менинг студиям билан боғлиқ бўлиб турибди, яна шундай ҳол такрорланиб, у маст-аласт аҳволида милиция қўлига тушгудек бўлса, жанжал чиқиши тайин. Мен шундан хавотирланардим. Лекин Берри жуда ҳаддидан ошиб кетди, эшикдан ҳайдасам, тешикдан кириб келади. Охири қўнғироқларига умуман жавоб бермай қўйдим, ярим кечалари келганда ҳам эшикни очтирмадим. У эса тўполон қилишга ўтди. Ойналарни синдириб, деразадан кириб кела бошлаганда ҳаётим ҳақиқий дўзахга айланди.
У бир неча ҳафтадан бери Рейнхардт мактабига ҳам бормай қўйибди. Сабабини сўрасам, у актриса бўлишни хоҳламайман, фикримдан қайт­дим, деди. У яна сурбетларча: “Агар менга Нью-Йоркка кетиш учун поездга ва онам учун беш минг доллар берсанг, сени бутунлай тинч қўяман”, деб пул талаб қилди. Тўғриси, мен унинг бу талабига бажонидил рози бўлдим. Вақт ўтказмасдан дарров поездга чипта билан беш минг долларни қўлига тутқаздим-у, ундан қутилганимга хурсанд бўлдим.
У билан режалаштирган ишим ўзгариб кетди, аммо мен бундан зиғирча афсусланганим йўқ. Пьеса ҳуқуқи қўлимда, сценарийни ҳам тугатганман, кўнглим тўқ эди.
Сан-Францискодаги митингдан сўнг ойлар ўтди, руслар эса ҳамон беҳудага иттифоқчиларини иккинчи фронтни очишга чақирарди. Шу кунлари менга Нью-Йоркдан таклифнома келди. Карнеги-холлда бўладиган йиғинда яна сўзга чиқишим сўралганди. Ўйлаб кўриб, бу ишни керагича қилдим, бошқа бундай учрашувларга бормайман, деган қарорга келдим. Жек Уорнер билан теннис ўйнаётиб, таклифнома ҳақида унга айтгандим, у бирдан бошини ғалати қимирлатиб, “борманг”, деди.
– Нега энди? – сўрадим унинг кескин гапирганлигини кўриб.
У ҳеч нарсани тушунтириб ўтирмай, қўшиб қўйди:
–   Сиз гапимга киринг, борманг.
Жекнинг гапидан кейин менинг кажлигим тутди, Карнеги-холлдаги митингга бордим. У ерда иккинчи фронтни очишга даъват қиладиган қизғин нутқларга зарурат бўлмади. Асосий мақсад Россиянинг Сталинград остонасидаги ғалабасини шарҳлаб, америкаликларни руҳлантиришга қаратилганди. Перл Бак, Рокуэлл Кент, Орсон Уэллес ва бошқа бир қанча таниқли кишилар қатнашди. Мендан олдин Орсон Уэллес минбарга чиқиб, бу йиғилишда гапиришга бирон сабаб кўрмаётганини айтди.
– Модомики, деди у, – гап русларга урушда ёрдам бериш ҳақида кетаётган экан, буни қилиш керак. Руслар бизнинг иттифоқдошимиз.
У қисқагина гапирди-да, сўзни менга ўтказиб юборди. Кўринишим билан залда қийқириқ, гуррос қарсак бошланди. Уэллеснинг гапи журъатимни уйғотиб юборди-ю, ўз сўзимни мени бу урушга буйруқ беришни истаётган киши сифатида айблаган бир мухбирни эслашдан бошладим.
– Мени ғазабимни қўзғаган ўша журналистнинг ўзи бошқаришни исташи шундоқ кўриниб турибди. Унинг алам-аччиғининг боиси шуки, биз бошқа-бошқа стратегияда юрибмиз – у иккинчи фронт очилишини истамайди, мен эса хоҳлайман!
“Дейли Уоркер” газетасида “Бу митингда Чарли ва унинг тингловчилари орасидаги хайрихоҳлик ҳукмронлик қилди”, деб ёзилди. Аммо ўша учрашувдан сўнг менинг қалбимга қандайдир ғулғула тушди. Тўғри, ўз ишимдан мамнун эдим, шу билан бирга нимадандир юрагимда хавотир бор эди.
Карнеги-холлдан чиқиб Тим иккимиз Констанс Коллиерникига кечки овқатга бордик. Биз “Уолдорф-Асторий” меҳмонхонасига қайтганимизда хонамга Жоан Берри мени сўраб бир неча марта қўнғироқ қилгани ҳақида хабар қолдирилган экан. Жазавам тутиб, шу заҳотиёқ қоғозни йиртиб ­ташладим, сал ўтиб телефон тинимсиз жиринглай бошлади. Мен меҳмонхона ходимига мени ҳеч ким билан боғламаслигини айтмоқчи эдим, аммо Тим бунга йўл қўймади.
–   Бундай қилма. Яхшиси у билан гаплаш. Йўқса, у яна келиб жанжал чиқаради.
Телефон яна жиринглагач, ноилож кўтардим. Берри мен билан жуда осойишта гаплашди, шунчаки бир саломлашиб кетиш учун келмоқчилигини айтди. Мен рози бўлиб гўшакни қўйдим-да, Тимга у келади, мени у билан бир дақиқа ҳам ёлғиз қолдирмайсан, дедим. Берри кечки пайт келди. У Нью-Йоркдаги кунларини Пола Геттига қарашли “Пьер” меҳмонхонасида ўтказгани ҳақида гапирди. Мен бу ерда кўпи билан бир-икки кун бўламан, у билан бирор жойда ўтириб овқатланишга албатта вақт топишга ҳаракат қилишимни айтиб алдадим. У биз билан ярим­ соатча ўтириб, кейин уни “Пьер” меҳмонхонасига кузатиб қўйишимни сўради. Уни меҳмонхона лифтигача кузатиб қўйдим-да, тезда ортга қайтишга шошилдим. У нимадир демоқчи бўлди, бироз тик туриб қолди-ю, авзойимни кўриб, индамай ичкарига кириб кетди. Бу мен уни Нью-Йоркда биринчи ва охирги бор кўришим эди. Эртаси куни Нью-Йоркдан Тим Дьюрэнт билан бирга қайтдик.
Менинг иккинчи фронтни очишга қаратилган чиқишларимнинг натижаси шу бўлдики, ҳаётимнинг ёрқин лаҳзалари борган сари йўқликка қараб кета бошлади. Эндиликда мени ҳеч қайси казо-казоларнинг серҳашам хонадонларига таклиф қилмай қўйдилар.
Карнеги-холлдан қайтганимдан сўнг кўп ўтмай, “Колумбия” радиокомпаниясининг ходими, ёзувчи Клифтон Фэдимен меникига ташриф буюрди. У хорижликлар учун радио орқали чиқиш қилиб, истаган нарсангизни гапиринг, деб етти дақиқа вақт берди. Мен рози бўлдим. Аммо у ўз сўзимни бошлашдан аввал Кэт Смитнинг дастурида чиқаётганимни айтиб ўтишим кераклигини эслатиши билан фикримдан қайтдим. Негаки, менинг уруш борасидаги фикрларимдан ва мендан реклама мақсадида фойдаланишлари ёқмайди. Фэдимен жуда лаёқатли ва маданиятли киши, мен уни хафа қилмоқчи эмасдим. У бирдан қизариб кетди. Мен тилимдан бехос чиқиб кетган баъзи аҳмоқона сўзларимдан афсусландим.
Кейинги вақтларда ҳам уйимга жуда кўп мактублар келиб турди. Уларда иккинчи фронт ҳимоясини муҳокама қилиш ё нутқ сўзлаш каби турли таклифлар ёзиларди.
Мени сиёсий ишлар бу қадар домига тортиб кетаётганини ўйлар эканман, ўз-ўзимга савол берардим: мени бунга ким мажбур қилди? Актёр ҳаётий томошалар кўрсатишга ўтиб кетмадими? Мен фашизмга қарши фильм яратишдан аввал бу телба давраларга яқинлашганмидим? Эҳтимол, шулар овозли фильмга қарши қарашларимнинг уйғонишига боис бўлдимикан? Менимча, менда буларнинг ҳаммаси азалдан мавжуд бўлган. Улардан энг кучлиси фашизмга бўлган нафратдир.

* * *

Беверли-хиллзга қайтгач, “Аслият ва кўланка”ни экранлаштириш устида ишлай бошладим. Кунларнинг бирида меникига америкалик йирик режиссёр ва актёр Орсон Уэллес ташриф буюрди. У ҳаётий воқеалар асосида туркум ҳужжатли фильмлар суратга олаётган экан. Қаҳрамонларидан бири “Кўк соқол” лақабли франциялик машҳур қотил Ландрю ролини менга таклиф қилди. Сиз ўйнасангиз, ижодингизда ўзига хос драматик роль бўлади, деди у.
Уэллеснинг таклифига қизиқиб қолдим, чиндан ўзим ҳам комедиялардан сўнг қандайдир ўзгариш бўлишини истардим. Энг муҳими, ўзим ўйлаб топиб, ўзим ёзиб, саҳналаштирмайдиган бирон-бир роль бўлса.
Мен хурсанд бўлиб, ундан танишиб чиқиш учун сценарийни сўрадим.
– Ҳали ёзилмаган, – деди у. – Аммо Ландрю иши бўйича маълумот­лар етарлича, бу дегани, сценарий ёзиш қийин кечмайди. Ўзингиз сценарийни тайёрлашга ёрдам бермайсизми, Чарли?
Ҳафсалам пир бўлди.
– Ҳали сценарий ёзилмаган бўлса, очиғи, буни менга қизиғи йўқ, Уэллес.
Шу билан гапимиз тугади.
Орадан бир-икки кун ўтгач, хаёлимга тўсатдан Ландю воқеаси бўйича ажойиб комедия яратса бўлади, деган фикр келиб қолдию. Уэллесга қўнғироқ қилдим.
–  Мени яхшилаб эшитинг, Уэллес, менда бир фикр пайдо бўлди. Сиз айтган мавзудан яхши комедия чиқарса бўлади. Уни ҳужжатли фильм қилишнинг ҳеч кераги йўқ. Орамизда хафагарчилик бўлмаслиги учун мен сизга беш минг доллар берсам, сиз эса ўша воқеани менга гапириб берасиз.
У бироз мижғовланди-ю, кейин йўқ дегандек жавоб қайтарди.
– Биласизми, Ландю воқеаси фақат сиз ёки бошқа биров учун топилмагандир. Ундан истаган одам фойдалана олади, менимча.
Уэллес ўйлаб кўриб, рози бўлди ва адвокатим билан боғланинг, деди. Ишни дарров ҳал қилдим. Уэллес беш минг долларлик бўлди, мен бу масала билан боғлиқ ҳамма мажбуриятлардан халос бўлдим. Фақат, Уэллес бир шарт қўйди, фильм титрига “Орсон Уэллес ҳикоя қилган сюжет асосида олинди” деб ёзасиз, деди. Мен у бирдан ҳуқуқ талаб қилиб қолиши, ҳар хил туҳматлар келиб чиқишини олдини олиш мақсадида бунга рози бўлдим.
Ўз ишимга берилиб кетганимдан Уэллеснинг бу талабини жиддий ўйламай қўяқолгандим. Агар у кейинчалик бундан ўз манфаати йўлида фойдаланишини билганимда, бошиданоқ титрга ҳеч қандай қўшимча қўшилмасликка қатъий турган бўлармидим.
Бу орада пьесани суратга олишни четга суриб қўйдим-да, “Мсье Верду” номли бошқа сценарий ёза бошладим ва уч ойлар ўша иш билан машғул бўлдим. Беверли-хиллзда яна Жоан Берри пайдо бўлди. Хизматчиларим у уйга қўнғироқ қилганини айтди. Мен уни умуман кўришни хоҳламайман, жавоб берманг, келса киритманг, дедим. Унинг сурбетлиги шу қадар жонимга теккан, устига у ҳеч бир аблаҳликдан қайтмаслигидан хавфсирардим. Шунинг учун кўришишдан қочдим. Берри шу даражага етдики, уйимга келиб тўполон кўтарди, ойналарни синдириб, қўлида қурол билан менга пўписа қилди ва пул талаб қилди. Охир-оқибат мен полиция чақиришга мажбур бўлдим – ўзи бу ишни аллақачон қилишим керак эди. Бу воқеа газеталар учун мазали хўрак бўлади. Полиция нозирлари жанжал кўтарилмаслиги учун Жоаннинг саёқлиги устидан даъво қилмаслигимни, Нью-Йоркка қайтиб кетиши учун пул тўлашга рози бўлсам иш тинчгина босди-босди бўлишини айтди. Мен бунга рози бўлдим, полиция уни огоҳлантириб, Беверли-хиллзга келишини тақиқлади. Агар бу ерда яна қорасини кўрсатгудек бўлса, саёқлиги учун қамоққа олинишини айтишди.
Ҳаётимни бир фильм деб қараганимда, ундаги ўша қабиҳ эпизодлари кетидан бахтли воқеалар содир бўлди. Ҳаёт ўзи шунақа. Тун зулматидан сўнг янги тонг отиб, қуёш чиқади.
Бир неча ой ўтиб, Голливуднинг кино актёрлар билан ишлаш бўйича агенти Уоллис хоним қўнғироқ қилди. Унинг айтишича, Нью-Йоркка бир актриса келибди. У мен тайёрлаётган “Аслият ва кўланка” фильмимнинг бош қаҳрамони Брижетга тўғри келармиш. Ўша кезларда “Мсье Верду” сценарийси мени бироз қийнаб қўйган, қаҳрамоним ҳаракатларининг психологик асосини тополмай сиқилиб юргандим. Уоллис хонимнинг бу гапидан кейин “Мсье Верду”нинг тақдирини кейинроққа суриб қўя қолдим. Мен пьесага қайтдим ва Уоллис хонимга қайта қўнғироқ қилиб, топилган актриса ҳақида ҳамма нарсани батафсил сўраб олдим. Ўша актриса машҳур ёзувчи Южен О’Нилнинг қизи – Уна О’Нил экан.
Мен ёзувчи билан шахсан таниш эмасдим, аммо, унинг асарларини ўқиганман. Пьесаларидаги тафаккур залворни эслаб, қизи ҳам теран фикр­ли инсон бўлса керак, деб ўйладим.
–  У ўйнай олармикан? – сўрадим Уоллис хонимдан.
–  У бир муддат театрда ишлаган, – деб жавоб қилди хоним. – Ёзда у труппаси билан Шарққа бориб келган экан. Ўзингиз синаб кўрганингиз дуруст, агар хоҳласангиз меникига келинг. Уни уйга ўзим чақираман, деди. Бу гап менга маъқул келди ва вақтидан илгарироқ етиб бордим. Уоллис хонимнинг меҳмонхонасига киришим билан камин ёнида ўтирган ёшгина қизни кўрдим. Саломлашгач, у билан суҳбатлашиш мен учун шарафлигини изҳор қилдим. У жилмайди ва менинг пинҳон хавотирларимни буткул тарқатиб юборди. Мен шу лаҳзадаёқ унинг ўзига хос малоҳатига, ички ва ташқи жозибасига асир бўлиб қолдим. Уй соҳибаси келгунича у билан турли мавзуларда гаплашиб турдик. Ёқимли суҳбат бўлди.
Ниҳоят, Уоллис хоним кўринди ва бизни бир-биримизга таништирди. Уоллис хоним, Уна О’Нил хоним, Тим Дьюреэнт ва мен бирга тушлик қилдик. Иш ҳақида гаплашмасликка интилсак-да, барибир гап унинг атрофида айланарди. Уоллис хоним бехосдан Уна О’Нил яқиндагина ўн еттига тўлганини айтиб қолди. Юрагимда бирдан афсус ҳисси туғилди. “Аслият ва кўланка”нинг қаҳрамони жуда ёш, бу роль ёш ижрочини талаб қилиши тўғри. Лекин масаланинг бошқа томони бор – образ жуда мураккаб, унга бироз каттароқ, тажрибали актриса керак. Мен истамайгина О’Нил хонимни бу ролга таклиф қилиш фикридан қайтдим.
Орадан бир неча кун ўтиб Уоллис хоним қўнғироқ қилиб, актриса тўғрисида қандай хулосага келганимни, унга “Фокс” кинокомпаниясидагилар қизиқаётганини айтди. Мен шоша-пиша ундан О’Нил хонимнинг рақамини ёзиб олдим. Бу менинг оилавий бахтимнинг бошланиши бўлди. Мана ўн икки йилдан буюн у билан саодатли умр кечирмоқдамиз. Умид қиламанки, бу ҳали узоқ-узоқ давом этади.
Мен Унани қанча яқиндан билганим сайин, шунча ўзига маҳлиё қиларди. У завқ-шавққа тўла ва қалби дарё қиз. Ҳамиша ўзгаларнинг фик­рига ҳурмат билан қарай олар, қолиплардан узоқ эди. Унинг шу каби кўпдан-кўп ҳислатлари меҳримни қозонди. Эндигина ўн саккизга кирган бўлса-да, унинг табиатида бу ёшга хос биронта инжиқликни кузатмагандим. Аммо барибир мени ёшимиз орасидаги фарқ чўчитарди. Уна менинг ичимдаги ҳадикни аниқ кўргандай, дадиллик билан бу нарсалар унинг туйғуларига дахл қилолмаслигини айтди. Биз “Аслият ва кўланка”ни тасвирга олиш тугаши билан турмуш қуришга аҳд қилдик.
Сценарийнинг биринчи қораламасини битириб, тайёргарликни бошлаб юбордим. Агар мен Унанинг жозибасидан ўндан бир қисмини фильм­да кўрсатишни уддалай олсам, “Аслият ва кўланка” албатта катта муваффақият қозонади.
Бахтга қарши айни шу вақтга келиб, шаҳарда яна Берри пайдо бўлди. Уйимга қўнғироқ қилиб, хизматчимга уч ойлик ҳомиладорлигини айтибди. Бунинг учун у ҳеч кимни айбламаган ва бу ҳолига ким жавобгарлиги ҳақида ҳам лом-мим демаган.
– Мени бунга ҳеч қандай дахлим йўқ, – дедим хизматчиларимга. – Агар уйга у яна жанжал ахтариб келгудек бўлса, полиция чақираман. Тўполон бўлса бўлсин, менга барибир.
Эртасигаёқ у уйим атрофида айлана бошлади. Кейинчалик маълум бўлдики, қандайдир ахлоқий масалалар билан шуғулланувчи раҳмдил бир журналист аёл унга шундай қилишини маслаҳат берган. Уни менинг уйим олдида қамоққа олишлари кераклигини уюштирган экан.
Мен шу заҳоти кўчага чиқдиму Беррига агар ҳозир бу ердан туёғингни шиқиллатмасанг, полицияга қўнғироқ қилишга мажбурман, деб огоҳ­лантирдим. У эса жим тиржайиб турарди. Унанинг бундай товламачилик қилишларига ортиқ тоқатим қолмади. Шартта ҳовлига қайтиб кирдим-да полицияга қўнғироқ қилдим.
Бир неча соат ичида газеталар бу воқеани катта-катта сарлавҳага олиб, бонг уришни бошлаб юборди: “Чаплин ўз боласини тан олмай, ҳомиладор аёлни таъминлаш ўрнига қаматишга эришди”. Устимдан ҳар хил ҳақоратлар ёғдириб, шармандали сўзлар ёзилган варақаларни кўча устунларига ёпиштиришди. Бир ҳафта ўтиб, Беррининг даъвосига кўра, менга оталикни тан олдиртириш бўйича иш бошланди. Мен адвокатим Ллойд Райтга мурожаат қилдим ва Берри билан муносабатим икки йил аввал туганини тушунтирдим.
Райт босиқлик билан бошлаётган янги фильмни кейинга суриб туришим лозимлигини ва Унани вақтинчалик Нью-Йоркка жўнатишни маслаҳат берди. Аммо биз Берри ва газеталарнинг уйдирмаларига қарши йўл тутдик. Мен яна Унанинг қўлини сўрадим. Биз вақтни ўтказмай турмуш қуришга аҳд қилдик. Дўстим Гарри Кроккер билан маслаҳатлашдик, у ҳаммасини ташкиллаштирадиган бўлди. Гарри Херстда ишларди.­ У Херст нашрлари билан келишиб, тўй суратларимизни эълон қилишни режа қилди. Танишларимиздан бири Луэлла Парсонс эса мени обрўсизлантиришга уринаётган газетларга қарши мақола ёзадиган бўлди.
Биз Санта-Барбарадан ўн беш мил наридаги кичкина, сокин Карпинтерия қишлоғида никоҳдан ўтдик. Лекин бундан аввал Санта-Барбара бошқармасининг рухсатини олишга тўғри келди. Ҳали соат тонгги саккиз, бу вақтда шаҳар уйқуда эди. Рухсат берадиган ходимлар никоҳдан ўтувчи жуфтликдан кимдир машҳур киши бўладиган бўлса, газетачиларни огоҳлантириб қўяр экан. Бунинг учун уларга стол тагидаги тугмани босишнинг ўзи кифоя, мухбирлар фотоаппаратлари билан бир зумда етиб келишади.
Гарри фоторепортёрлар бостириб келиб қолмаслиги учун Уна рўйхатдан ўтиб бўлмагунча бинодан чиқмай туришимни маслаҳат берганди. Унадан тегишли маълумотларн сўраётган ходим, “Куёв қани”, деб сўради. Мен кўриниш беришим билан у “Ана сюрприз!” деб юборди. Гарри унинг қўли дарҳол стол тагидаги тугмага югурганини пайқаб қолибди. Биз ­жон-жаҳдимиз билан ходимни шошилтира бошладик, у қанча ишни чўзган бўлса ҳам, ниҳоят рухсат берадиган фурсат етди. Биз бинодан чиқиб машинага ўтиришимиз билан репортёрлар машинаси учиб келди. Қув-қоч бошланди – биз Санта-Барбара далалари бўйлаб қочиб, тор кўчаларни айланиб охири репортёрлардан қутулдик. Карпинтерийга бориб, осойишталикда никоҳдан ўтдик ва Санта-Барбарадан бир уйни ижарага олиб яшай бошладик. Газеталар ҳарчанд шовқин кўтарса-да, биз бу ерда ҳаловатда эдик. Негаки, қаердалигимизни ҳеч ким билмасди. Аммо ҳар сафар телефон жиринглаганда беихтиёр юрагим шиғиллаб кетарди.
Уна билан бизни ҳеч ким танимаслиги учун кеч тушганда узоқ сайр қилардик. Мен тез-тез умидсизликка тушиб қолар, ўзимни бутун миллатнинг ғазабига дучор бўлгандек ҳис қилар, шу билан менинг кинодаги ҳаётим ҳам тугади, деб ўйлаб қолардим. Бундай лаҳзаларда Уна кайфиятимни кўтаришга уринар, бокиралиги, софлигини қурбон қилган олиҳиммат инсон ҳақидаги “Трильби” асарини учқунлар сачратиб ёнаётган камин ёнида ўраниб ўтириб олганча ўқиб берарди.
Санта-Барбарада кечган шу икки ой бироз маъюс, ташвишли бўлса-да, бахтга тўлиқ ўтди.

* * *

Лос-Анжелесда бизни Қўшма Штатлар олий суди аъзоси, дўстим Мерфи ёқимсиз хабар билан кутиб олди. Иш федерал ҳукумат судига оширилганди. Аммо федерал суд бир неча ой ўтиб, ҳаракат бошлади. Улар мени қабиҳ жиноятчи деб билувчи матбуотчилар билан бирлашди. Ҳамонки, менинг масалам фуқаровий иш экан, федерал ҳукуматнинг бунга нима алоқаси бор, тушунолмасдим.
Танишларим маслаҳати билан машҳур адвокат Гизлер билан маслаҳатлашадиган бўлдик. Райт Гизлер билан кўришди. Гизлер федерал ҳукумат ишга киришганини, қайси пунктларда айбланишим мумкинлигини кейинроқ айтишини қўнғироқ қилиб айтди. Менинг ҳаётим худди Кафка ҳикояларидаги даҳшатга айланди.
Райт Гизлер орқали федерал суд мени “Манна” қонунларини бузганликда айблашга тайёргарлик кўраётганини билиб келди. Суд муддати эса чўзилгандан чўзилди. Ниҳоят, федерал суд менга “Манна” қонуни бўйича иккита, фуқаролик иши бўйича иккита банд айблов қўйди. Райт қон текширувини талаб қилиш кераклигини айтди. Бу Беррининг боласи меники эмаслигини исботловчи рад этиб бўлмас далил бўларди. Бир муддат ўтиб, Райт Беррининг адвокати билан қуйидаги шартларга келишибди: Агар мен Беррига йигирма беш минг доллар берсам, у қон текширувига рози бўлармиш ва мени унинг бўхтонидан озод бўлишдек бахтга ноил қилармиш.
Мен унинг таклифга рози бўлдим. Аммо бу билан ҳам иш ижобий томонга ўзгармади. Биз қийинчилик билан кураш олиб бордик.
“Манна” қонуни аввалги пайтларда енгилтак аёлларнинг бир штатдан бошқа штатларда саёқ юришини тақиқлаш мақсадида қабул қилинган. Бир ажрашган аёл собиқ эри билан бошқа бир штатга бирор иш юзасидан борганда ҳам уларга нисбатан жазо қўлланилган. Ҳозир бу қонун кучини йўқотган, лекин кимдир ёқмай қолгудек бўлса, жазо сифатида айблашда фойдаланилар экан. Қўшма Штатлар мени ўша қонунни бузганликда айб­лади. Бу мен ўзимни оқлашим қийин бўлиши учун атай қилинди.
Суд куни яқинлашганида менга Сан-Францискодан бир мактуб келди. Уни бир католик руҳонийси ёзганди. Унда ёзилишича, Берри бир фашистик ташкилотнинг қуроли бўлиб, у Лос-Анжелесга махсус тайёрлаб жўнатилган. Руҳоний бу хабар билан бирга, агар лозим бўлса, судда мен учун гувоҳлик бергани Лос-Анжелесга келишга тайёрлигини айтибди. Мен шошиб қолдим. Бироқ, Гизлер бунинг сизга қўйилган айбловга дахли йўқ, аралаштирмаганимиз маъқул, деди.
Шу ўринда мен Эдгар Гувер ва унинг ташкилоти ҳақида икки оғиз тўхталиб кетишим керак. Мен Гувер билан бундан кўп йиллар аввал танишганман. Менинг ишим федерал судга ошди, бюро ишимни унинг қўл остида ўргана бошлади, айбни оғирлаштириш мақсадида суд вақтини чўзиб, жиноят белгиси бўлган далиллар қўшишга уринди.
Мана менга қўйилган айблов маълум бўлганидан бир неча кун ўтиб, уни Чезен ресторанида кўриб қолдим. У Уна иккимиз ўтирган столга яқин жойда ўзининг Федерал тергов бюроси ходимлари билан ўтирарди. Улар орасида Типпи Грейни ҳам кўриб ҳайрон қолдим. Статик ролларни ўйнайдиган бир актёр қандай қилиб Гувер ёнида юрибди?
Суд куни ҳам уни залда кўрдим. Типпи ўғринча қараб, менга тиржайиб қўйганди. Суд бир неча кун давом этди. Гизлер менга қўйилган тўртта банд ҳам эски қонунлар эканини исботлашга уринди, Беррининг дугоналари Пола Гетти ва бир немис қиз келиб, унинг уйимга бостириб боргани ва мендан пул олганига гувоҳлик берди. Ҳукм бир неча кунга сурилди. Охирги судда ҳам залда Типпини кўрдим. Судга ҳар сафар яна бир аёл – “Лос-Анжелес тайм” газетасининг мухбири келиб, фотокамерасини менга тўғрилаб ўтирарди. У неча марта мени суратга олмоқчи бўлса, мен кўзойнак тақиб олардим. Камерасини туширганда, кўзойнагимни олиб, у билан мушук-сичқон ўйнардим. Залда ўтирганлар буни кўриб, гурра кулиб юборарди.
Ниҳоят, ҳукм эълон қилиш фурсати етди ва ҳар бир айблов пункти бўйича айбсиз деб эълон қилиндим. Залда қийқириқ кўтарилди. Мен бу ерда менга тарафдор шунча одамлар борлигига ишонмагандим. Судья менга жилмайиб қўл узатди ва “Сиз озодсиз, ҳозироқ зални тарк этсангиз бўлади”, деди. Мен Райтнинг ундови билан истамай қўлини олдим ва совуққина қилиб раҳмат айтдим. Кимдир мени қучоқлаб табриклар экан, нигоҳим Типпи Грейга тушди, у тумшайиб ўтирарди. Ўша мухбир аёл ҳам ғалабамни суратга олмасдан индамай чиқиб кетаётганини кўрдим…
Ўша кеча ниҳоят тинч ухладим. Икки кундан кейин Лион Фейхтвангер қўнғироқ қилди. Суҳбатимиз орасида у менга шундай деб ҳазиллашди:
– Сиз Америка тарихида сиёсий тўфонлар келтириб чиқарган ягона актёр бўлдингиз.
Энди Уна иккимизнинг бирдан-бир истагимиз Калифорниядан кетиш эди. Бу пайтда Уна беш ойлик ҳомиладор эди. Дам олишимиз керак. Биз энг бахтиёр дамларимизда бундай беомон кураш ичига тушиб қолгандик. Ўзимиз билан қора мушугимизни ҳам олдик-да, Нью-Йоркка жўнадик ва ўзимизга Ниакдан бир уйни ижарага олдик. Ўша уй шовқиндан узоқдаги тошлоқ бир жойда, кичикроқ ва эскидан қолган – 1780 йилда қурилган ажойиб уй эди. Бизни у ерда хушфеъл бека кутиб олди.
Уй билан бирга битта қари фокстерьерни ҳам қабул қилиб олдик. Ит бизга тез ўрганди ва ортимиздан эргашиб юрадиган бўлди. У нонушта пайтлари айвонда пайдо бўлар, думини дўстона ликиллатиб, биз нонушта қилиб бўлгунимизча халақит бермаслик учун, индамай полга ётарди. Бизнинг қора мушугимиз уни қўриши билан вишиллаб аччиқланар, аммо фокстерьер бошини кўтариб қараб ҳам қўймас, бу билан ўзининг аҳилликда яшашга тайёрлигини кўрсатарди.
Ниакдаги бу кунларимиз осойишта, чинакам фароғатда кечди. Бизни ҳеч ким безовта қилмади, бизнинг ҳам ҳеч ким билан ишимиз бўлмади. Лекин мени ҳамон суд дилхираликлари буткул тарк этмаган, кечирган азобларим мени ижод кайфиятидан узоқлаштирганди. Шунга қарамай, мен “Жаноб Верду” сценарийсини якунлаб қўйишга куч топдим. Энди менда иложи борича тезроқ ишни амалга ошириш истаги уйғонганди. Биз бу ерда ярим йилдан кўпроқ қолишни режа қилгандик, чунки Уна шу ерда туғишни хоҳларди. Режамиз ўзгарди. Мен Ниакда ишлолмасдим, беш ҳафта ўтиб Калифорнияга қайтиб келдик.
Турмуш қурганимиздан сўнг Уна актриса бўлиш фикридан қайтганди. У на театрда, на кинода роль ўйнаш истаги йўқлигини тан олди. Мен бундан хурсанд бўлгандим. Ниҳоят, менинг ёнимда шон-шуҳратталаб юлдуз эмас, аёл бор эди. Лекин, гоҳида кино Уна сиймосида нафис юмор ҳиссига эга ажойиб актрисани йўқотди, деган фикр ҳам кечарди.
Мен шундан кейин “Аслият ва кўланка”ни экранлаштиришдан кечиб, суратга олиниши раҳбарият томонидан қўполларча тўхтатиб қўйилган “Мсье Верду”га қайтгандим.

* * *

Ўтган суд кунларида ёнимда бўлиб, бутун оиласи билан астойдил оқланишимни истаган дўстларим Салка Фиртель, Клиффодд Одетс, Эйслер ва Фейхтвангерлар эди.
Актриса Салка Фиртель Санта-Барбарадаги уйида бир гуруҳ санъат ва адабиёт вакиллари иштирокида ажойиб кеча ташкил қилди. Томас Манн, Бертольт Брехт, Шенберг, Ҳанс Эйслер, Лион Фейхтвангер, Стефан Спендер, Сирил Коннолли ва бошқалар ташриф буюрди. Салка қаерда яшамасин, у доим шундай кечаларни уюштиришни ёқтиради.
Биз Бертольт Брехт билан Ҳанс Эйслернинг уйида тез-тез кўришиб турардик. У – камгап, оғзидан сигарета тушмайдиган, ҳаётий завқ ва ижодий қудратга тўлиқ киши. Бир куни мен унга, “Мсье Верду” сценарийсини кўрсатдим. У тезда сценарий билан танишиб чиқиб, шундай деганди:
–  О, сиз хитойча услубда сценарий ёзибсиз!
Бўлди – бошқа ҳеч қандай гап-сўз йўқ.
Лион Фейхтвангердан эса бир марта Штатларнинг сиёсий аҳволи ҳақида нима дейсиз, деб сўрагандим, у ҳозиржавоблик билан:
–  Бир-бирига ўхшаш ва қиёслаш мумкин бўлган муҳим жиҳатлар бор. Мен Берлинда янги уй қургандим, ҳокимият тепасига Гитлер келди ва мен у ердан кетдим. Парижда ижара уйимни жиҳозлаб улгурмасимдан фашистлар пайдо бўлди ва мен у ердан ҳам кетдим. Ҳозир мен Америкадаман, яқиндагина Санта-Моникадан уй сотиб олдим…
Фейхтвангер елкасини қисганча, маъноли жилмайиб қўйди.
Олдос Хаксли ва унинг рафиқаси билан тез-тез кўришиб турамиз. У аллақачон мистицизмга берилиб кетган, тўғрисини айтсам, менга ХХ асрнинг “сурбетлашган” янги авлоди кўпроқ маъқулдай.
Дўстларим орасида Теадор Драйзер ҳам бор, у мени ўз фикрлари билан доим лол қолдирган. Баъзан у соҳибжамол рафиқаси Элен хоним билан бизникига келарди. У қалбан жуда жўшқин ва кескир фикрли бўлса-да, жамиятда доим мулойим, сокин бўлган.
Вақти келиб мен яна ўз ижодим ҳақида ўйлай бошладим. Мен етарлича обрўсизлантирилган бўлсам-да, бир яхши комедия яратишим барча тўсиқларни парчалаб юборишига ишончим комил эди. Шу ишонч билан “Мсье Верду”ни ёзиб тугалладим. Мен бу сценарийни деярли икки йил ёздим – асос топиш, далиллаш қийин кечди. Аммо суратга олишимга атиги уч ой етарли бўлди. Бу менинг тажрибамда кузатилмаган рекорд муддат эди. Сўнг фильмни эълон қилиш учун сценарийни Брин бошқармаси цензурасига юбордим. Кўп ўтмай, картина тақиққа тушгани ҳақида билдиришнома олдим.
Брин бошқармаси – бу Америка киноассоциацияси таркибидаги цензура бўлими эди. Албатта цензура керак, бунга қаршилигим йўқ, аммо аниқ чегара-миқёси эркин бўлиши керак. Цензура қонунлари догматик асосда бўлмаслиги, муҳокамалар мезонлари мавзу моҳиятига зид бўлмагани ҳолда ундан йироқ ҳам бўлмаслиги керак.
Ахлоқий нуқтаи назардан жисмоний зўрликлар, нотўғри ҳаракатлар ҳар хил шаклда намоён бўлади, оқнинг оқлиги, қоранинг қоралигини яққол кўриш қийин. Кинода мавжуд ҳаёт муаммоларини айнан эмас, балки ундан ёмонроқ шаклда кўрсатилиши мумкин деб ҳисоблайман. Бернард Шоу айтганидек, ёмонлик учун тишга мушт тушуриш – ҳаётий муаммоларни ечишнинг энг енгил йўлидир.
“Мсье Верду”нинг нега тақиққа тушганини изоҳлашдан аввал унинг қисқача сюжетини айтиб ўтишим керак. “Кўк соқол” Верду оддий банк ходими, босим билан меҳнат қилиб кўп вақтини йўқотгач, бошқа иш билан шуғулланишга қарор қилади. У бадавлат бир қари қизга уйланади, сўнг мерос қўлига ўтиши учун уни ўлдиради. Унинг касалманд, содда қонуний хотини қишлоқда кичкина ўғли билан яшайди ва эрининг жинояти ҳақида ҳеч нарса билмайди. Навбатдаги қотилликдан сўнг худди оғир меҳнат кунидан қайтган оқкўнгил буржуа кишисидек мсье Верду уйига қайтади. Бу одам – ўз моҳиятига кўра, фазилат ва иллатнинг парадоксидир: у ўз боғидаги атиргулларини парвариш қилади, боққа қурт тушишига йўл қўймасликка интилади, ўз қурбонини эса бир бурчакдаги ахлатга қўшиб ёқиб юборган. Сценарий замирида аччиқ кулги бор, ижтимоий тартибларнинг қаттиқ танқиди.
Цензорлар менга юборган хатда тақиқ сабаблари, ғояга эмас, персонажларим характери, уларнинг гап сўзларидаги ахлоқсизликка қаратилган эди. Масалан, сценарийдаги фоҳиша қизнинг диологлари ва бошқа кўп эпизодларни ўзгартиришим шартлиги кўрсатилган. Мен улар эътироз билдирган жиҳатларга сценарийдан саҳнама-саҳна ҳавола келтириб ва ҳар бир жумла, хатти-ҳаракат нима учун кераклигини тушунтиришга уриниб жавоб хати юбордим. Ёзма баҳсларимиз узоқ давом этди, улар ҳам, мен ҳам тортишишни қўймадим. Охири улар мен билан асарни муҳокама қилишдан хурсандликларини, аммо бу сценарий киносаноат кодекси талабларига мувофиқ келиши шартини таъкидлаб ёзиб юборишди.
Брин бошқармасига ўзим бордим. Мени тўғри жаноб Бриннинг қабулхонасига бошлаб боришди. Бир неча дақиқадан кейин унинг ёрдамчиларидан бири, баланд бўйли, ёшгина йигит кириб келди. У менга кутилмаган совуқ оҳангда муомала қила бошлади.
– Сиз католик черковига қаршимисиз? – сўради у.
– Нега буни сўраяпсиз? – саволга савол билан жавоб қайтардим.
– Ҳа, мана, – деди у, сценарийни столга ирғитиб ташларкан. – Ҳукм камераси эпизодида жиноятчи Верду руҳонийга қараб нега бундай дейди:
“Сизга қандай фойдам тегиши мумкин, яхши одам?”
– Хўш нима, ростанам у яхши одам эмасми?
– Бу бўлмағур ҳазил, – деди у қўлини беписанд ниқтаб.
– Мен бу одамни “яхши” деб аташ билан ҳеч қандай одобсизликка борганим йўқ, – дедим мен.
Баҳсимиз шу тарзда қизишиб борар экан, беихтиёр бунақа сўз ўйинига Шоу уста эди-да, деган фикр хаёлимдан ўтди.
– Диндорларга яхши одам дейилмайди, уларга ота деб мурожаат қилишади.
– Жуда яхши. Унга ота сўзи билан мурожаат қиламиз.
–  Мана бу жумла-чи? – деди у бошқа саҳифани очиб. Руҳоний айтади: “Мен сизни Худо билан ярашишингизни сўраб келдим”. Верду эса: “Мен Худо билан аразлашганим йўқ, одамлар билан тушунмовчилик бўлди”, деяпти. – Бу нима биласизми, жирканч ҳазил!
– Сизда шахсий фикрингизни айтиш ҳуқуқи бор, демак, бу ҳуқуқ мендаям бор. Бу менинг шахсий фикрим.
–  Буниси-чи? – гапимга парво қилмай матндан парча ўқий бошлади. Руҳоний сўрайди: “Наҳотки гуноҳларингиз учун виждонингиз заррача қийналмайди? Вердунинг жавобини кўринг: “Ким билади гуноҳ нима, ким осмондан ўз тақдирини билиб тушибди?” Верду яна руҳонийдан сўрайди: “Бу дунёда гуноҳ бўлмаса, сиз нима билан шуғулланган бўлардингиз?”
– Маъқул, – дедим сўзини узиб, – эҳтимол, бу жумлалар баҳслидир, бироқ тушунинг, у руҳонийга бу гапни ҳурматсиз оҳангда айтгани йўқ. Бу киноя, юмор.
– Аммо сизнинг Вердуингиз доим руҳонийга ҳукм ўтказяпти.
– Нима, сиз руҳоний ҳам комик бўлишини хоҳлармидингиз?
– Йўқ албатта, лекин нега  сиз руҳонийга ҳеч қаерда қатъий бир жавоб репликасини бермагансиз?
– Қулоқ солинг, дедим, – жиноятчи ўлимга ҳукм қилинган, аммо у чираняпти. Мен руҳоний жавобларига яна нимадир ўйлаб кўришга тайёрман. Лекин тушунган бўлсангиз, руҳоний ўз қимматини тўла сақлаб турибди, унинг сўзлари қиёфасига, моҳиятига мос.
– Бу жумла-чи, – қайсарлик билан давом этди у, – руҳоний “қалбин­гизга шафқат солсин” деса, у гапни илиб олиб, “Нима учун ундай бўлмасин? Шафқат ахир унга хос!”
– Бунинг нимаси ёқмаяпти?
– “Нега энди ундай бўлмасин?” – қайтарди у . – Руҳоний билан бундай гаплашилмайди! У баланддан келяпти.
– Верду бу гапни гўё ўзига ўзи гапиради. Шошилманг, яхшиси, сиз тайёр фильмни кўринг, – дедим мен.
– Сиз бутун давлатни ва жамиятни айбдор қиляпсиз!
– Нима, гапингизга қараганда, давлат ва жамият бутунлай бенуқсон бўлади, демоқчимисиз? Ўзим кўра билган нуқсонларини кўрсатиб бериш, менинг ишим.
Охири сценарийнинг икки-уч жойига тузатиш киритиб, жаноб Бринга бердим. У ҳам фикрларини айтди.
– Қизларни енгилтак қилмаганингиз маъқул, – деди у ўйланиб. – Негадир Голливуднинг деярли ҳар бир фильмида фоҳиша образи бўлади.
Ҳар эҳтимолга қарши у билан тортишмадим, лекин фильмда бу жиҳатга урғу бермаганимни айтдим.
Фильм тайёр бўлгач, йигирма-ўттиз кишилик цензура вакиллари ва диндорлар гуруҳидан иборат ахлоқ Легиони аъзоларига кўрсатилди. Ҳаётимда ҳеч қачон ўзимни ўша кундагидек ёлғиз ҳис этмаганман. Намойиш тугаб, ниҳоят зал чироқлари ёнди ва Брин томошабинга мурожжат қилди:
– Менимча, ҳаммаси жойида, фильм шундайлигича яхши! – қисқа қилиб сўзини якунлади у.
Жимлик чўкди ва ниҳоят, кимдир унга қўшилди:
–  Менимча ҳам бўлади, қаршилигим йўқ.
Қолганлар қовоғини солганча жим ўтирарди. Брин кулимсираб хулоса қилди:
– Демак ҳамма рози? Фильмни ўтказсак бўлади, а?
Залдагилардан ҳеч бир садо чиқмади, кимдир истамай бош силкиб қўйди, холос. Брин бу норозилик аломатини супуриб ташлагандек, елкамга қоқиб қўйди.
– Маъқул Чарли, фильмни айлантиришингиз мумкин деди. Бу фильм­нингни кинотеатрларга тарқатиб, эълон қилавер, дегани эди.
Улар аввалбошида фильмни қатъиян тўхтатиш фикрида эди. Энди уни бир мартадаёқ қабул қилганларидан бироз довдираб ҳам қолдим. Лекин уларнинг фикри осонлик билан яхши томонга ўзгариб қолгани менда шуҳба пайдо қилди. Улар бошқа бирон йўл билан ҳужум қилмоқчи эмасми?
Охир-оқибат, ўйлаганимдек бўлиб чиқди. “Верду”ни қайта монтаж қилаётганимда Қўшма Штатлар суд ишлари ижрочиси тўсатдан телефон орқали мени ва фильмда ишлаганлардан ўн тўққиз кишини Вашингтонга, Америкага қарши фаолият тергов комиссиясига чақирди. Ўша вақтда Лос-Анжелосга Флорида штатидан сенатор Пеппер ташриф буюрганди. Атрофимдагилар у билан учрашиб, чақириқ юзасидан маслаҳатлашиб кўришни, таклиф қилди. Мен унинг олдига бордим. Америка фуқароси эмаслигимни ҳам айтиб ўтдим. Сенаторнинг суҳбатидан маълум бўлишича, Вашингтондан чақиртирган комиссия ўзининг конституцияда кўрсатилган ҳуқуқларини талаб қилиши мумкин экан.
Мен чақириқда ўн кун ичида Вашингтонда бўлишим кераклиги ҳақида буйруқ олгандим. Ҳеч қанча вақт ўтмай, менинг боришим яна ўн кундан кейинга қолдирилгани тўғрисида телеграмма келди. Бу ҳол яна бир марта такрорланди. Учинчи кечиктирилишдан сўнг ўзим уларга телеграмма юбориб, нуфузли бир ташкилот мени ишдан қолдираётганини, бу эса бизга яхшигина камомад келтириб чиқаришини айтдим. Яна яқиндагина дўстим Эйслерни сўроқ қилгани Лос-Анжелосга келган комиссия шу ернинг ўзида мени ҳам сўроқ қилса, давлат маблағини анча тежаган бўларди, дедим. Сўзим охирида яна шундай деб ёзим:
“Сизларнинг қимматли вақтингизни тежаш мақсадида ҳар эҳтимолга қарши, ташкилотни қизиқтириши мумкин бўлган ўзим тўғримдаги айрим маълумотларни аввалроқ етказиб қўйишни лозим кўрдим: Мен коммунист эмасман ва ҳеч қачон бирон сиёсий партия ёки ташкилотга аъзо бўлган эмасман. Мен сизларга маълум сўз билан айтганда, “дунёни ёндирган ўт”ман. Умид қиламанки, мактуб йўллаганимни ҳақорат деб тушунмайсиз. Ва яна шуни қаттиқ сўрайманки, Вашингтонда бўлишим шарт бўлган аниқ кунни тезроқ белгиласангиз. Сизларга садоқат билан Чарли Чаплин”.
Ҳеч қанча вақт ўтмай, мен кутилмаган даражада, бағоят мулойимлик билан ёзилган жавоб хатини олдим. Ажабки, унда менинг Вашингтонга боришимга зарурат қолмагани ва мен бу ишни тамоман бартараф бўлди, деб ҳисоблайверишим мумкинлиги айтилган эди.

* * *

Мен муаммоларим билан бўлиб “Юнайтед артистс” компанияси ишларига у қадар вақт ажратолмадим. Адвокатим компаниянинг чиқим харажатлари миллиондан ошиб кетганини айтиб огоҳлантирганди. Бу компания ўз гуллаган даврида йилига қирқ-эллик миллион доллар даромад қиларди. Мен бирор марта иккита дивиденд олганимни эслай олмайман. Фирма ривожланган пайтда Англиянинг тўрт юзта кинотеатри акцияларининг йигирма беш фоизини қўлга киритганди ва ҳеч қандай пения туғилишига асос қолдирмай тўловлар вақтида амалга ошириларди. Бунга қандай эришилган – аниқ билмайман. Менимча, кинотеатрлар бизнинг фильмларни ўз билганларича прокатда айлантиришлари эвазига кафолатланганмиз. Бошқа Америка кинокомпаниялари ҳам худди шу йўл билан инглиз кинотеатрларининг кўп акцияларини сотиб олган. Бир вақтлар бизнинг акция пакетларимиз “Рэнк организейшн” прокат компаниясида ўн миллион доллардан ортиқ бўлган.
Аммо “Юнайтед артистс” акционерлари ўз акцияларини сотишни бошлагач, бизнинг ҳамма нақд капиталларимиз батамом фойдаланиб бўлинди, тугади. Мутлақо кутилмаганда мен ўзим тўсатдан “Юнайтед артистс” компанияси акциялари ярмининг эгаси бўлиб қолдим, қарзлар эса бу вақтда миллион долларга етганди. Қолган ярми Мэри Пикфорд хонимга тегишли эди. У ҳамма банклар бизга кредит беришни рад қилаётганидан хавотирга тушиб, хат ёзди. Лекин мен бу вазиятдан унчалик ташвишланмадим, чунки биздан аввал ҳам қарздорлик кузатилган, аммо фильм муваффақият қозониб, доим компанияни қийинчиликдан олиб чиқиб кетган. Мен “Мсье Верду”ни тушуми бошқа фильмларим каби яхши бўлишига ишондим. Агентим Артур Келли ҳам камида ўн икки миллион доллар даромад йиғади, деганди. Агар у айтганча маблағ йиғилса, компания ҳамма қарзларини ёпишдан ташқари, миллион доллар соф даромад қоларди.
Голливудда дўстларим учун фильмнинг ёпиқ намойишини ташкил қилдим. Тақдимот тугаши билан Томас Манн, Лион Фейхтвангер ва бошқа кўп дўстларим ўринларидан туриб узоқ олқишлади. Фильм муваффақиятига тўла ишонч билан Нью-Йоркка жўнаб кетдим. Аммо келишим билан “Дейли ньюс” менга ҳужум қилишни бошлади: “Чаплин фильмининг премьерасини ўтказиш учун Нью-Йоркка келди. Фақат бу “Қизиллар йўлдоши” ўз қаҳрамонликларидан кейин матбуот йиғинини ташкил этса, бизнинг унга берадиган икки-учта саволимиз бор”.
“Юнайтед артистс”нинг реклама америка матбуоти билан учрашишимдан хавфсирай бошлади. Аммо мени хорижий мухбирлар жуда илиқ қабул қилган бир паллада бу ғаламис газеталардан жаҳлим чиқиб борарди.
– Ким пўписа қилаётган бўлса, мен улардан устунман, – деб жавоб бердим уларга.
Эртасига эрталаб меҳмонхона залини Америка журналистларини қабул қилиш учун олдик. Мен уларга коктейл улашилгандан сўнг кўриниш бердим ва муҳит яхши эмаслигини сезган ҳолда атайин қувноқлик ­билан хотиржам сўз бошладим:
– Салом ҳурматли хонимлар ва жаноблар! Фильмим ва келажакдаги режаларим ҳақида сизларни нима қизиқтирса жавоб беришга тайёрман.
Улар менинг сўзларимга ўлик жимлик билан жавоб қайтарди.
– Фақат ҳаммасини бир вақтда эмас, – қўшиб қўйдим кулиб.
Олд қаторда ўтирган репортёр аёл савол беришни бошлади.
– Сиз коммунистмисиз?
– Йўқ, – таъкидлаб жавоб бердим. – Марҳамат, кейинги саволлар?
Кимнингдир тўнғиллаган овозини эшитдим. Бу менинг “Дейли ньюс”даги “ўртоқ”ларимдан бири деб ўйладим. Лекин овоз бир зум жимиб қолди. Ўрнидан турган “нотиқ” пальтосини ҳам ечмаган кўриниши исқирт бир киши экан. У энкайиб олиб қоғозга ёзилган саволини тушунарсиз тарзда ўқий бошлади.
– Кечирасиз, – тўхтатдим уни, – яна бир марта ўқисангиз, мен саволингизнинг биронта сўзини илғаб ололмадим.
– Биз католикмиз, уруш ветеранлари… – бошлади у.
Мен яна унинг гапини бўлдим:
– Тушунмадим, ҳозир бу ерга католиклар, уруш ветеранларининг нима дахли бор? Бу – матбуот конференцияси.
У индамай жойига ўтириши билан бошқаси савол берди:
– Нега сиз Америка фуқаролигини олмагансиз?
– Чунки мен ўз фуқаролигимни ўзгартиришга бирон-бир сабаб кўрга­ним йўқ. Мен ўзимни бутун дунёнинг фуқароси деб биламан, – дедим.
Бирдан шовқин бошланди ва бирваракайига бир неча киши гапира кетди. Кимдир бақириб ҳамма овозни тўхтатди-да менга юзланди:
– Аммо сиз Америкада маблағ жамғарасиз.
– Хўш, – дея жилмайдим, – ҳамонки, сиз барини тижоратга тақаётган экансиз, келинг, очиғини айтиб қўя қоламан. Мен бутун дунё бўйича пул жамғараман. Менинг етмиш фоиз даромадим хориждан келади, лекин ҳаммасининг солиқ суммалари Қўшма Штатларнинг ҳамёнига тушади. Кўраётган бўлсангиз, мен бу мамлакат учун фойдали меҳмонман.
Шунда яна католик легиони вакили тўнғиллади:
– Сиз пулингизни хоҳ бу ерда, хоҳ хориждан жамғарманг, биз – десантлар билан Франция қирғоғига тушиб қолганлар, сиз АҚШ фуқароси бўлмаганингиздан барибир нафратланамиз.
– Ўша қирғоққа тушган бир сиз эмассиз, – дедим. – Менинг икки ўғлим ҳам генерал Паттон армиясида у ерда бўлган ва илғорлар сафида жанг қилган. Аммо улар сиз каби ҳеч қаерда мақтанмаган ва бундан ўз манфаати йўлида фойдаланмаган.
– Сиз Ҳанс Эйслер билан танишмисиз? – сўради бошқа репортёр.
– Ҳа, у менинг энг яқин дўстим, ажойиб мусиқачи.
– У коммунистлигини билсангиз керак?
– Бу мени қизиқтирмайди. Бизнинг дўстлигимиз сиёсатга асосланмаган.
– Аммо сизга коммунистлар ёқадиганга ўхшайди?
– Ҳеч ким менга ким ёқиш-ёқмаслигини буюра олмайди. Биз ҳали бунчаликка етиб бормадик, деб ўйлайман.
Бу жангари кайфият ошиб бораётган муҳитда мулойим бошқа овоз эшитилди:
– Кичкина жуссаси билан дунёга қувонч инъом этган, инсонлар руҳиятини эзгу тушунчалар билан бойитган бу санъаткорни Америка мухбирлари шундай нафрат ва мазахлар билан ҳақорат қилиши керакми?
Мен бу раҳмдил овоз айнан нима ҳақида гапираётганини илғаёл­мадим ва:
– Узр, саволингизни яна бир қайтаринг, – дедим.
Шу пайт реклама агентимиз қулоғимга шивирлади.
– У сиз ҳақингизда яхши гаплар айтяпти.
У “Тайм” журналига тез-тез очерк ва танқидий мақоллар ёзиб турадиган америкалик шоир ва романист Жим Эжи экан.
Мен ҳужумкор муҳит таъсирида ўзимни бироз йўқотиб қўйгандим.
– Узр, ўша сўзларингизни худди ўшандай яна бир қайтариб юбо­ринг, – дедим.
– Билмадим, эплармиканман, – деди у хижолат бўлиб, кейин аввалгидек ўша сўзларини қайтарди.
Мен унга тайинли жавоб айтолмадим.
–  Бирон нарса деёлмайман… Сиздан миннатдорман, – дедим бош чайқаб.
Шундан сўнг менинг ҳеч нима гапиргим келмай қолди. Унинг эзгу сўзлари мендаги жангари тажангликни йўққа чиқарганди.
– Кечирасизлар, жаноблар, – дедим аудиторияга, – менимча, биз фильм хусусида гаплашишимиз керак эди. Бунинг ўрнига сиёсий баҳсни бошлаб юбордик, мен буни тугатишни истайман.
Ўша йиғилишдан кейин атрофимда қандайдир кучли адоват айланаётганини ҳис қилган бўлсам-да, охиригача бунга ишонмадим. “Диктатор” катта экранга чиққанда ҳам шундай душманона ҳаракатлар бўлиб ўтганди. Аммо у менинг ҳеч қайси фильмимда кузатилмаган катта даромад келтирган. Фильмни кўрган одамлардан қанчалаб ғаройиб хатлар олганман. Бу сафар ҳам “Юнайтед артистс”нинг барча ходимлари сингари “Мсье Верду” катта муваффақият қозонишига ишончим комил эди.
Мэри Пикфорд қўнғироқ қилиб, Уна ва мен билан бирга премьерага боришни истаётганини айтди. Биз уни “21” ресторанига тушликка таклиф қилдик. Мэри жуда кечикиб келди, нуфузли жойга меҳмонга боргани ва у ердан чиқиб келиш қийин бўлганини айтиб, узр сўради. Биз кинотеатрга етиб борганимизда кўчалар одамлар билан лиқ тўла эди. Оломонни зўрға ёриб ўтиб, фойега кириб келар эканмиз, радиодан таралаётган диктор овози эшитилди: “Мана, ҳозиргина Чарли Чаплин рафиқаси билан етиб келди, сўзсиз кинонинг ажойиб юлдузи, америкаликларнинг севимли актрисаси – Мэри Пикфорд хоним улар билан бирга. Мэри, эҳтимол сиз бу ажойиб премьера ҳақида бир-икки сўз айтарсиз?”
Фойе одамларга тўла эди, Мэри қийинчилик билан микрафонга етиб келди ва менинг қўлимни маҳкам ушлаб олганча, теграмизга ёпирилиб келаётган оломон оқими ичида шундай деди:
– Бундан икки минг йил илгари Исо туғилган, бугун эса… – Бироқ, у ўз сўзини охирига етказа олмади, оломон бизни шу тобда микрафондан узоққа суриб юборди.
Мен кейинчалик ҳам ўйлаб юрдим, – Мэри ўшанда нима демоқчи эди, ўша жумлани қандай тугатмоқчи бўлган…
Премьера куни залда қандайдир хавф ҳукм сураётганини ҳис қилдим, томошабинлар худди ўз иштироклари билан ниманидир исботлашга келгандек туюларди. Кутилган шодлик кайфияти билан бир вақтда фильм­нинг биринчи кадрлариданоқ бошланган асабни бузгувчи қарсак ва ҳуштакбозлик мени бўға бошлади. Бу ҳуштакбозлик дилимни мухбирлар ҳужумидан баттарроқ оғритди.
Жойимда ўтирар эканман, безовталанишни бошладим. Залда кимлардир куларди, лекин ҳамма эмас. Бу бир пайтлардаги “Олтин васвасаси”, “Катта шаҳар ёнғини” ёки “Елкага” фильмларимда эшитилган кулги эмасди. Бу кулги баайни менга қарши томошабинлар гуруҳининг душманона қилиғи эди. Мен даҳшатга туша бошладим, охири чидолмай Унага шивирладим:
– Мен фойега чиқаман, бунга чидаб ўтиролмайман.
У қўлимни маҳкам сиқди. Қўлимда турган программ гўё кафтимни ­куйдираётгандек, ғижимлаб стол тагига ташлаб юбордим. Барибир тоқатим етмади. Секингина фойега чиқдим. Мен ўзимни масхара бўлаётганимни ҳис этар, шу тобда киши топмас ёқларга кетиб қолишни истардим. Сўнг залда нима бўлаётганини кузатиш учун юқори қаватга кўтарилдим. Қандайдир бир эркак бошқалардан кўпроқ ва намойишкорона куларди. Шубҳасиз, у асабий, бу билан ниманидир исбот қилишни истаётгандек зўр бериб куларди. Балконда ҳам худди шунақа аҳвол.
Мен фойенинг у ёғидан, бу ёғига бориб кела бошладим, кўчага чиқиб кинотеатрни икки марта айланиб келдим ҳамки, вақт ўтмасди. Менга бу икки соат жуда узоқ давом этгандек туюлди. Ва ниҳоят фильм тугади ва кинотеатр кузатувчиси Эрл Уилсон биринчи бўлиб фойега чиқиб, мени табриклади.
– Фильмингиз менга ёқди, – деди у “менга” сўзини алоҳида таъкидлаб. Ортидан агентим Артур Келли етиб келди.
– Албатта ўн икки миллион йиғмаса керак, – деди у.
– Мен ярмига ҳам бажонидил рози бўламан, – ҳазиллашиб қўйдим мен ҳам.
Намойишдан кейин бир юз эллик кишига зиёфат уюштирилди. Таклиф этилганлар орасида эски дўстлардан ҳам бор эди.
Оқшомда ҳам ўша қандайдир совуқ кайфияти ҳукм сураётгандек туюлди. Ўткир ичимликлар ичилганига қарамай, барибир тушкунлик мени тарк этмади. Уна ҳам билдирмайгина кўринмай қолди. У уйга кетган экан, биз ярим кечагача ўтирдик.
Герберт Бейерд Суоп фильм унга ёқмаганини очиқ айтган бўлса-да, мен уни зийрак инсон сифатида ҳурмат қиламан. Ўша оқшом мени кўпчилик мақтаб, яхши фикрлар билдиришди. Мен каби озгина сармаст дўстим Дон Стюарт шундай деди:
– Уларнинг бари абҳлаҳ, Чарли! Сенинг асарингни ўзларининг сиёсий мақсадларида фойдаланишни исташади, фильм жуда яхши, халққа ёқади.
Аммо шу тобда менга фильм ҳақида нима деб ўйлашлари барибир эди, – менда ҳеч қандай куч қолмаганди. Дон Стюарт мени меҳмонхонагача кузатиб қўйди. Уна аллақачон ухлаб қолган экан.
– Нечанчи қаватда турасиз? – сўради Дон.
– Ўн еттинчида, – дедим баланддаги деразани кўрсатиб.
– Ё, Худойим! Сен бу қандай номерлигини эслайсанми? Бу карнизга ўн икки соат осиғлиқ туриб, кейин ўзини пастга ташлаб абжағи чиққан киши яшаган хона-ку! Худди ўзи!
Бундан баттари бўлмайди. Премьера кечаси ана шу “нота”да тугади. Аммо мен ўзим “Мсье Верду”ни фильмларим орасида энг теран, энг юксаги деб ҳисоблайман.
Мени ҳайрон қолдиргани, “Мсье Верду” Нью-Йоркда бир ярим ой давомида экрандан тушмади. Кейин эса бирдан даромад кўрсаткичи пасайиб кетди. Мен “Юнайтед артистс” ходими Гред Сирсдан нега бундай бўлганини тушунтириб беришини сўрадим. У эса шундай жавоб берди:
– Аслида сизнинг ҳар қайси фильмингиз уч-тўрт ой шунақа катта даромад келтиради. Чунки, шу муддат ичида сизнинг садоқатли ихлосмандларингиз тўлиқ кўриб бўлади. Ундан кейин оддий, тасодифий томошабинлар кела бошлайди. Ва улар ўн йилдан бери сизга бетўхтов ҳужум қилаётган нашрлар уларга таъсир ўтказади.
– Нима, оддий томошабин комедияни тушунмайдими?
– Қаранг! – деди у, “Дейли ньюс” ва шунга ўхшаган бир қанча газеталарни олдимга қўйиб. – Булар ҳамма жойда ўқилади! Даромаднинг бирдан пастлашиб кетишига мана шулар таъсир қилмайди, дейсизми?
Газеталардан бирининг юзидаги каттагина фотосуратни кўриб, танг қотиб қолдим. Ўша суратда кинотеатр биноси олдида “Мсье Верду” фильмимнинг афишаси олдида католик легионининг вакили қўлида катта плакат кўтариб турарди. Плакатда эса шундай сўзлар катта-катта қилиб ёзилган:
“Чаплин – қизилларнинг шериги!”
“Келгиндилар юртимиздан йўқолсин!”
“Чаплин – меҳмон, унинг АҚШдаги иззати битди!”
“Чаплин – кўрнамак! У коммунистларнинг думи!”
“Чаплинни Россияга ҳайдаш керак!”

***

Инсон ҳаётида атрофидагилардан қанчалик салбий таъсирлар бўл­масин, барибир унинг руҳини тушириш осон эмас. Гред менга кўрсатган суратни кўриб, негадир кулгим келарди. “Тушунарли. Бу сурат нақ тонгги бешда олинганга ўхшайди”, дедим ҳазиллашиб. Чунки, унда ўша плакат кўтарган исёнкор легионернинг ўзидан бошқа бирон кимса йўқ эди.
“Месье Верду” қаерда кўрсатилаётган бўлса, барча сеансларга томошабин оқиб келаётганди. Йирик кинотеатрларнинг ҳаммаси фильмни сотиб олди, бошқа мамлакатларда ҳам намойиш этиладиган бўлди. Аммо Америка Легионидан пўписа хатлар олгач, ҳаммаси кетма-кет намойишни тўхтатишди. Легион прокатчиларни қўрқитишга эришди. Кинотеатр­лар Чарли Чаплиннинг бирор-бир фильми кўрсатилгудек бўлса, албатта бирор муаммога йўлиқишларига ишондилар. Денверда фильмнинг илк намойишига кўп томошабин йиғилди, аммо у ердан ҳам эртаси куниёқ олиб ташланди.
Нью-Йоркка бу сафарги ташрифим кўнгилсиз кечди. Ҳар куни қаердандир фильм рад этилгани ҳақида хабар келарди. Ҳаммасидан ошиб тушгани “Диктатор” фильмим устидан плагеат деган айблов эълон қилингани бўлди. Ғаламис нашрларнинг уйдирмаларига ишонган Сенатдан чақириқ қоғози келди. У ерда мени тўртта сенатор қарши олди.
Аввало, барча фильмларимнинг сценарийсини ўзим ёзганман. Аммо, булар мендан нима исташини билмасдим. Жараён бошланган пайтда ­судья отаси вафот этганини, маросимга шошилаётганини айтди. Қарши томон бу вазиятдан усталик билан фойдаланиб қолди. Бошқа ҳолларда мен ишни давом эттиришни қатъий талаб қилган бўлардим. Ҳозир келиша олмасак, иш яна анча чўзилиши мумкин эди.
Бироқ, суднинг турли йўллар билан босим ўтказишга киришгани, Қўшма Штатларда обрўсизланиб бораётганимдан чўчидим ва улар билан келишувга рози бўлдим. Тўғриси, энди мени бу ёғига нима кутаётганини билмасдим. Ягона умидим “Верду”дан келадиган даромад эди, фильм ўн икки миллион доллар йиғишига кўз тикаётгандим. Афсуски, натижа мен кутгандек бўлмади, фильм унга сарфланган харажатларни зўрға қоплади. Оқибатда “Юнайтед артистс”да жиддий молиявий танглик юзага келди.
Мэри эса харажатларни иқтисод қилиш учун менинг агентим Артур Келлини ишдан бўшашга мажбур қилди. Мен унга биз ҳам бу компания­нинг тенг ҳуқуқли эгаси эканлигимизни эслатиб қўйдим. “Агар менинг агентим кетадиган бўлса, унда сизнинг ҳам кетишингизга тўғри келади”, – дедим. Мэри баттар жанжал кўтара бошлади. У билан келиша олмай, бутунлай чорасиз аҳволга келиб қолдик. Охири мен унга “бизлардан биримиз ё ўз акцияларимизни сотамиз, ё сотиб оламиз. Ўйлаб кўриб, нархингизни белгиланг”, дедим. Аммо на Мэри, на мен бунга ҳаракат қилдик. Шарқ кино прокатлари билан шуғулланувчи бир юридик фирма ишга аралашиб, компаниянинг назорат пакетларини ўн икки миллион долларга сотиб оладиган бўлди. Келишувга кўра, улар бизга беш миллионлик акция ва етти миллион доллар нақд пул тўлади. Шу билан ўзимизни қутқариб қолдик. Энди Мэри билан келишишгина қолганди.
– Етти миллион долларлик акция сизда қолсин, менга беш миллион доллар нақд пулни берсангиз, мен компаниядан кетаман, – дедим Мэрига.
У рози бўлди. Бир неча ҳафта ичида зарурий ҳужжатлар тайёрланди ва ниҳоят, адвокатим қўнғироқ қилди:
– Чарли, ўн дақиқадан сўнг беш миллион доллар сизнинг ҳисобингизда бўлади.
Ўн дақиқадан сўнг у яна қўнғироқ қилиб, шундай деди:
– Чарли, иш ўхшамади. Мэри сўнгги дақиқада бирдан фикридан айниб қолди. Ахир, келишгансизлар, десам, “Йўқ. Мен энди ўйлаб кўрдим, у ҳозирнинг ўзида беш миллион долларни қўлга киритади-ю, мен ўзимнинг улушимни икки йил кутишим керак бўлади”, деди. Мен ҳар қалай, у етти миллион, сиздан икки миллион ортиқ олаётганини тушунтиришга ҳаракат қилдим. Лекин Мэри даромад солиғи билан боғлиқ муаммоларни рўкач қила бошлади. Хуллас, у кўнмаяпти.
Шундай қилиб, биз бу имконни ҳам қўлдан бой бериб, “Юнайтед артистс”ни арзон баҳога сотиб юборишга мажбур бўлдик.
“Месье Верду” келтирган бу кўнгилсизликлардан кейин Калифорнияга қайтдим. Америкаликлардан тасаввур қилиб бўлмас даражада кўнглим қолганига қарамай, руҳан тетик ва ўзимни яна янги фильм бошлашга тайёр сезардим. Хаёлимга бир ғоя келди-ю, уни тезроқ ёзиб, юзага чиқаришга шошилдим.
Инсонни энг тез таъсирлантирадиган завқ ҳамиша ишқий сюжетларда бўлади. Гезлит айтганидек, ҳиссиёт фикрдан кучлироқ ҳаракатланади. Санъат ҳам ақлга эмас, кўпроқ туйғуларга асосланади. Бўлажак фильмимнинг мавзуси “Месье Верду”даги ахлоқий пессимизмдан фарқли равишда севги ҳақида эди. Мен бу мавзуга бор илҳом-иштиёқим билан киришиб, ниҳоят сценарийни ёзиб бўлдим. “Рампа ёруғи”ни тасвирга олиш учун ярим йил тайёргарлик кўрдик. Менга ўн икки дақиқалик балет мусиқа керак бўлди, қанчалик машаққатли бўлмасин, уни ўзим ёзишга киришдим. Фильм тасвирга олиб бўлингандан кейин, ёзган куйимга мос рақс ахтара бошладим. Аммо менинг мусиқам балетга тушадими-йўқми, бунга ҳам унчалик ишончим комил эмасди. Хореограф ёки раққосларнинг ўзлари нимадир ўйлаб топар, деган умидда ишни давом эттиравердим. Бирдан ажойиб раққос Андре Эглевский қиёфаси кўз олдимга келди-ю, шу заҳоти Нью-Йоркка қўнғироқ қилиб уни топдим. “Кўк қуш” фильмимда иштирок этишга нима дейсиз, янги ёзилган мусиқага рақс тушиб берасиз, партнёрни ўзингиз топишингиз мумкин, дедим. У қирқ беш дақиқалаб Чайковский мусиқаларига моҳирона рақсга тушган. Мен тасаввур қилаётган саҳнани у яратиб бера олишига ишонардим. Андре эса так­лифимга жавобан, аввал мусиқани эшитиб кўриши кераклигини айтди.
Эллик кишилик оркестр ижросида ёзиб олинган ўн икки дақиқалик мусиқанинг аранжировкасига бир неча ой вақт кетди. Бир томондан раққослар мен ёзган мусиқани қандай қабул қилар экан, дея хавотир ола бошладим. Ниҳоят балерина Мелисса Хейден ва Андре Эглевский Голливудга етиб келишди. Улар мусиқани эшитиб кўраётганда негадир жуда ҳижолат чекдим, ичимда куй балетга мос эмас, дейишса-чи, деган ўй ҳаловат бермасди. Шукрки, мусиқа уларга ёқди ва ўша лаҳзадаёқ тахминий ҳаракатлар билан рақсга туша бошлаганларини кўриб ҳаяжонга тушдим. Улар рақслари билан мен ёзган куйга характер бағишлашди.
Бош қаҳрамонни ижро этадиган актриса ҳам гўзал, ҳам қобилиятли, ҳам улкан ҳиссиёт эгаси бўлиши керак. Албатта, бу жуда катта талаб эди. Шу боис, бир неча ойлар давомида танлов ўтказдиму, истаганимдек актриса топилмаганидан ҳафсалам пир бўлди. Охири, дўстим Артур Лоренс тавсия қилган актриса – Клер Блумда тўхталдим ва у билан шартнома имзоладим.
Табиатимизда ҳар қандай ёмонликни унутишга мажбур қиладиган, бизни салбий ҳислардан ҳимояловчи қандайдир сирли куч мавжуд. Судлардан кейин дилимдан кетмай турган аччиқ туйғулар талхи бора-бора худди қуёшда қолган қордек эриб битди. Бу вақтда Уна менга Жеральдин, Майкл, Жози ва Виккидек тўрт фарзанд ҳадя этганди. Оилавий ҳаётимда бахтим тўкис эди. Ҳар якшанба куни уйимга дўстларим келар, айниқса, Голливуднинг машҳур сценаристи Жим Эжи, ёзувчи ва файласуф Уилл Дьюрэнтлар кўп вақтларини биз билан ўтказарди. Уилл Дьюрэнт бизнинг энг кекса дўстларимиздан бири бўлиб, ўзи ажойиб олим – Лос-Анжелос университети қошидаги коллежда маърузалар ўқирди. У ниҳотда жонбоз, юраги завқ-шавққа тўла инсон эдики, ўткир ичимликлардан эмас, ҳаётнинг ўзидан шу қадар сармаст яшашини кўриб, лол қолардим. У бир сафар мендан:
– Сиз гўзалликни нимада кўрасиз? – деб сўраганди.
– Менимча, гўзаллик ҳар жойда ҳозир, ҳаттоки ўлимда ҳам. Кулишни уддалай олган ғамгин инсон – гўзал! Табиатда, биз илғай олган-олмаган ҳамма нарсада гўзаллик бор. Уларни шоирлар қалби ўзгача ҳис эта олади. Қуёш нури тушиб турган ахлат қутисида ҳам гўзаллик бордир, оқова сувга тушган атиргулда ҳам. Эль Греко эса уни чормихланган Халоскор қиёфасида кўрди.
Менинг жавобим уни қанчалик қаноатлантира олди, билмайман.
Мен Клер Блум билан анча йиллар аввал, Нью-Йоркда Херст уюштирган балмаскарадда танишганман. У ўша кечада XVIII асрга хос либослар, оқ парикда жуда жозибали кўринганди. Менинг ажойиб дўстим Жорж Мур унга хуштор эканлигини билмасдим. У ҳамманинг олдида баланд овозда Жоржга савол берди:
– Сиз жуда сирли шахссиз. Айтинг-чи, бунча пулни қаердан оласиз?
Бу Жоржга бошқалар олдида қилинган бетакаллуфлик эди. Аммо Жорж ўзини жуда мулойим тутди ва жилмайганча унга шундай жавоб берди:
– Мен кўмир савдоси билан шуғулланаман, бўш вақтларимда эса дўстим Хичкок билан чавгон ўйнаб тураман… Мана дўстим Чарли Чап­лин, яхши билади, – деди мени кўриши билан сўзини буриб.
Клер яна бошқаларга ҳам беписанд оҳангида ақл ўргатаётганини эшитдим. Шу заҳотиёқ менинг Клерга нисбатан фикрим ўзгарганди. Ўша кеча биз совуққина хайрлашдик. Кейинчалик эшитдимки, у конгресс аъзоси бўлибди, сўнгра Америка сиёсати ҳақида “глобал сафсата” деган фалсафий хулосага келибди.
“Рампа ёруғи” якунланди, мен у аввалги фильмларим каби муваффақият қозонармикан, дея ҳаяжонланардим. Шу боис, уни аввал дўстларимга кўрсатдим ва улар жуда яхши қабул қилишди.
Биз Уна билан Европага кетиш ҳақида ўйлай бошладик. У болаларимизни ўша ерда ўқишини, Голливуд муҳитидан узоқлашишни истарди. Биз кетишга тараддуд кўра бошладик ва мен Америкага яна қайтиб киришим учун виза беришларини сўраб департаментга мурожаат қилдим. Аммо уч ойгача ҳеч қандай жавоб бўлмади. Шунга қарамай, мен молиявий ишларимни тартибга солишда давом этдим. Шу чоққача нечта солиқ декларацияси берилган бўлса, барчасини тўлаб келганман. Лекин, солиқ департаменти Европага кетаётганимдан хабар топгач, аллақаердан катта миқдордаги қарздорликни бўйнимга илишни бошлади.
Улар апил-тапил қарзни олти хонали рақамларда расмийлаштириб, менга шарт қўйишга ўтди. Агар икки миллион доллар депозит ўтказмасам, ўн баробар жарима тўлашим керак экан. Мен эса қарздор эмаслигимни исботлаш учун ишни зудлик билан судга оширишларини талаб қилдим. Улар менга ҳеч қандай эътироз билдиролмади ва анча пасайтирилган суммани таклиф қилишди.
Мен яна қайтиш визасини сўраб, бир неча ҳафта жавоб кутдим. Охири, менга виза берилмаса ҳам барибир кетишимни билдириб, Вашингтонгга хат ёзиб юбордим. Бир ҳафтадан кейин иммиграция департаменти ходими қўнғироқ қилди ва “Агар қарши бўлмасангиз, баъзи бир саволларимизга ойдинлик киритиш учун биз сизникига бормоқчимиз”, деди.
– Бажонидил, розиман, – дедим жавобан.
Уйимга тўрт киши – уч эркак ва бир аёл етиб келди. Аёл ёзув машинаси кўтариб олган, эркакларнинг ҳар бирида биттадан магнитафонли кичкина чамадон бор эди. Мени кўпроқ қирқ ёшлардаги озғин киши саволга тутди. У келишган, жуда ақлли экани кўриниб турарди. Улар тўртта бўлиб бир ўзимга ҳужум қилмоқчи, адвокатимни чақирмай хато қилдиммикан, деб ўйладим шу тобда. Аммо нима бўлганда ҳам, менинг ҳеч қандай қўрқадиган айбим йўқ эди. Дарров ўзимни қўлга олиб, уларни пешайвонга бошлаб чиқдим. Хоним машинкасини кичкина стол устига қўйди, бошқалар диванга жойлашиб, чамадонларини олдиларига олди. Мен эса уларнинг қаршисига ўтирдим. Бири чамадонидан қалинлиги ярим метрча келадиган семиз жилдни олиб, столга қўйди-да, ҳужжатларни варақлай бошлади.
– Чарльз Чаплин – бу сизнинг ҳақиқий исм-шарифингизми? – сўради у.
– Ҳа.
– Айтишларича, сизнинг асл исмингиз, – у инглизча бўлмаган аллақандай фамилияни тушуниксиз ғудиради. – Сиз Галицияда туғил­ганмисиз?
– Йўқ. Мен Чарльз Чаплинман, мен отам туғилган жойда, яъни, Лондонда, Англияда туғилганман.
– Сиз коммунист бўлганингизни тасдиқлайсизми?
– Ҳеч қачон. Ҳаётимда бирон-бир сиёсий ташкилотга қўшилган эмасман.
– Аммо сиз оташин нутқларингизда тингловчиларингизга “ўртоқлар” деб мурожаат қилгансиз. Сиз бу билан нима демоқчи бўлгансиз?
– Худди шунақа деганман. Луғатга қарашингиз мумкин, бу сўзнинг ягона эгаси коммунистлар деб ёзилмаган.
У шунақа мазмунда сўроқ қилишда давом этди ва кутилмаганда:
– Сиз ҳеч аёлларга хиёнат қилганмисиз? – деб сўраб қолди.
– Қулоқ солинг, – дедим мен иложи борича босиқлик билан, – агар сиз мени мамлакатдан чиқармаслик учун расмий далил қидираётган бўлсангиз, очиғини айтиб қўя қолинг, мен ҳам бу мамлакатда “персона нон грата” бўлиб қолмаслик учун бор имкониятимни ишга соламан.
– Нималар деяпсиз… Биз шунчаки қайтиш визасини беришдан аввал доим шу саволни берамиз.
– “Хиёнаткор” деган сўзни қандай тушунишим керак? – сўрадим мен.
Улар изоҳлашга ўтдилар.
– Дейлик, бегона аёллар билан саёқ юрадиган…
– Менимча, ундай эмас.
– Агар бизнинг мамлакатга ҳужум бўлса, сиз у учун уришармидингиз?
– Албатта. Мен Американи яхши кўраман. Бу менинг уйим, мен умримнинг қирқ йилидан кўпини шу ерда ўтказдим, ахир, – дедим.
– Шундай бўлса ҳам Америка фуқаролигини олмагансиз?
– Мен ўз фуқаролигимни сақлаб қолишимни тақиқлайдиган бирор қонун йўқ, шекилли. Қолаверса, бу ернинг ҳар қанақа солиқларини тўлаб келяпман.
– Нима учун сиз партия йўриғига ишладингиз?
– Агар сиз менга партия йўриғи нималардан иборатлигини тушунтириб берсангиз, ўшанда унга ишладимми ёки йўқ, жавоб бераман.
Орага жимлик чўкди. Мен гапимда давом этдим.
– Биласизларми, мен бу кўнгилсизликларга қандай қилиб тушиб қолдим?
Улар бошларини кўтариб менга қарашди.
– Сизнинг ҳукуматингиз хизмати билан.
Мени сўроқ қилаётган киши мўйловини силаб ҳайронлигини билдирди.
– Сизларнинг Россиядаги собиқ элчингиз жаноб Жозеф Дэвис Сан-Францискодаги митингда русларга ёрдам беришни ёқлаб нутқ сўзлаши керак бўлган, аммо у айни шу кунларда ларингит билан оғриб қолган. Шунда ҳукуматингизнинг ғоят уддабурон вакиллари менга мурожаат қилиб, жаноб Дэвиснинг ўрнига сўзга чиқишимни қаттиқ илтимос қилишган. Ана ўшандан бери бошим шунақа ғалвалардан чиқмайди.
Сўроқ яна уч соат давом этди. Ҳафта ўтгач, улар яна қўнғироқ қилиб, департаментга бир келиб-кетишингиз керак, дейишди. Адвокатим улар яна сўроқ қилмоқчидир, деган фикрда мен билан бирга борди.
Лекин департаментда мени кутилмаган самимият билан қарши олишди. Департамент раҳбари ўрта ёшли, хушмуомала киши экан, у бизни қарши оларкан, айбдорона оҳангда гап бошлади:
– Афсуски, биз сизнинг вақтингизни анчагина олиб қолдик, жаноб Чаплин. Ҳозирда Лос-Анжелесда департаментимизнинг бўлими ташкил этилган, энди турли сабаблар билан Вашингтонга қатнашингизга ҳожат йўқ. Ишни иложи борича ҳал этиш ҳаракатидамиз, фақат бизнинг сизга аниқланмаган биргина саволимиз қолди, жаноб Чаплин. Хорижда қанча вақт бўлишни мўлжаллаяпсиз?
– Олти ойдан кўп эмас, – дедим мен. – Биз шунчаки дам олгани кетяпмиз.
– Мабодо ундан ортиқ қолиб кетсангиз, узайтиришни сўраб яна мурожаат қилишингизга тўғри келади.
У стол устидаги ҳужжатларни қолдириб, хонадан чиқиб кетди. Адвокатим вараққа қарашга улгурди.
– Визангиз тайёр! – деди у.
Департамент бошлиғи қўлида авторучка билан кириб келди.
– Имзо чекинг, жаноб Чаплин. Ўйлашимча, сиз ҳали йўл ҳужжатларини ҳам тайёрлашингиз керак.
Имзо чеккач, у елкамга оҳиста қоқиб қўйди.
– Мана визангиз, Чарли. Яхши дам олинг ва тезроқ уйингизга қайтинг!
Бу воқеа шанба куни содир бўлганди. Биз якшанба куни тонгдаёқ Нью-Йорк поездига шошилдик. Мен ҳар эҳтимолга қарши Унага ишончнома тайёрлаб бермоқчи эдим. Агар менга нимадир бўлса, банкда бор-будим сақланаётган сейфимдан фойдаланиши ва эгалик қилиши учун керак бўлади.
Уна керакли ҳужжатларни тайёрлаб қўйганди. Лос-Анжелесдаги охирги кунимизда жуда шошилиб қолдик. Банк ёпилишига оз вақт қолганди.
– Ўн дақиқа вақтимиз бор, шошилишимиз керак, – дедим мен.
Аммо Уна айни шу ишни пайсалга солишга уринарди.
– Шу иш кутиб турса-чи, биз ҳали қайтамиз-ку, – дерди у.
Яхшики, мен унга қулоқ солмай, келажакда юз бериши муқаррар бўлган турли жанжаллардан вақтида ўзимни асраб қолдим.
Нью-Йоркка кетар кунимиз бироз қайғули бўлди. Уна уйни хизматчиларга топширар экан, мен ҳовлидаги майсазор ўртасида ғалати бир кайфият оғушида туриб қолдим. Қадрдон уйимни тарк этаётганимдан юрагимнинг аллақаери сим-сим оғрирди. Бу ерда не бахтиёр ва ҳасратли кунларимиз ўтмади.
Хизматчиларимиз Элен ва тоғлик Генри билан хайрлашиб бўлиб, ошпазимиз Анна билан хушлашгани ошхонага ўтдим. Тўлачадан келган кўркам бу аёл қаршисида бирам хижолат бўлдимки! Аннанинг қулоғи оғирроқ эди. Такроран “яхши қолинг” дея унга қўл узатдим. Уйдан чиққанимиздан сўнг Уна Анна стулда ўтирганча узоқ йиғлаганини айтди. Бизни вокзалга ёрдамчим Жерри Эпстайн кузатиб қўйди.
Биз то пароходда жўнагунимизча Нью-Йоркда бир ҳафтани ўтказдик. Болалар билан шаҳар айланиб, бироз кўнглимни ёзмоқчи бўлганимда адвокатим Чарльз Шварц қўнғироқ қилиб қолди. “Юнайтед артистс”нинг собиқ ходимларидан бири бир неча долларлик ҳақ талаб қилиб судга даъво қилибди. “Бу қуруқ даъво, Чарли, лекин суддан чақириқ олсангиз, саёҳатиингизни тўхтатишингизга тўғри келиши мумкин”, деди.
Шундан кейин тўрт кунни ҳам ўз номеримда ўтказдим. Уна ва болалар билан Нью-Йоркни айланиш ҳам кўнглимга сиғмади. Аммо “Рампа ёруғи” фильмимнинг матбуотчилар учун бўладиган намойишига боришга қарор қилдим. Бундан олдин реклама бўйича агентим Кроккер “Тайм” ва “Лайф” журналлари ходимлари билан учрашув ташкил қилганди. Таҳририятнинг бўм-бўш оқ деворлари учрашувнинг совуқ муҳитига уйғун эди. Штатларнинг фахри бўлган “Тайм” нашрининг шафқатсиз мухбирлари олдида ўзимни имкон қадар вазмин ва қувноқ тутишга уриндим. Шоҳона столда бизга тортилган таом ҳам муҳит каби бемаза эди. На менинг ташрифим, на таом, умуман, бизнинг ҳеч бир уринишларимиздан айтарли наф бўлмади. “Тайм”чилар “Рампа ёруғи” рекламасига ёрдам беришдан кўра, аксинча, уни аёвсиз танқид қилишди. Фильмнинг тақдимотида ҳам залда нохуш кайфият ҳукм сурди. Шунга қарамай, айрим нуфузли газеталар ичида фильмга хайрихоҳлар ҳам бор экан. Уларнинг тақризларни ўқиб, очиғи, ҳайрон бўлдим.

* * *

Тонгги соат бешда “Куин Элизабет” лайнерига кўтарилдим – бу лаҳзалар қанчалар завқли бўлиши мумкин эди-я. Афсуски, суд чақириғидан қочиб, бу саёҳат лаззатидан бебаҳра ўтирибман. Шунча кунларим ўтди, суд қачон чақириб қолар экан деб ўтиришга тоқатим қолмади ва яширинча мамлакатдан чиқиб кетишга аҳд қилдим. Адвокатимни мени шунча пайт йўлдан олиб қолгани учун айбладим. Аллақачон ҳеч кимга билдирмай, пароходга чиқиб жўнаб кетишим керак эди. Ўн йилдирки, менга қилинган айбловлардан яхшилик кутмай қўйганман. Эссиз, мен Уна ва болалар билан палубанинг юқорисида туриб, пароходнинг жўнаб кетишини, янги ҳаётнинг ҳаяжонли онларини туйишни орзу қилгандим. Мана энди буларнинг ўрнига эшикни ичкаридан қулфлаб олиб, дарчадан яширинча мўралаганча каютада ёлғиз ўзим ўтирибман.
Шу маҳал каюта эшигини кимдир қоқди.
– Бу менман, – деди Уна паст овозда.
Эшикни очдим.
– Жим Эжи бизни кузатгани келибди. У пристанда турибди. Мен яширинча кетаётганимизни, унга сен иллюминатордан қўл силташингни айтдим. Ана у пирс ортида турибди.
Уна каюта дарчасидан менга уни кўрсатди. Жим бир тўда одамлардан нарироқда ёлғиз ўзи турганини кўрдим. У қуёш остида кўзларини қисганча пароход томонга қараб турарди. Мен дарров шляпамни олдим-у қўлимни иллюминатордан чиқариб унга силкитдим. Уна бошқа дарчадан Эжига тикилди.
– Йўқ, у сени кўрмаяпти, – деди у.
Жим мени кўрмади. Мен эса уни ўша – озғин жисми бир нуқтага қадалган, хаёллари дунёдан узилгандек узоқларга кўз тикиб, кимнидир, ниманидир ахтараётган ҳолида сўнгги бор кўргандим. Икки йилдан сўнг эшитдимки, у юрак хуружидан вафот этибди…
Ниҳоят, лайнер қирғоқдан қўзғалгандан сўнггина мен эшикни очиб, одамга ўхшаб палубага чиқдим. Мана кўз олдимда Нью-Йоркнинг бепарво ва улуғвор қиёфаси мендан узоқлашиб бормоқда. Бошим узра қуёш порламоқда, қандайдир омонат ва гўзал лаҳзалар… Бу улкан қитъа кўз ўнгимда туманга дўниб борар экан, юрагимни ғалати бир туйғу қамраб олди. Мен орадан шунча йил ўтиб, оилам билан Англияга бораётганимдан қаттиқ ҳаяжонланардим. Бепоён Атлантика кенгликлари қалбни тозалайди. Пароход океан бағрида илгарилаб боргани сайин ўзимни енгил, бутунлай ўзга одамдек сеза бошладим. Энди мен кино дунёсининг зарбалардан зада бўлган афсонаси эмас, ҳамма каби рафиқаси ва болалари бағрида ҳордиқ чиқаргани йўл олган бир оила боши эдим. Болалар палуба тепасига чиқиб ўйнашди, Уна иккимиз шезлонгда ўтириб, уларни томоша қилдик. Ўша лаҳзаларда бутун вужудимда бир чети ғамгинликка туташ чинакам бахтни туйдим. Биз штатларда қолган дўстларимизни бир-бир эсга олдик, иммиграция департаментининг бизга қилган яхшилиги ҳақида гаплашдик. Яхшиликнинг кичик бир учқуни ҳам руҳни кўтара олади, инсон табиатида ёвузликни қўзғатиш қийин аслида.
Биз фақат дам олиш ҳақида ўйладик, бирга ўтган ҳар онимиздан завқ олишга ҳаракат қилдик. Оилам билан биргалигим руҳимга тетиклик бағишлади. Ҳар тонгда ўзгача ҳаётий куч билан уйғонардик. Лекин бу пайтда Европа экранларида “Рампа ёруғи” намойиш этилиши керак эди. Биз эса бўлиб ўтган ғавғолар сабабли кеч қолдик. Бир тонгда Адольф Грин, Артур Рубинштейн ва унинг рафиқаси биз билан бирга нонушта қилгани келишди. Овқатланиш пайтида Гарри Крокерга радиограмма келиб қолди. Гарри уни чўнтагига солмоқчи эди, хабарчи, “Улар радиодан жавоб кутмоқда”, деди. Гарри радиограммани жимгина ўқиди-ю, негадир қовоғини солганча узр сўраб столдан туриб кетди. Кейинроқ у мени ўз каютасига чақириб, радиограммани ўқиб берди. Унда мен учун Қўшма Штатларга кириш тақиқлангани ёзилган эди. Мен рухсат олиш учун аввал Иммиграция департаментининг бирқанча сиёсий ва ахлоқий саволларига жавоб беришим керак экан. “Юнайтед пресс” ходимлари ушбу масала бўйича бирор баёнот бериш-бермаслигимга қизиқа бошлади. Асабларим шу қадар қақшаб кетдики! Шу лаҳзалардан менга бу бахтсизлик юртига яна қайтаманми-йўқми, барибир эди. Мен уларга у ернинг ҳавосидан нафас олмаётганим, машмашаларидан узоқлашганим ва Америка ҳукуматининг бўғзимга келган ҳақоратлари-ю, иккиюзламачилигидан, умуман барча-барчасидан чарчаганимни жон-жон деб ёзиб юборган бўлардим. Яна шуни айтмоқчи эдимки, мен ҳали бу мамлакатга албатта қайтаман ва уларнинг барча айбловларига жавоб бера оламан. Департаментнинг менга берган қайтиш визаси эса аллақандай қоғоз парчасими ё Қўшма Штатлар ҳукуматининг кучга эга ҳужжатими – шуни аниқлаштириб оламан.
Аммо менинг бор-будим штатларда қолганди, улар мулкимни мусодара қилиш учун яна нимадир ўйлаб топсалар-чи, деган ўй мени тўхтатиб қолди. Мен энди улардан қонунга зид ҳар қандай қабиҳона ҳаракатни кутардим.
Ўша лаҳзалардан яна ҳаловатим йўқолди. Газеталар баёнот беришимни сўраб радиограммалар юборди. Саутгемптон олдидаги биринчи бекат Шербурга етганимизда бортга Европа газеталарининг юзлаб мухбирлари ёпирилиб чиқди. Мен нонуштадан кейин ресторанда уларга бир соат интервью берадиган бўлдим. Аммо қизиққон мухбирлар мени жуда чарчатди.
Лондонгача йўл бўйи мени безовталик тарк этмади. Уна ва болаларим Англияга илк бора бораётгани, улар бу ердаги турмушни қандай қабул қилиши Қўшма Штатлардан ҳайдалганимдан ҳам кўпроқ хавотирга солаётганди. Мен уларга Англиянинг жанубий-ғарбий қисмларидаги гўзал жойларни кўп мақтаганман. Ҳозир эса пароход кўчалари тор, тиқилинч қизғиш уйлар ёнидан ўтиб борарди. Бу манзара кишида маъюслик уйғотарди.
– Ҳаммаси бир-бирига ўхшаш уйлар, – деди Уна кўз узмай.
– Хулоса қилишга шошилма, биз ҳали Саутгемптондан чиқмадик, – дедим.
Пароход анча юргандан сўнг гўзал манзаралар кўзга ташлана бошлади. Ватерлоо вокзалига етганимизда, мени сон-саноқсиз мухлисларим қарши олди. То жўнаб кетгунимизча улар мен томон қўлларини силкитиб, қувониб қичқиришарди, “Қаранглар, Чаплинни улар қандай кузатяпти”, қичқирди кимдир. Бундан, албатта, одамнинг кўнгли ёришади.
Уна иккимиз пароход меҳмонхонаси ойнаси ёнида атрофни томоша қилдик, мен унга Ватерлоо кўпригини кўрсатдим. У жуда гўзал эди. Шу тобда юрагим болалик йилларим қайтгандек тез урарди. Биз дунёдаги энг гўзал шаҳарга тикилганча узоқ жим кетдик. Темза манзаралари бор гўзаллиги билан қалбимнинг тубида ажиб ҳис уйғотиб борарди. Мен бу ерларга йигирма йил аввал келгандим.
Мен шу тобда ойна олдида тик турганча қараб кетаётган Унани кузатар эканман, унинг юзида ҳаяжон балқиб турарди. Йигирма етти ёшли бу нафис аёл мен билан яшаётганидан бери не азобларни кўрмади. Унинг қуёш нурида жилваланиб турган қора сочларига боқиб, илк бор унда оқ толалар пайдо бўлганини кўрдим. Уна ёнимга келар экан, “Лондон менга ёқди”, деди шивирлаб. Мен жим қолдим ва ичимда унга нисбатан сўнгсиз садоқат ҳиссини туйдим…
Лондонга келиб, меҳмонхонага жойлашдик. Уна билан Лейстер хиёбони ва Пикадиллини айланар эканмиз, бу ерда кўп нарсалар ўзгариб кетганини кўрдим. Кўча ва майдонлар америкача қалбакилик билан тўла – тик туриб тамадди қилинадиган буфетчалар, сосискахоналар… Шляпасиз йигитлар, кўк жинси шим кийган қизлар – одамлар ҳам ўзгача. Ёшлик давримдаги ҳаётдан асар ҳам йўқ. Ҳаммаси ўтмишда қолган, ўшал дунёнинг ўрнини бошқа нигоҳлар, бошқа ҳис билан яшаётган юраклар, ўзгача дунёқарашлар эгаллаган. Жаз тинглаб йиғлайдиган эркаклар энди йўқ. Вақт эса фақат олдинга қараб юради. Мен Унани ўзим билган бошқа қадрдон жойларга олиб бордим. Аммо ҳамма нарса ўзгариб кетган эди.
Бизнинг олдимизда ҳали талай муаммолар бор эди. Биринчи нав­батда Штатларда қолган пулларимни олиб келишимиз керак эди. Уна ҳисобимдаги бор маблағни олиб келиш учун Калифорнияга учадиган бўлди ва у ерда ўн кун қолиб кетди. У қайтгач, ҳаммасини батафсил гапириб берди. У банкка борганида унинг имзосини яхшилаб ўрганишган, ўзини ҳам обдон кузатишган, кейин ходим бошлиғи олдига кириб кетиб, тўрт соатлаб уни куттирган. Уна банкдан пулларни бир амаллаб олгач, Беверли-Хилздаги уйимизга борибди.
– У ерда ҳамма нарса жойида, боғда гуллар очилиб турибди, – деди у. – Меҳмонхонага чиқиб бироз нафас ростламоқчи бўлдиму, аммо юрагимни маъюслик қамраб олди. Кейин хизматчимиз Генри билан гап­лашдим, биз кетганимиздан сўнг уйга икки марта Федерал бюродан одам келиб, уни сўроққа тутган. Улар бу уйга суюқоёқ аёллар келадими-йўқми, шу ҳақида сўрабди. Генри бу уйда биз болалар билан тинч яшаганимизни айтганида, улар унинг ўзи Штатларда қачондан бери яшашини суриштира кетибди, паспортини кўрсатишини талаб қилиб қўрқитмоқчи бўлибди. Элен мен билан хайрлашаётиб, уйга тезроқ қайтишимизни сўраб ўксиб-ўксиб йиғлади.
Дўстларим мендан тез-тез қандай қилиб сен америкаликларни ўзингга душман қилиб олдинг, деб сўрашади. Аслида, менинг бирдан-бир айбим ҳамиша ўзлигимни сақлаб қолишга интилганим ва буни ҳеч кимдан яширмаганим бўлди. Мен ҳеч қачон коммунист бўлмаганман, аммо улар билан яхши муносабатда бўлганим кўпчиликнинг ғазабини келтирган. Америка легиони аъзоларининг кўпчилиги шунинг учун мендан нафратланишган. Мен уларнинг ҳеч бир ташкилотларига қарши бўлмаганман, аммо уларнинг ишларига, мақсадларига эътироз билдирганман. Легионерлар ватанпарварлик байроғи остида бошқаларнинг ҳуқуқларидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланмоқчи бўлади, Американи емираётганлар – ўзларининг одамлари.
Иккинчидан, мени Америкага қарши ҳаракатларда айблаган ташкилот – Федерал Бюро комиссиясига қарши чиқдим. Учинчидан, Америка фуқаролигини олмадим. Лекин Англияда ишловчи қанча америкаликлар ҳам Британия фуқаролигини олмайди. Ҳафтасига миллион долларлаб даромад қилувчи “Метро Голдвин-Майер” компанияси раҳбари ҳам ўттиз беш йилдан бери Британия фуқаролигини олмасдан Англияда яшайди. Бунинг учун инглизлар уни таҳқирлаган эмас. Буларни ўзимни оқлаш учун айтаётганим йўқ. Мен ушбу китобни ёзар эканман, бунга мени ким мажбур қилди, ундади, деб ўз-ўзимга савол берганман. Мен бирқанча сабабларни келтиришим мумкин, лекин бу асло ўзимни оқлаш учун эмас. Хуллас, қисқа қилиб айтганда, мен муваффақиятларим туфайли ҳукуматнинг махфий фактлари асосида миллатпараст душманга чиқдим ва энг афсусланарлиси, Америкада ўз томошабинларимни йўқотдим.
Лейстер-сквердаги “Одеон” кинотеатрида “Рампа ёруғи” фильмимнинг премьераси ўтказилиши керак. Бу фильм одатдаги чаплинча комедия эмасди, шунинг учун уни томошабин қандай қабул қиларкин, деб ҳаяжонланардим. Премьерадан аввал матбуотчилар учун намойиш ўтказдик. Фильм олинганига анча бўлган, мен уни эндиликда холисона кўз билан кўриб, қайсидир эпизодларидан хурсанд бўлган бўлсам, баъзи ўринларда кўнглим тўлмади.
Мен баъзи мухбирлар кўпиртириб ёзганидек, тақдимотларда ҳеч қачон йиғлаган эмасман. Аммо йиғлаганимда ҳам нима бўпти, аҳмоқлик бўладими? Агар асар муаллифнинг ўзини ҳаяжонлантира олмаса, томошабиндан нимани кутиш мумкин? Очиғини айтсам, менга омманинг ­эътиборидан кўра, ўз фильмларим кўпроқ завқ берган.
Ўша кеча “Рампа ёруғи”нинг премьерасига шаҳзода Маргарэт ташриф буюрди. Кейинги кун ҳам кинотеатрга жуда кўп томошабин йиғилди. Фильм хусусида турли танқидий мақолалар босилиб чиқди. “Рампа ёруғи”га Америкада бойкот эълон қилинган бўлса-да, бу ерда мисли кўрилмаган томошабин келди ва ҳатто, бошқа фильмларимга қараганда анча кўп даромад тўплади.
Уна билан Парижга жўнашимиздан олдин бизни лорд Страболь Лордлар палатасига меҳмон сифатида таклиф этди. Мен социалист Герберт Моррисон билан ёнма-ён ўтириб қолдим ва у атом қуролини қўллаб-қувватлашини эшитиб ҳайрон бўлдим. Англия атом қуролини ҳар қанча кучайтиргани билан барибир қалтис жой бўлиб қолаверади. Англия кичик бир орол бўлса, уни йўқ қилиб юбориш қийин эмас, аммо уни мустаҳкам ҳимоя қилишнинг ягона стратегияси – бу бетарафликдир. Ишончим комилки, уни атом билан асраб бўлмайди.
Менинг мулоҳазаларим Моррисоннинг қарашлари билан қовушмади. Умуман, мени у каби кўплаб интеллигентларнинг атом қуроли тарафдори эканлиги ҳайрон қолдиради. Айни вақтда дунёнинг умумий аҳволини қандай тасаввур қилаётганимни айтишни хоҳлардим. Замонавий ҳаётнинг мураккаблашиб бораётгани ХХ аср одами кинетик босим остида қолаётгани туфайлидир. Гигант ташкилотлар пўписаси иқтисодни, фан ва сиёсатни ўз йўриқларига юргизмоқда. Биз ихтиёрий равишда бундай жазога рози бўлдик. Кўр-кўрона ўзлигимиздан, инсоний мартабамиздан олислаб кетмоқдамиз. Ҳаётимизнинг асл маъноси бойлик талвасаси, дунёга устунлик қилиш пойгаси тўзонида хира тортди. Бу куч бизни маҳф этишига ўзимиз рухсат бердик. Ҳукуматлар паноҳидаги илф-фан ўзининг асл вазифасини унутиб, сиёсатчиларни қўллаб, ҳарбий қуролларни тараққий эттиришга бор кучини сарфламоқда ва ер юзидаги барча тирик жонзотларнинг тақдирини ўз қўлига олиб бўлди. Урушлар заминдаги тирикликка, ўз ҳаётимизга хавф солаётганини билсак-да, барибир кўзларимизни чирт юмганча шу йўлдан кетиб бормоқдамиз.
Доктор Роберт Оппенгеймер, “Инсонлар билиш иштиёқида ҳара­катланади”, деганди. Аммо кўплаб салбий нарсалар оқибати ўйланмасдан содир бўляпти. Инсон аввало фаҳмлаш, ҳис этиш қобилиятига эга жонзот. Унда энг аввал сезги, кейин руҳ такомил топган. Бугун инсон ақлининг маҳсули бўлган фан ахлоқни яксон этди. Қачондир атом инсонни ночор аҳволга келтириб, бир чеккага сиқиб қўяди ва у шундагина надомат ила ўйлашга мажбур бўлади. Ҳозир инсониятнинг олдида икки йўл бор: ё ўзини вайрон қилиш, ё вақтида эс-ҳушини йиғиб олиш. Умид қиламанки, тез орада инсон ўз-ўзига яхшилик тилаб, ўз ҳаракатлари ҳақида ўйлаб, ижобий йўлни танлайди.
Америкадан кетгач, ҳаётимиз бошқа томонга ўзгарди. Париж ва Римда бизни худди қаҳрамонлардек кутиб олишди. Франция президенти Винсент Ориоль инглиз элчихонаси орқали ўзининг Елисейдаги кошонасига таклиф этди. Франция ҳукумати мени Легион фахрий кавалери унвони билан тақдирлади ва шу куннинг ўзида француз композиторлар ва драматурглар жамияти аъзоси бўлдим. Мен жамиятнинг раиси месье Роже Фердинанднинг мактубидан жуда таъсирландим. Мана ўша мактуб:
“Муҳтарам Чаплин жаноблари!
Агар сизни жамиятимиз аъзоси сифатига қабул қилганимиздан ҳайрон бўлгувчилар топилаётган бўлса, билингки, улар биз сизни нима учун бу қадар севиб, ардоқлашимизни билишмайди. Демак, улар инсонийлик қадрини ва сиз сўнгги қирқ йил ичида бизга тақдим этган бахтнинг қийматини баҳолай олмайди. Сиз буюк санъатингиз билан бизни нималарга ўргатганингизни, қандай ҳис-туйғулар улашганингизни ва сизга бўлган меҳримиз нақадар юксаклигини тасаввур қила олмасангиз керак. Сиздек инсонларни билмаслик нодонлик бўлур эди.
Сиз давримизнинг энг илғор инсонларидан бирисиз ва сизнинг хизматларингиз сўзсиз ҳурматга сазовор. Аввало, сиз даҳосиз. Биз бу “даҳо” сўзини кўпинча, асл маъносига қарамасдан ишлатамиз. Аммо сизни даҳо деб аташ билан – қойилмақом актёр, режиссёр, фильм муаллифи, композитор ва ниҳоят буюк қалб эгаси, олижаноб инсонни ҳақли эътироф этган бўламиз. Сизда бу қобилиятларнинг барчаси мужассам ва қиёс этиб бўлмас оддийликка эга. Сизнинг инсониятга бўлган меҳрингиз, ақлингиз ва кучингиз ҳаммада ҳам топилавермайди. Сизга эҳтиром кўрсатишимизу юксак муҳаббатимизнинг боиси фақат шуларгина эмас. Умуман, муҳаббат биргина туйғуни ифодалайдиган сўз, эҳтимол, у бизнинг сизга бўлган олий ҳурматимиз ва асл муносабатимизни тўла акс эттира олмас.
“Рампа ёруғи”фильмингиз бизда катта таассурот қолдирди. У бизни чин дилдан кулдириб, астойдил самимий кўзёшлар тўкишга мажбур этди. Бу кўзёшлар сиз бизга инъом этган бебаҳо совғадир. Асл шон-шарафга ноҳақ йўллар билан эришиб бўлмайди, у эзгуликка қаратилган фикрлару, инсоний қадр-қиммат билан мангуликка дахлдор бўлади.
Сизнинг ғалабангиз шундаки, сиз санъатнинг қандайдир усул ва воситаларига таяниб эмас, ўз теран инсоний нигоҳингиз ила одамларнинг изтироб ва қувончини, орзу-умидларини кўрсатиб бердингиз. Буларни анг­лаган киши изтироб чекади, аммо умидларини йўқотмай, яна бахтли яшаш учун ўзида иштиёқ ва куч ҳис этади.
Бизларга шунча эзгулик улашган фильмларингизга, албатта, умрингиз кетган, ҳар бир сониясига ўзингизни сарфлагансиз. Тасаввур қилинг, агар биз буларни англамасак, сизнинг сеҳрли асарларингизнинг қиймати қанчалик бўларди.
Сиз буюк хотира эгасисиз. Болалигингизни борича, изтироби-ю ­соф­диллиги билан ўзингизда асраб қола олгансиз. Халос бўлишни истаган дардларингизнинг ҳар бири сизга ҳаёт сабоғини берган. Сиз ўз ёшлигингизни сотмагансиз. Жаҳоний шон-шуҳрат ҳам сизни ўтмиш хотираларингиздан узиб ололмаган.
Сизнинг ўз хотираларингизга ишончингиз, эҳтимол, сизга шараф келтирган энг буюк, энг қимматли фазилатингиздир. Сизнинг нафис ижроларингиз томошабинга тез таъсир этади – менимча, сиз инсон қалбининг нозик сирларини биласиз. Аслида, бир инсонда муаллиф, актёр, режиссёр иқтидорининг уйғунлашиши ҳамда улар бир бўлиб эзгуликка хизмат қилиши камдан-кам учрайдиган ҳодиса. Мана нима учун сиз ўз санъатингизда доим сахийсиз. Унга техника ҳам, ҳар қандай назария ҳам халақит беролмайди. Ва фильмингизни кўргувчи ҳар бир одам худди сиздек ўйлайди ва сиздек ҳис этади. Сизнинг яна бир қобилиятингиз шуки, ўз танқидчиларингизни ҳам асарларингизга асир этдингиз. Бу осон иш эмас. Улар ҳеч қачон мафтункор санъатингизни тўла қабул қилолмаганидек, ўзгача оламингиздан ҳам олисга кетолмайдилар.
Сиз ҳеч кимга тақлид қилмадингиз, ўхшашга интилмадингиз. Бу ҳам буюклигингиз сиридир.
Бу кун бизнинг драматурглар жамиятимиз аъзолари сиз билан учрашганидан чексиз ифтихор ва қувончга тўлди. Агар рози бўлсангиз, биз сиз билан яна бир бор учрашиш умидидамиз. Сиз ажойиб фильмларга сценарий ёзгансиз, шу боис ҳам биз каби қалам аҳлининг бир вакилисиз. Биздан фарқли равишда режиссёр, бастакор ва биринчи тоифали комиксиз.
Бу ерда барча француз драматурглари, композитор ва режиссёрлари сиз билан фахрланади. Улар ҳам инсонларга хизмат қилишдан, уларнинг руҳиятини кўтаришга кўмаклашишдек машаққатли меҳнат азобидан асло қочмайди.
Сизга яна бир бор ташаккур, жаноб Чаплин.
Эҳтиром ила,
Роже Фердинанд”.

* * *

Парижда “Рампа ёруғи” фильмимнинг премьерасига Франция вазирлари, элчихоналар вакилларидан иборат нуфузли томошабинлар йиғилди. Фақатгина Америка элчиси келмади.
“Комеди Франсез” театрида бизнинг шарафимизга машҳур актёрлар иштирокида Мольернинг “Дон Жуан” асарини намойиш этишди. Поле-Роял фонтанлари биз учун ишга тушди. Уна иккимиз “Комеди Франсез” театрининг маҳорат мактаби ўқувчилари билан учрашдик. Улар XIX асрга хос либосларда қўлларида шам кўтариб, бизни Европанинг энг гўзал хонимлари йиғилган улкан залга бошлаб боришди.
Римда ҳам бизни шундай қизғин қарши олишди. Мени президент ва вазирлар кутиб олиб, орден билан тақдирлашди. Бу ерда ҳам фильм тақдимоти катта шов-шув билан ўтди. Вазир мени театрга бошлаб борар экан, кўп сонли одамлардан холи, махсус хизмат эшигидан олиб кирмоқчи бўлганида, мени кўриш учун келган одамлардан қочиб ўтиш ноқулайлигини айтдим.
Тақдимот кутилгандай кўтаринки руҳда ўтди. Ташқарига чиқар эканмиз, кўча одамлар билан тўлиб кетганини кўрдим. Мен кўча ўртасида машинани тўхтатишларини сўраб, одамлар орасига тушдим. Улар билан саломлашаётиб, менга табассум ила боқиб турган чеҳрани учратдим, у де Голл эди. У боши узра қўлини кўтариб қўйди. Шу пайтда қаердандир мен томонга помидор ва карам бошлари учиб кела бошлади. Каминага таржимонлик қилаётган итальян дўстим қулоғимга, “бунақаси фақат бизнинг юртда бўлмайди”, деганини тушундим, холос. Аммо биронта ҳам помидор менга тегмади. Бир амаллаб театрга қайтиб келдик. Ўзимни тутолмай кўчадаги аҳволимга кула бошладим, итальян дўстимнинг кайфияти эса бузилганди.
Кейин билдикки, ўша безорилар ёш неофашистлар экан. Тан олиш керак, уларнинг уринишлари тез орада намойишга айланиб кетиши ҳеч гап эмасди. Улардан тўрттасини қамашибди. Полиция мендан айблов эълон қиласизми, деб сўради.
– Албатта, йўқ, ахир улар ёш болалар-ку, – дедим мен.
Ростаданам улар ўн тўрт-ўн олти ёшлардаги йигитчалар эди.
Бу воқеа шу билан ёпилди.
Париждан Римга жўнашимдан аввал менга “Леттр франсэз” газетаси муҳаррири, шоир Луи Арагон қўнғироқ қилди ва Жан-Поль Сартр ­Пикассо мен билан танишмоқчи эканини айтди. Мен уларни бирор ­ресторанга тушликка таклиф қилмоқчи бўлдим, аммо улар камтарона учрашувни хоҳладилар. Уларни меҳмонхонада, ўз номеримда кутадиган бўлдим. Бироқ, реклама агентим Гарри Кроккер бу ҳақида эшитгач, сал бўлмаса у билан жанжал чиқаёзди.
– Бу биз Штатларни тарк этганимиздан бери эришган ҳамма нарсани барбод қилади, – деди у.
– Лекин бу ер Европа, Гарри, Штатлар эмас, ахир гап дунёга машҳур шахслар ҳақида боряпти, – дедим.
Аслида мен Гаррига ҳам, бошқаларга ҳам энди Америкага қайтиш ниятим йўқлигини билдирмасликка ҳаракат қилардим – ҳали у ёқда тасарруфимдаги мулк қолиб кетган эди.
Гарри шунчалар асабийлашдики, сал қолса, ўзим ҳам Арагон, Пикассо ва Сартр билан учрашиш Ғарб демократиясига қарши фитнада иштирок этишга тенг иш эканлигига ишониб қолаёздим. Аммо Гаррининг талаб­ларига қарамай, учрашадиган бўлдим. Аслида бу кечадан ўзим кўп нарса кутмагандим. Улардан фақат Арагон инглизча гапира оларкан, таржимон орқали суҳбатлашиш барибир орада масофа бор дегани – мақсадингни тўғри етиб бордими-йўқми, билгунингча узоқ кутишингга тўғри келади.
Арагон – тўғри инсонлиги юз-кўзидан маълум, келишган киши. Пикассонинг юзи айёр ва кулгили, рассом эмас, кўпроқ цирк масхарабозларини эслатади. Сартр эса думалоқ юзли, яқиндан яхшилаб тикилсанг қўполроқ, аммо ўзига хос қиёфа соҳиби. У деярли гапирмай, вазминлик билан тинглаб ўтирди. Тушликдан сўнг Пикассо ўзининг Сенанинг чап қирғоғида жойлашган студиясига олиб борди. Унинг студияси остидаги эшикка шундай эълон ёзиб қўйилган эди: “Пикассонинг студияси бу эмас! Юқори қаватга чиқинг, илтимос.”
Биз зинадан кўтарилиб, исқирт бир кулбага кириб бордик. Михга абажурсиз лампочка осиб қўйилган, эски темир каравот, бузилган печка хонани яна ҳам бетартиб кўрсатади. Девор тагида чанг босган бир уюм эски холстлар қалашиб ётарди. Пикассо улардан бирини олди – бу буюк Сезанн эди. У бошқа картиналарни ҳам кўрсата бошлади. Биз шу тариқа элликтача шедеврни кўриб чиқдик. Шу тобда хаёлимдан катта пул таклиф этиб, студия соҳибини хонадаги кераксиз ахлатлардан халос қилиш истаги ўтди.

* * *

Париж ва Римда премьерани ўтказиб, Англияга қайтдик. Лондонда бир неча ҳафта яшадик. Биз энди қаергадир доимий кўчиб ўтишимиз керак эди. Албатта, мен Лондонда қолишни танлаган бўлардим, аммо у ернинг иқлими болаларга салбий таъсир кўрсатади деб қўрқдим, қолаверса, валюта чекловлари бу ерда яхшигина роль ўйнарди. Дўстларимдан кимдир Швейцарияга боришни маслаҳат берди. Биз нарсаларимизни йиғиштириб, тўрт фарзандимиз билан бирга Швейцарияга жўнадик. Вақтинчалик Лозаннада, шундоқ кўл бўйидаги “Бо-Риваж” меҳмонхонасига жойлашдик. Сокин куз бошланган, у ердан қорли тоғлар чиройли кўринарди.
Биз тўрт ҳафта ўзимизга мос уй қидирдик. Бу пайтда Уна бешинчи фарзандимизни кутаётганди. У “туғруқхонадан яна меҳмонхонага келмоқчи эмасман”, деб туриб олди. Шошилишимга тўғри келди ва охири Мануар-де Бандаги Корсье қишлоғидан бир уй топиб, кўчиб ўтдик. Кейин билсак, бу уйнинг ўттиз етти акрлик боғи ҳам бор экан. Олча, олма, нок дарахтлари билан тўла катта мевазор ортида, қулупнай полизи ва жўхоризор, тоғ ва кўл кўриниб турадиган пешайвон ёнида кенг яшил майсазор ҳам бор эди. Хўжалик ишларига бизга жаноб Речел Форд ёрдам берди, у кейинчалик менга маъмурлик қилди, Бюрнье хоним эса менда таржимон ва котиба бўлиб ишлади. Биз бу уйда роҳат қилиб яшай бошладик. Фақат мени биргина нарса – бу бепоён мулкнинг ижара тўлови кўп бўлмасмикан деган хавотир қийнарди. Лекин хўжайин бизга ортиқча харажат юкламаслигини айтиб мени хотиржам қилди. Шундай қилиб, биз аҳолиси минг уч юз эллик кишилик Корсьеда яшаб қолдик.
Янги муҳитга кўникканимизча ярим йил ўтди. Аввалига болаларни шу ердаги маҳаллий мактабга жойлаштирдик. У ерда барча фанлар француз тилида ўқитилгани учун аввалига улар жуда қийналишди. Аммо тез орада французчада эркин сўзлашишни ўрганиб олишди. Улар швейцарча ҳаёт тарзига бизга қараганда тез мослашди. Ҳатто кичкиналарнинг энагалари Кей-Кей ва Пинни ҳам французчани эплаб кетишди.
Бизни Қўшма Штатлар билан боғлаб турган ришталар узила бошлади. Бу албатта анча вақтимизни олди. Мен Америка консулига бориб, яшаш жойимни ўзгартирганимни айтиб, қайтиш визамни топширдим.
– Сиз Қўшма Штатларга қайтмоқчи эмасмисиз, Чарли? – деди консул.
– Йўқ, – дедим узрнамо оҳангда.  – Мен у ернинг машмашаларга тоқат қилишга анча қариб қолдим.
У бошқа тортишиб ўтирмади.
– Майли, агар қачондир қайтмоқчи бўлсангиз, одатий виза олиб боришингиз мумкин.
Мен жилмайиб қўйдим.
– Раҳмат. Мен Швейцарияда доимий қолишга қарор қилдим.
Биз консул билан қўл беришиб хайрлашдик.
Уна ҳам Америка фуқаролигидан воз кечишга қарор қилди. Биз Лондонда эканимиздаёқ у бу ҳақида Америка элчихонасига хабар берганди. Улар бунинг расмиятчилиги уч-тўрт соат вақт олишини айтишган.
– Қандай бемаънилик! Шунчалик кўп вақт кетиши кулгили. Мен ўзим сен билан бораман, – дедим Унага.
Элчихона остонасидан киришимиз билан бирдан кўрган таҳқирларим, оғриқларим эсимга тушиб, авзойим бузилди. Овозимни баландлатганча иммиграция бўлими қаерда, деб сўрадим. Ўзимни бунақа тутишимдан Уна хижолат бўла бошлади. Шу чоғ эшиклардан бири очилди-ю, бир киши чиқиб келди.
– Салом Чарли! Келинг, менинг хонамга кираверинг.
У менинг кайфиятимни кўриб, гапни тушунтиришдан бошлади:
– Америка фуқаролигидан воз кечаётган ҳар бир америкалик, бу ишни соғлом ақл билан қиляптими-йўқми, аввал яхшилаб ўйлаб кўриши керак. Мана шунинг учун ва қолаверса, мамлакатмиз фуқароларини ҳимоя қилиш учун сўровнома тартибини ишга солганмиз.
Мен ўзимни бироз босиб олдим.
Бу кишининг ёши олтмишларда эди.
–  Мен сизни 1911 йилда Денверда, эски “Эмприсс” театрда кўрганман, – деди у менга гинали қараб.
Мен анча ҳовуримдан тушдим, ҳатто у билан эски даврларни эслаб анча гаплашиб қолдик. Ниҳоят, сарсонгарчиликлар тугади. У ҳужжатларни имзолаганидан сўнг, бир-биримизга узр-маъзур айтиб хайрлашдик. Аммо негадир бу лаҳзаларда ҳеч нарсани ҳис қилмаганимдан ичимда ўзимдан ранжидим.
Мен ва дўстларим вақти-вақти билан Лондонда кўришиб турардик. Улар Сидней Бернстайн, Айвор Монтегю, Эдуард Беддингтон-Беренс, Дональд Огден Стюарт, Элла Уинтер, Грэхем Грин, Жон Батист Пристли, Макс Рейнхардт ва бошқалар эди.
Бир куни Уна билан “Савой” меҳмонхонаси ресторанида овқатланиб ўтирсак, жаноб Уинстон Черчелль рафиқаси билан келиб қолди. Мен жаноб Черчеллни 1931 йилдан бери кўрмагандим. “Рампа ёруғи” фильмимнинг Лондондаги премьерасидан сўнг “Юнайтед артистс” компаниясидан хат келиб, улар мендан фильмни жаноб Черчеллга уйида кўрсатишга ижозат беришимни сўраганди. Албатта, бунга бажонидил розилик бергандим. Бир неча кун ўтгач, улар менга жаноб фильмни кўриб қанчалик хурсанд бўлганини ёзишганди.
Мана энди жаноб Уинстоннинг ўзи қаршимда турибди.
– Хўш, – дея гап бошлади жаноб. Унинг гап оҳанги қандайдир гинали туюлди.
Мен дарҳол ўрнимдан туриб, очиқ юз ила саломлашдим ва Уна билан таништирдим. Унани жўнатиб юбориб, у кишини қаҳвага таклиф ­этдим. Жаноб Уинстон истамайроқ рози бўлганини сездим. Албатта, 1931 йилдан буён қанча сувлар оқиб кетди. У ўзининг енгилмас қатъияти ва ­оташин нотиқлиги билан Англияни қутқариб қолди, лекин унинг Фултондаги нутқи “темир парда” ортида эълон қилинди ва ҳеч қандай яхшилик келтирмади, аксинча, совуқ урушни кучайтирди.
Суҳбат менинг “Рампа ёруғи” фильмим устида борар экан, у шундай деди:
– Икки йил аввал сизни табриклаб мактуб юборгандим. Сизга етиб келганмиди?
– О, албатта, – дедим мамнуният билан.
– Негадир жавоб мактуби ёзмадингиз?
– Бунга ҳожат йўқ деб ўйлагандим, – дедим ҳижолат бўлиб.
Аммо Черчеллни алдаш қийин.
– Ҳммм, – деди у норози боқиб, – мен буни таъна деб тушундим.
– Йўқ, йўқ, асло ундай эмас, – мен шоша-пиша уни ишонтиришга уриндим.
– Аммо барибир, фильмларингиз менга ҳар доим ёқади, – қўшиб қўйди у гапи сўнггида.
Бу буюк инсоннинг камтарлиги ва икки йил аввалги эски хатни эслаётганига лол эдим. Аммо унинг сиёсий қарашларини ҳеч қачон ёқлаган эмасман. “Мен бу ерда Британия империясининг парчаланишига кўмаклашиш учун юрганим йўқ”, деганди у. Бу жуда кескин айтилган гапдек туюлиши мумкин, ҳақиқатда эса шунчаки ичи бўш иборадек тутаъсир қиларди.
Империянинг парчаланиши сиёсий фитналар, коммунистик тарғибот, армия инқилоби, оммавий намойиш ё кўча нотиқларининг даъвати натижасида юз бермайди. Халқаро фирмалардан чиқадиган ўша ташвиқотчилар ва намойишчилар аслида ўз маҳсулотларини тарғибот қиладилар, радио, телевидение, кино ҳам, автомобиллару тракторлар, фаннинг янги ютуқлари бутун дунёда алоқани тезлаштирувчи воситалар бўлиб қолди. Мана ўшалар империяни парчаланишга олиб келувчи инқилоб омилларидир.
Швейцарияга қайтганимизда мен Нерудан хат олдим, маунтбеттенлик хонимнинг тавсия хати ҳам илова қилинганди. Хоним Неру билан фикр­ларимиз тўғри келишини, шунингдек, яқинда унинг Корсьедан ўтишини, имкон бўлса у билан учрашишим мумкинлиги ёзганди. Неру ҳар йили Люцернда ўтказиладиган кенгашда қатнашиш учун келар экан. Неру хатида агар мен Люцернга бориб, у билан кўришсам, қайтишда каминани Мануар-де Банга элтиб қўйишга ваъда берганди. Мен Люцернга йўл олдим.
Неру бўйи қарийб меникидек бир инсон эди. Унинг ёнида қизи Ганди хоним бор эди. У мафтункор ва сокин аёл эди. Неру менда шиддаткор, мудом тафаккур ила яшаган инсон сифатида таассурот қолдирди. Люцерндан Мануар-де Банга қайтиш олдидан уни нонуштага таклиф қилдим. У рози бўлолмаслигини айтиб, узр сўради. Чунки қизи Женевага жўнаши лозим экан. Ганди хоним бошқа машинада ортимиздан кетди. Нерунинг машинасида биз йўл бўйи суҳбатлашиб кетдик. Неру Ҳиндистоннинг бўлғуси вице қироли лорд Луис Маунтбеттеннинг фаолиятига юқори баҳо берди. Мен Нерудан Ҳиндистоннинг сиёсий аҳволи ҳақида гапириб беришини сўрадим.
У тушунарли ва тиниқ гапирар, аммо ҳайдовчиси тоғ йўлидан соатига етмиш миль юриб, машинани бошқаришга қийналарди. Неру менга Ҳиндистондаги сиёсат ҳақида сўзлаб борар экан, барибир хаёли йўлда эди, у ҳар гапи орасида ҳайдовчисига машинани қаердан олиб ўтишни маслаҳат бериб борарди. Машиналар бир чораҳада тўхтаганда Неру уловдан тушиб, қизи билан хайрлашди. У ажойиб ота эканлиги кўриниб турарди. Қизини бағрига босиб, “Ўзингни эҳтиёт қил”, деди. Қизи ҳам унга ушбу сўзларни такрорлади.

* * *

Швецарияда оилам билан жуда яхши яшадик. Қўшнилармиз орасида Испания қироличаси, граф ва графинья Шевро д’Антрег бизга жуда илтифотли эди. Шунингдек, кўплаб киноюлдузлару ёзувчилар бизга яқин яшашарди. Бенит Сендерс, Ноэле Коуардлар билар тез-тез кўришиб турардик. Баҳорда эса бу ерларга кўп инглиз ва америкалик дўстларимиз келишарди. Швейцарияда ишлайдиган Трумен Капоте кўпинча бизникида меҳмон бўларди.
Пасха таътилида болаларни олиб, Ирландия жанубида дам олиб қайтдик. Ёзда айвонда ўтириб кечки соат ўнгача тоза ҳавода атрофни кузатиб ҳордиқ олар эканман, ўша лаҳзаларда хаёлимга гоҳ Лондон, Парижга, гоҳ Венеция ё Римга бориш фикри келарди.
Дўстларим мендан Қўшма Штатларни соғинасизми, деб кўп сўрайди. Очиғини айтсам – йўқ. Америка жуда ўзгариб кетди, айниқса, Нью-Йорк. Йирик саноат ташкилотлари, матбуот, телевидение, реклама тижорати – буларнинг бари менга тўғри келмас Америка ҳаётининг образи бўлиб қолди. Мен энди оддий ва тинч ҳаёт кечиришни истар, осмонўпар бинолару зич авенюлар, бизнес ҳам, унинг машаққатли меҳнати ҳам абадий хотира бўлиб қолгани маъқул эди. Аммо Қўшма Штатларга боғлиқ ҳамма ишларимни якунига етказгунимча анча йил керак бўлди.
Солиқ департаменти Америкада 1952 йилгача доимий яшаганим ва меҳнат қилганимни рўкач қилиб, 1955 йилда “Рампа ёруғи” фильмимнинг Европадаги прокатидан тушган даромадлардан ҳам солиқ ундиришни истаб қолди. Адвокатим ўзимни ҳимоя қилиш мақсадида Америка судига мурожаат қилолмаслигимни айтди. Шунинг учун Америкага боришимдан маъно йўқ эди.
Мен бу вақтда Америка кинокомпанияларидан чиқиб, улар билан боғлиқ барча ишларимни ҳал қилгандим. Бошқа мамлакат ҳимояси остида, унга қарам бўлишни истамасдим. Мен улар талаб қилгандан оз миқдорда пул беришга келишдим. Аммо адолат юзасидан қараганда, ўша сумма ҳам кўп эди. Америка билан алоқаларни бутунлай узганим барибир менга оғир ва оғриқли бўлди. Бизнинг Беверли-хилсдаги хизматчимиз Элен энди уйга қайтмаслигимизни эшитгач, мана бу мактубни йўллабди:
“Қадрли бекам ва жаноб Чаплин!
Мен сизларга жуда ҳам кўп мактуб ёздиму, аммо биронтасини ҳам юбора олмадим. Сизлар кетганингизга ҳалигача ишонолмайман. Ҳаётимда ҳеч қачон ўз яқинларим ва сизлардан бўлак бировни бунчалик соғинган эмасман. Ҳаммаси ноҳақ, нотўғри ва ўйловсиз ишлар туфайли бўлди, ҳатто мен буларни нима билан ўлчашни ҳам билмайман. Биз бу нохуш хабарни эшитгач, кетишимиз кераклигини тушундик – ижозат берсангиз, энди биз ҳам нарсаларимизни йиғиштирсак.
Аммо бу жуда қийин, хаёлга келмаган иш… Биз ҳамма нарсани йиғлай-йиғлай йиғиштирамиз. Қийналганимдан бошим шу қадар оғрияптики, одамлар бунга қандай чидашар экан, билмайман. Хоним, илтимос, агар мумкин бўлса, жаноб Чаплин уйни сотишига йўл қўйманг. Бу уйнинг ҳар бир хонасида, гиламларда ҳам, пардаларда ҳам сизларнинг меҳрингиз яшайди, мен бу уйда бошқа биров яшашини сира тасаввур қила олмайман. Агар менинг пулим бўлганда эди, уни ўзим сақлаб қолган бўлардим. Аммо бу қўлимдан келмайдиган аҳмоқона бир истак.
Ҳамма харажатларни қисқартиришингиз мумкин, фақат илтимос, бу уйни сотманг. Албатта, сизларга буни айтишга ҳақим йўқ, лекин мен қачонлардир бу уйга қайтишингиздан ҳали ҳам умид узолмаяпман. Ҳаммаси учун сизлардан миннатдорман. Чаплин хоним, мен сизга яна учта хат юбормоқчи эдим, лекин бунинг учун катта конвертлар керак бўлади. Ҳаммага менинг саломимни етказиб қўйсангиз. Бу ёғини қаламда ёзаётганим учун узр сўрайман, негаки ҳозир қўлимдаги ручкам ҳам синиб қолди.

Садоқат ила Эленингиз”.

Ҳовли хизматчимиз швейцар Генридан ҳам хат келди:
“Ҳурматли Чаплин хоним ва Чаплин жаноблари!
Менинг сизларга кўпдан бери хат ёзмаганимнинг боиси, инглизчада фикримни тушунарли баён этишим қийин. Бир неча ҳафта илгари менга “Рампа ёруғи” фильмингизни кўриш бахти насиб этди. Тақдимот бир кишининг уйида бўлди, мени у ерга жаноб Рансер таклиф қилди. У ерга йигирматадан ортиқ одам тўпланди, улар орасида фақатгина мисс Рансер Ролли ва Сидней Чаплин ва унинг рафиқаси менга таниш эди. Мен иложи борича ўз ўйларим билан қолиш учун бир бурчакка ўтирдим. Фильм бунга арзирди. Эҳтимол, камина ҳаммадан баландроқ кулиб, ҳаммадан аччиқроқ йиғлагандирман. Бу ҳаётимда кўришга муваффақ бўлган энг яхши фильмларнинг бири эди.
Лос-Анжелесда уни бирор марта ҳам кўрсатишмади. Тўғри, “Рампа ёруғи”нинг мусиқаси пластинкаларга ёзилган, бир неча бор радиода қўйилди ҳам. Аммо радио бирор марта унинг муаллифи Чарли Чаплин эканлигини айтгани йўқ. Мен болаларга Швейцария ёққанини эшитиб, жуда хурсанд бўлдим. Албатта, катталарга бегона юртга кўникиб кетишлари учун бироз вақт керак бўлади. Лекин мен Швейцария дунёдаги энг яхши мамлакатлардан бири эканлигига ишонаман. У ер юзидаги энг қадимий – 1191 йилдан бери республика бўлиб келаётган макон. Яна дунёдаги энг яхши мактаблар ҳам ўша ерда. Биринчи август – Мустақиллик куни. Улар бу кунни нишонламайдилар, аммо ҳар бир тоғнинг чўққисида олов ёнганини кўрасиз. Умуман, Швейцария тараққий этган ва ўзлигини сақлаган саноқли давлатлардан биридир. Мен у ердан 1918 йилда жанубий Америкага келганман. Шу пайтгача икки бор у ёққа бордим ва швейцар армиясида хизмат қилдим. Туғилган ерим Швейцариянинг шарқий қисмидаги Сент-Галлене шаҳарчаси. Укаларимнинг биттаси Сент-Галленеда, бошқаси Бернеда яшайди.
Сизларга энг яхши тилакларимни йўллаб қоламан.
Эҳтиром билан,
сизнинг Генрингиз”.

Калифорнияда ким менга хизмат қилган бўлса, барчасини маош билан таъминлаб турдим. Аммо Швейцарияга бутунлай жойлашганимиздан сўнг буни давом эттиролмадим. Мен уларнинг ҳар бирига рухсат беришдан аввал чек ёзиб юбордим. Жами саксон минг долларни уларга бўлиб бердим. Фақат Эдна Первиэнс чекни олгач, умринг сўнгги кунигача бизга садоқат билан қолди.
Бир пайтлар “Мсье Верду”га актёр танлаётганимда, Эднани қаҳрамонлардан бири Гроснейга мўлжаллаганман. Аммо мен уни тўсатдан ўн икки йилга йўқотиб қўйдим. Контора унга почта орқали ҳафталик маошини ҳам юборди, аммо у бирон марта студияда кўринмади. Кейинчалик унинг ўзи менга тан олиб айтдики, унга студиядан қўнғироқ бўлганда, у қанча қувонган бўлса, шунча қўрққан. Эдна келганда операторим Ролли гримхонамга югуриб кирди. У ҳам Эднани ўн икки йилдан буён кўрмаганди.
– Келди, – қичқириб юборди у кўзлари чақнаб. – Албатта, аввалги Эдна эмас, аммо кўриниши ажойиб!
У мени гримхона олдидаги майсазорда кутаётганини айтди.
Мен ҳиссиётга берилишдан чўчиб, уни худди бир-икки ҳафта олдин кўргандек, ўзимни расмий қиёфага солиб олдим.
– Қани! Қани! Ниҳоят сени кўрадиган кун келди-я! – дедим қувноқлик билан.
У жилмайди, қуёш нурида лаблари титраётганини пайқадим. Ўшанда мен уни нега студияга чақиртирганимни тушунтирдим ва сценарийни гапириб бердим.
– Менимча, бу жуда ажойиб, – деди у.
Эдна доим шавққа тўла эди. У ролдан озгина парча ўқиб берди. У менга кинодаги илк муваффақиятларимни, ҳали ҳаммаси олдинда бўлган ўша соғинчли кунларни эслатиб юборди.
Эдна иштиёқ билан ишга киришиб кетди, аммо бундан ҳеч нарса чиқмади. Образ европача соф нафисликни талаб қиларди, бу эса Эднада ҳеч қачон бўлмаган. У билан уч-тўрт кун ишладим, аммо у бу ролга тушмаганини айтишга мажбур бўлдим. Эдна ҳам хафа бўлишдан кўра, ўзини енгил ҳис қилганини айтди. Шу-шу мен уни бошқа кўрмадим, у ҳам жим бўлиб кетди. Унинг номига Швейцариядан чек юборганимдан сўнг ўзи менга миннатдорлик хати ёзди:
“Азизим Чарли!
Узоқ йиллик дўстлигинг, менга қилган яхшиликларинг учун сенга ҳаётимда илк бор миннатдорлик мактубини ёзяпман. Ёшликни бебош фасл дейишади, аммо мен сен туфайли кўп нарсани ўргандим. Ишонаманки, сен латофатли рафиқанг ва болаларинг билан бахтиёрсан…
(У ўзининг хасталиги, докторларга сарфлаган пуллари, опаси ҳақида ёзган. Охирида эса ҳар доимгидек ҳазиллашганди.)
Кўпдан бери эшитмаган бир латифани айтиб берсам: ракетада ўтирган учувчи қанча юқорига уча олишини билмоқчи бўлибди ва ракетани пломбалаб ҳавога кўтарилибди. Кўрсаткич рақамлари борган сари юқорилаб кетаверибди. У ҳаммасини ҳисоблаб бораверибди: 25 минг, 30 минг, 100 минг… 500 минг… у ўзининг шу қадар юксакликка чиққанидан ҳайратланиб, ўзига-ўзи “О, улуғ Исо!” деган экан, шу пайт қаердандир “Ҳой” деган майин овоз эшитилганмиш…
Илтимос, Чарли, менга икки қатор бўлса ҳам ўзинг ҳақингда ёзиб юбор, иложи борича тезроқ. Илтимос, қайтгин, сенинг ўрнинг бу ёқда!
Чексиз самимият ила сени ўпиб қолгувчи қадрдонинг
Эдна”.

Лекин мен йил бўйи Эднага биронта ҳам хат ёзганим йўқ. Унинг менга ёзган сўнгги мактуби шундай эди:
“Азизим Чарли!
Мана яна менинг қалбим сенга бўлган миннатдорлик туйғуси билан тўлди. Ва яна шифохонада бўйнимга рентген ва кобальт нурларини беришди. Сенга айтсам, булардан кейин дўзах даҳшатлари ҳеч қўрқинчли эмас. Аммо инсон то тирик экан, барибир чидайди. Бу ҳозирда менинг дардимга ўхшаган хасталикларнинг энг яхши давоси. Умид қиламанки, менга бир ҳафтадан сўнг уйга рухсат беришади ва амбулатор бемор бўламан (Бу қандай бахт!). Лекин барибир ички органларим зарарланмаганидан мамнунман. Буларнинг бари менга 7-авенюнинг бурчагида турадиган йигит ҳақидаги ҳикояни эслатади. У негадир қоғозни тўрт бўлакка бўлиб, ҳар тарафга сочиб юборибди. Шу пайт полициячи келиб, нима, сен бу ишинг билан жанжал чиқармоқчимисан, деб сўрабди. Йигит эса: “Филларни ҳайдаяпман”, деб жавоб берибди. Полициячи эса унга қараб: “Менга тегишли ҳудудда ҳеч қандай фил йўқ!”, дебди. “Кўрдингизми, – деган экан йигит, – менинг даволанишим иш беради!”.
Мана сенга менинг бугунги аҳмоқона ҳаётим. Кечир мени. Умид қиламанки, сен умр бўйи ишлашингга имкон берган ўз соғлиғингнинг қадрига етасан.
Сенга чексиз муҳаббат билан,
Эдна”.
1956 йил 13 ноябрь

Бу мактубдан сўнг ҳеч қанча вақт ўтмай, унинг вафот этгани ҳақида хабар келди. Дунё ёшаришни яхши кўради, биз эса яшаганимиз сайин эскириб, ёлғизлашиб бораверамиз…
Мана мен ҳам ўз “одессий”имнинг поёнига етай деб қолдим. Биламан, вақт менга етарлича имконлар инъом этди. Дунёга суюкли бўлдим, мени севдилар ва нафратландилар. Аммо барибир ёмонликдан кўра яхшиликни кўп кўрдим. Тақдир ҳар қанча бевафо бўлмасин, бахтни ҳам, бахтсизликни ҳам инъом этади. Худди шамол очиқ осмонга булут олиб келгандек. Энг муҳими, ғам қачон келишини билмаганим каби, кутилмаган бахтдан ҳам қувона оламан. Мен ҳеч қачон аниқ режа билан яшамаганман, ҳаётий шиор ва фалсафам ҳам йўқ. Бизга ҳамма нарсани, донишмандликни ҳам, аҳмоқликни ҳам ҳаётий курашлар ўргатади. Мен доим ҳам мантиқ билан яшолмаганман: баъзан ўта оддий, майда нарсалар учун куйиб-ёнаман, баъзида эса катта ҳалокатларга ҳам бепарво қарай оламан.
Ҳозирги ҳаётим аввалгидан завқлироқдек туюлади. Мен ҳали саломатман, яна ижод қилишга тайёрман. Эҳтимол, энди ўзим роль ўйнамасман, аммо сценарий ёзишим, болаларим иштирокида фильм суратга олишим мумкин. Улар менга яхши актёр бўламиз, деб ваъда беришади.
Мен азалдан шуҳратталаб инсонман ва бу туйғу ҳалигача қалбимни тарк этмаганини биламан. Ҳали қилмоқчи бўлган ишларим кўп – бир неча сценарийларимни ёзиб тугатишим зарур. Агар вақтим етса, опера учун пьеса ёзиш ниятим бор.
Шопенгауэр “бахт – бу салбий тушунча”, деганди. Менимча ундай эмас. Сўнгги йигирма йил ичида мен бахт нима эканлигини яхшироқ тушуниб етдим. Тақдирим менга бетимсол аёлни тортиқ қилди. Уна ҳақида батафсил ёзишни истардиму, лекин бунинг учун асл севги ҳақида гапиришга тўғри келади. Асл севгини борича ёзиб кўрсатиш қўлимдан келмайди. Мен йигирма йил ичида ҳар куни Унанинг оламидан сирли теранлик ва мукаммалликни ўзим учун кашф этиб яшадим. Эслайман, бир сафар у билан Веведаги тор йўлакда кетиб борар эканмиз, ўзимдан олдинда кетиб бораётган Унанинг гўзал ва тик қомати, елкаси узра тушиб турган қора сочларига қараб, қалбимни ифодага сиғмас бир ҳис чулғаб олди. Бутун вужудимда унга нисбатан адо бўлмас муҳаббатни туйдим. Мен уни қандай бўлса шундайлигича умрбод севишимни англадим. Нақадар ноёб бахт соҳиби эканлигимни ҳис этганим сайин беихтиёр кўзларимга ёш қуйилиб келарди… Ва мен бу бахтни ҳамон, ҳар сафар уйимнинг пешайвонида у билан ўтириб, соатлаб яшил далаларни, олис тоғлар, кўл ва ботаётган қуёшни томоша қилаётганимда ҳис этаман.

Рус тилидан Мафтуна Муҳаммадаминова таржимаси
«Жаҳон адабиёти» журнали, 2020 йил 3-сон