1

Nafis adabiyot, buyuk Cho‘lpon ta’biri bilan aytganda, “hisli ko‘ngil tarixi”dir. Bu ta’bir biz tuyqus o‘ylagandan ancha chuqurroqdir. Tarix fani o‘tmishga oid fakt va hodisalar majmui, kechmish voqealar jamuljami ekan, hisli ko‘ngil tarixi bundan-da poyonsiz va tubsizdir. U inson ko‘nglida paydo bo‘lmish his-tuyg‘ularning muayyan vaqt, masofa davomida kechib, oqib o‘tishi va bu oqimning hisli tarzda qayd etilishini anglatadi. Inson, insoniyat barhayot ekan, bu oqim mangu. Oqim sadolari bizga notanish bo‘lgan olamlarda qaysidir darajada, qay bir holatda seziladi, “Qur’oni karim”da aytilgan Lavhul-Mahfuz – o‘chmas lavhda muhrlanadi. Lekin odmi ongimizda yorug‘ olamdagi hisli ko‘ngilning quvonch va iztiroblari qalb tebranishlari bo‘lib borliqqa (yo‘qlikka) singib, izsiz yo‘qolib ketadigandek tuyuladi. Ushbu izsiz yo‘qotishlik san’at tomonidan ma’lum darajada instisno etiladi. San’at, jumladan, so‘z san’ati, ya’ni adabiyot bani odam ko‘nglida kechadigan tuyg‘ular, ro‘y bergan voqea-hodisalardan tug‘iladigan taassurot va tasavvurlarni kontsentratsiyalashgan holda so‘zga, kalomga muhrlab, hozir va kelajak avlodlarga meros qilib qoldirishga jahddir. Asar yaratish o‘zidan, o‘zi mansub bo‘lgan, guvoh bo‘lgan zamondan iz qoldirishdir.
So‘z san’ati bo‘lmish adabiyot, tabiiyki, bu jarayonda o‘zining asosiy quroli so‘z bilan ish ko‘radi – hisli ko‘ngil tebranishlarini so‘zda muhrlaydi.
So‘z chinakam san’at asarida, ya’ni so‘z san’ati – tom ma’noda adabiyot paydo bo‘lganda sehr kasb etadi. So‘zning o‘zi va u orqali tiklangan turli insoniy holat-manzaralar, munosabatlar, so‘zlashuv-to‘qnashuvlar shunday xos ma’nolar kelib chiqishiga imkon yaratadiki, bunday ma’nolar majmui, teranligi va yuksakligi adabiyotshunoslik uchun torlik qilib, yangi bir tarmoq – adabiyot falsafasiga zarurat tug‘diradi go‘yo. So‘z sehri, so‘z alkimyosi uning xos maydoni bo‘lsa, ajabmas.

2

Ko‘pchilik ko‘zni mukammal a’zo, deb ishonadi, ko‘z bilan ko‘rganini bor haqiqat deb o‘ylaydi. Chindan ham ko‘z mukammal yaratilgan. Ammo u olamning bor sir-sinoatini ko‘rish darajasida mukammal emas. Hodisa, jarayonlar borki, ko‘rilmaydi, his etiladi. Ko‘rilmaydi, lekin ko‘ngil anglaydi. Mavlono Jaloliddin Rumiyning mashhur “Ko‘zni yumgil, ko‘zga aylansin ko‘ngil” degan hikmati borliqqa, olamga o‘zgacha qarash, insonning o‘zini va borliqni yangi ko‘z, ko‘ngil ko‘zi bilan kashf etishiga ham otashin da’vat, ham ilmiy yo‘llanmadir.
Badiiy adabiyotni tom ma’noda anglash va anglatish uchun kitobxon va tadqiqotchi (tadqiqotchi ham kitobxon, faqat u xos kitobxon) “hisli ko‘ngil” sohibi bo‘lishi lozim. Xuddi shu narsa badiiy adabiyot, umuman, san’atni mantiqqa tamom bo‘ysunuvchi boshqa sohalardan ajratadi. Adabiyot hisli ko‘ngil mahsuli va faqat shunday ko‘ngil yordamidagina o‘z qalbini tadqiqotchiga ochadi. “O‘tkan kunlar” romanidagi “Navo kuyi” bobida shunday tasvir va tadqiq bor: “Dutorning nozik torlaridan, tilsimlik yuraklaridan chiqg‘an “Navo” kuyi o‘z nolasiga tushunguchi Otabekdek yigitlarga juda muhtoj edi. O‘z dardiga tushungan bu yigitka borg‘an sayin dardini ochib so‘zlar, yig‘lab va ingrab so‘zlar edi… Eshitkuchi esa dunyosini unutib yig‘lar, kuchini yig‘ishtirib yig‘lar va hasratu alamini ko‘z yoshisi bilan to‘kib yig‘lar edi…”
Bu oddiy tasvir emas. Bu san’at, musiqa kuchini ko‘rsatishda so‘z ojiz qolgan nuqtada yana so‘z va tuyg‘u yordamida holatning qayta tiklanishi, ya’ni juda noyob tasvirdir. Buni hisli ko‘ngilning badiiy portreti de­yish mumkin.

3

Adabiyot falsafasi biz biladigan tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyoti, umumiy qonuniyatlari haqidagi fan, ya’ni falsafa yoki uning uzviy bo‘lagi emas. Ushbu qonun-qoidalarni adabiy asarlarga qo‘llash, ular mazmunidan falsafiy kategoriyalarni izlash va topish ham emas. Aytish joizki, shunday yo‘l ham mavjud bo‘lib, u aytarli ilmiy va amaliy natija bermaydi. Chunki bunday majburan qo‘llangan falsafiy qoidalar badiiy asarga singishmaydi, unga zaxa yetkazadi. Adabiyot, badiiy asar bunda qalbini ochmaydi, u chetdan suqilgan g‘oya va qoidani xush ko‘rmaydi. O‘zini o‘zida ko‘rishni istaydi.
Mangu hayotning qat-qatida “hali onasidan tug‘ilmagan hamma” qalbi va vujudida jobajo va cheksiz takrorlanuvchi olamiy hissiyot hamda shu hissiyot sohiblarini jonli, xuddi o‘ziday, tiriklardan tirikroq qilib tasvirlashga, ko‘rsatishga falsafaning tishi o‘tmaydi, insof bilan aytganda, bunday cho‘ng amal uning zimmasida ham emas.
O‘tayotgan, kechayotgan har bir vaqt zarrasi o‘z qiymati va ma’nosiga ega bo‘lgan, har bir tirik nafas olamcha ma’no-mazmun tashiydigan voqelik faqat san’atda – badiiy adabiyotda tiklanadi. Dongdor shoirimiz yozadi:

Bir onning bahosin o‘lchamoq uchun
Oltindan tarozu, olmosdan tosh oz.
Nurlar qadami-la chopgan sekundning
Barini tutolmas ayhannos ovoz.
(G‘afur G‘ulom, “Vaqt”)

Tirik nafas bahosiga san’at, badiiyat va intuitsiya, g‘ayri shuuriy yo‘l bilan yetish mumkin. Jahon adabiyotining shoh asarlarida bot-bot qilinadigan ta’nalar falsafaning ushbu boradagi ojizligiga ishoradir. Shekspirning “Romeo va Juletta” tragediyasida rohib Lavrentiy surgunga jo‘nayotgan Romeoga “falsafaning g‘oyat shirin sharbatidan ich” deya o‘git berganida, u deydi:

Men surgunga ketar bo‘lsam, falsafang bir pul!
Julettani falsafami yarata olur?
(M.Shayxzoda tarjimasi)

Ushbu so‘zlar ruscha tarjimada yanada kuchliroq jaranglaydi: “Vsya filosofiya mira ne stoit Djuletti” (Butun dunyo falsafasi Julettaning tirnog‘iga arzimaydi).
Lekin badiiy adabiyot Julettaning mukammal timsolini yarata oladi, o‘lmas tragediya bunga misol. Asarda hayoti dunyodan o‘tgani bilan Juletta jismoniy hayotdan behad yuksak ma’vo – mangulik bag‘rida. Uning va boshqa buyuk timsollarning mangu tiriklik sirini ochish adabiyot falsafasi zimmasida. Bu falsafa Julettaning tirnog‘iga arzishi lozim. Ulkan shoirimiz tili bilan aytganda, davrning “butun qo‘polligini, butun nozikligini, butun sovuqligini, butun haroratini Sening g‘unchadek nozik lablaringga jo qilmoq istayman, sevgilim…” (Abdulla Oripov). Bunday nafis nazokat, inja mahobat faqat adabiyotning, buyuk she’riyatning qo‘lidan keladi.
Yana Shekspirning “Hamlet” tragediyasida o‘lgan qirol arvohini ko‘rib aqli shoshgan hamrohiga qarata Hamlet deydi: “Horatsio, dunyoda ko‘p narsalar borki, Falsafangiz tushiga ham kirmagan hali” (Jamol Kamol tarjimasi).
Romeo qalbida yonayotgan sevgi otashi ma’shuqaning “g‘unchadek nozik lab­lariga jo” bo‘lgan, Hamlet aytmoqchi, falsafaning tushiga ham kirmagan sir-asrorlar kashfi – adabiyot falsafasi zimmasidagi ulkan va yoqimli vazifalardandir.
Badiiy adabiyotning shohona namunalariga ko‘zga aylangan Ko‘ngil bilan boqib va shunday ko‘z bilan tahlil qilsak, qila olsak adabiyot falsafasiga yovuq borsak, ajabmas.

4

Adabiyot falsafasi So‘z, uning old-ort va qa’ridagi kichik ham katta olamlar falsafasidir.
Badiiy falsafa ko‘zi bilan qaralsa, muayyan asardagi oddiy, tuyqus ko‘zga tashlanmaydigan jumla, qahramonga berilgan tavsif katta ma’no yuki tashib, xuddi sehrgar tayoqchasidek badiiy asarga yangi qiyofa baxsh etishi mumkin. Mumtoz romanimiz “Qutlug‘ qon”da Shokir otaning “tumorcha shaklli kichkina hovlisi” yoki shu qahramon tilidan roman bosh qahramoni haqida “Durust, Yo‘lchiboy er o‘g‘li – er edi, u boshqa olamdan edi” degan gapi butun asar va yetakchi qahramon Yo‘lchi obraziga boshqacha, irfoniy ko‘z bilan qarashga undaydi, shunga yo‘l ochadi. Bu tavsif zamirida Yo‘lchi bu dunyoning odami emas, degan ma’no bor, biroq qizig‘i shundaki, bu gap romanning ruscha tarjimasida mutlaqo yo‘q. Tarjimon bu gapning zalvorini anglagan va “hushyorlik” qilgan chog‘i.
Chingiz Aytmatovning mashhur “Jamila” qissasidagi bosh qahramonlardan biri Doniyor haqida “Strannыy chelovek, ne ot mira sego” (o‘zbekcha tarjimada keyingi gap aks etmagan) degan tavsif uning ham xuddi Yo‘lchi singari ilohiyotga qorishiq qiyofasini tiklaydi.
Gap shundaki, ikki adabiy qahramonga berilgan bu ta’rif asos-e’tibori bilan muqaddas kitob “Injil”dagi Iso payg‘ambar so‘ziga borib taqaladi. Iso o‘zi va ummatlari haqida deydi: “Men bu dunyodan bo‘lmaganim kabi, ular ham bu dunyodan emaslar” (Yuhanno, 17:16). Yana shu joyda u “Sen yahudiylarning Podshohimisan?” deb so‘ragan rimlik hukmdor Pontiy Pilatga: “Mening shohligim bu dunyodan emas” (Yuhanno, 18:36) deb javob beradi. Rus tilida bot-bot ishlatiladigan “ne ot mira sego” iborasi, aslida, “Injil”dagi Iso alayhissalom so‘zidan olingan bo‘lib, g‘alati, esi past, shuningdek, darveshsifat, avliyonamo odamlarni tavsiflaydi.
Ikki adabiy qahramon – Yo‘lchi va Doniyorga islom dinimizda ham e’zozlanadigan Iso alayhissalomga xos tavsif berilishi aslo tasodif emas. Va bunday bog‘lanish (buyuk bog‘lanish!) har ikki qahramonni yangi, yuksakroq mehvarga olib chiqadi. “Jamila” qissasini olamga mashhur qilgan Lui Aragon tomonidan “Jahonda eng go‘zal sevgi qissasi” deya baholanishiga ilk bois Doniyorning bu dunyodan emasligi, uning yuragi olis olamlar mavji bilan hamohang tepishidan emasmikan? Jamiladay asov va mag‘rur ayolni o‘ziga rom qilgan ayni kuch shu bo‘lsa-chi?
Buyuk romanimiz “Qutlug‘ qon”ga kelganda, asar yetakchi qahramonini Iso alayhissalomga eltib bog‘lovchi bu ta’rif, nazarimizda, ulug‘ adib tomonidan romanga joylab qo‘yilgan ezoterik kod, shubhasiz. U shunchalik mohirlik bilan Shokir ota so‘zlari orasiga joylashtirilganki, bir qarashda mutlaqo ko‘zga tashlanmaydi. O‘quvchilik yillarim asarni bir necha marta o‘qiganman, lekin ushbu jumla faqat 90-yillar boshidagina e’tiborimga tushdi, ko‘zimga ko‘rindi. Ushbu ezoterik kodning xizmat vazifasi, badiiy energiyasi nimada? U, birinchidan, Yo‘lchi obraziga yangi ko‘lam, o‘zgacha fasohat baxsh etadi. Yo‘lchi potentsial yirik shaxs, u tabiiy yombi aql egasi. Insoniy yuksakligini aytmaganda ham, u asarda tasvirlangan barcha boylar va o‘qimishli jadid Abdushukurdan ham aqlan, ham ma’naviy jihatdan ustun. O‘zini tutishi, ma’naviy tozaligi, har qanday xavf-xatarga qaramay haqiqat, adolat tarafida turishi, u – g‘ayri oddiy odamligidan, boshqa olamdan kelgan, boshqa olamdan bo‘lgan odam ekanidan dalolat bermaydimi? Yo‘lchini Iso payg‘ambar shu’lasida tutib, romanni qayta o‘qing va har bir xatti-harakati haqida qayta fikr yuriting – shunda Yo‘lchi, demakki roman ham behad yuksalishiga imon keltirasiz. Men bunga aminman.
Ikkinchidan, ushbu ezoterik kod Yo‘lchini uning ma’naviy otasi – asar muallifi Oybek bilan bog‘laydi, bog‘laganda ham mustahkam bog‘laydi.
1994 yilda yirik olim va adib Naim Karimov mas’ul muharrirligida buyuk yozuvchimiz rafiqasi Zarifa Saidnosirovaning “Oybegim mening” xotiralar kitobi nashr etildi, 2005 yilda ikkinchi nashri ham bosildi. Bu, hech shubhasiz, ulug‘ adibimiz haqidagi noyob kitobdir. Unda shunday bir voqea hikoya qilinadi. Oybek tramvayda o‘tirib, allaqanday bir kuyni xirgoyi qilib ketmoqda. Kuy juda vazmin bo‘lsaki, ro‘parada o‘tirgan bir ayol jahl bilan “Daje v tramvaye net pokoya! Yedesh pod poxoronnem marshem!” deya yuklarini ko‘tarib, tramvayning narigi boshiga ketadi. Endi kitobdan aniq ko‘chirma olaylik: “Men ham Oybekka bir og‘iz so‘z qotmadim. U hech narsani sezmadi, eshitmadi, qo‘shig‘ini aytib o‘tiraverdi. Ko‘zlaridan anglar edimki, u uzoqda, boshqa dunyoda… Xulas, ToshMIga yetdik. Tramvayning so‘nggi bekati. Hamma qo‘zg‘alayapti, ammo Oybek hamon o‘tirardi.
– Turing endi, yetdik, – dedim yelkasiga sekin qo‘limni qo‘yib.
– A? Qachon chiqding? – so‘radi u taajjublanib”.
Xuddi shu yerda muhtaram opamiz Oybekni Yo‘lchi orqali Iso alayhissalom bilan bog‘lovchi gapni yozadilar: “U ana shunday bir jahonga arziydigan ajabtovur tabiatli, boshqa dunyodan kelmish kishi edi”. (Ta’kid bizniki – S.M.)
Aytilgan mazkur holatlar adabiyot falsafasida qiyos va qiyosiy tahlil metodining mustasno o‘rnini ko‘rsatadi hamda badiiy asarda mavjud yashirin ma’noviy kontaktlar izlash, topish va ularni amalda qo‘llash, ya’ni ular namoyon etgan yangi ma’nolarni ochish hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanini ta’kid etadi. Ma’nolar tutashgan joyda paydo bo‘ladigan yangi ma’nolar fasohati adabiyot falsafasining zaruriyatini urg‘ulaydi.

5

Ezoterikaga oid mo‘tabar bir kitobda yoziladi: “Biz o‘zimiz haqimizda bilganimizdan ancha-muncha ulkanmiz. Buni shunchaki unutganmiz, xolos” (Drunvalo Melxisedek. Drevnyaya tayna Svetka Jizni. – M., Sofiya, 2012. –S.13). Gap bu yerda jami inson, uning bitmas-tuganmas botiniy imkoniyati haqida ketmoqda. Ushbu fikr to‘lig‘icha badiiy adabiyotga ham tegishli. Inson qalbi va tafakkurining xos mahsuli bo‘lmish adabiyot ham biz bilganimizdan ancha-muncha ulkan, uning sir-asrori ham tasavvur qilganimizdan mo‘lroqdir. Ushbu haqiqatni anglay va tinglay olsak, ya’ni ulkanligimizni eslay olsak, balki hozirgidan sirliroq, ulug‘vorroq Adabiyot, unga oid yanada teranroq Ilm yarata olarmiz, balki.
Hazrat Alisher Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni 63-bobida Iskandar bilan ustozi Arastu o‘rtasida “Chun inson darki maqsudi asliy haqiqati idrokidin muarrodur, nega soyir hayvonotdin mustasnodurur” (ya’ni modomiki inson fahmi maqsudning asl va to‘liq haqiqatini idrok qilishdan ojiz ekan, o‘zga hayvonlardan ne farqi qoldi) degan mazmunda suhbat kechadi. Savolga Arastu, ya’ni hazrat Navoiy, shunday javob beradi:

Vale muncha bilmishki, bilmaydurur,
Bu maqsud darkini qilmaydurur.
O‘zi bilmasi anglag‘on so‘zu dard,
Ani barcha maxluqdin qildi fard.

Mumtoz matnning, bizningcha, soddaroq bayoni shunday: lekin inson o‘ziga berkitilganini bilmagani, o‘z maqsad va muddaolarini yetarlicha idrok etmagani holda shunchalik ko‘p narsa biladiki, o‘zini-o‘zi yaxshi tushunmagan holda anglagan so‘zlari (ta’kid bizniki. – S.M.) – uni barcha maxluqlardan ajratib, ulug‘lab turadi.
Demak, buyuk Navoiy nazdida inson shunchalik mukammal yaratiqki, undagi barcha bilim, sir-asror uning o‘zida – vujudi va qalbida. Dostonning shu bobida yana inson haqida “Ki Haq sirri zotida pinhon erur” degan misra ham bor. Ya’ni inson shunday sirli va mukammal bitikki, bu bitikni insonning o‘zi ham osonlikcha o‘qiy olmaydi. Inson vujudi va ko‘nglida koinotning sir-asrori, bitmas-tuganmas ma’nolar ilohiy qalam bilan bitib qo‘yilganki, bani odamning buyuk siymolari yaratgan shoh asarlarda ushbu ilohiy qalam muttasil nur taratib turadi.
Ayni shu nuqtada adabiyotga ko‘chamiz. Adabiyot insonni har xil ko‘rinishda, turli alfozda tasvirlaydi. Har bir yaratilgan obrazga, manzara yoki holatga muallif munosabati seziladi, bu munosabat ularning muayyan talqini ham. Lekin insoniyat yaratgan buyuk badiiy obidalarda tasvir va ifoda etilgan holatlar, insoniy qiyofalar shunchalik ko‘z hamda aql ilg‘amas mavj va to‘lqinlarga egaki, ularni birdan, uzil-kesil tushunish, talqin qilish mutlaqo imkonsiz. Shunday bo‘lmaganda ular asrlar, ming yillar davomida yashab qolmagan bo‘lardi, albatta.
Ushbu obidalar, ulardagi rang-barang obrazlarda Hazrat Navoiy aytmish “O‘zi bilmasi anglag‘on so‘zu dard” nafis adabiyotning sehrli kuchi bilan bir qadar anglanadi, badiiy so‘zda tajassum topadi, ya’ni ifoda belgisiga ega bo‘ladi.
Daho shoirimiz “Xamsa”ning so‘nggi dostonida olg‘a surgan bu buyuk haqiqat hozirgi zamon fizikasi va ezoterikasida o‘z ilmiy tasdig‘ini topmoqda. Yapon olimi va shifokori Masaro Emato o‘zining “Suvdagi maxfiy maktublar” kitobida mashhur nazariyotchi fizik Devid Tom tadqiqotlariga suyanib, shunday yozadi: “Har bir odamda, hatto uning har bir hujayrasida koinot haqidagi axborot saqlanadi” (Emato M. Skrыtыe poslaniya vodы. Taynыe kodы krisstalov lda. – M., Sofiya, 2008 –S.75).
Mana sizga Navoiy bobomiz yuqoridagi bobda topib aytgan “Ki, inson erur mudriki kulliyot” (Inson hamma narsani idrok etuvchidir) va “O‘zi bilmasi anglag‘on so‘zu dard” (O‘zi bilmagani holda anglagan so‘z va ishq) ning ilmiy tasdig‘i. Inson o‘zida, har bir hujayrasida joylangan bilimni, axborotni anglaydi, aniqrog‘i, muayyan hol holatlarda ilg‘aydi. Badiiy adabiyot esa inson o‘z-o‘zini o‘qish, o‘zida, hujayralarida bitilgan bitiklarni qisman bo‘lsa-da (chunki bu maxfiy va mukammal bitiklar), ma’nosini chaqish, anglash vositasidir.
Buyuk nemis faylasufi Fridrix Shelling o‘zining asosiy “Trantsendental idealizm sistemasi” asarida borliqni anglashda “san’at abadiy hamda haqiqiy qurol (organon) va bir paytning o‘zida falsafiy hujjatdir”, deb yozadi hamda san’at asari haqida gapirib, “Asl san’atkor yaratiqlariga beixtiyor tubsiz teranlik baxsh etar ekan, o‘z niyatini qattiq o‘ylab, pishitishiga qaramay, bu teranlikni uning o‘zi ham, boshqa birov ham to‘lig‘icha anglab yetolmaydi” – deydi (Shelling F.V.Y. Soch. V 2-x t., T.1. – M., Mыsl, 1987 –S.484). Buning asl sababi, bu haqda Shelling gapirmaydi, hazrat Navoiy aytgan – inson zotida “Haq sirri” pinhon etilgan, yashirilganidir. Aql-idrokida emas, zotida, javharida. Badiiyat daholari yaratgan asarlarda pinhon etilgan sirlar to‘liqroq namoyon bo‘ladi, xolos.
Chinakam badiiy asarni idrok etish hech qachon nuqta qo‘yilmaydigan abadiy jarayon, yana Shelling ta’biri bilan aytganda, “San’at asarining asosiy xususiyati – g‘ayrishuuriy cheksizlik”dir, lekin undagi cheksizlik, tubsiz teranlikni anglash va qayd etishga urinish ham xuddi shu kabi cheksiz jarayondir.
Demak, buyuk adabiyot Parvardigor insonga tuhfa etgan sirli xilqat, noyob yaralmadir. Yaralganga yaratish layoqatini bergan Tangri taologa hamdu sanolar bo‘lsin!

6

Demak, adabiyot falsafasi hisli ko‘ngil ko‘zi bilan ko‘rilgan buyuk badiiy kashfiyotlar, ular haqidagi ilm, yangi davrdagi ilmi bade’dir.
Adabiyot falsafasi – badiiy obraz falsafasidir.
U badiiy asar qalbiga kirish, undagi fikr va tuyg‘uni mushtarak ko‘rib, badiiy tuyg‘u zamiriga sho‘ng‘ishdir, ya’ni adabiyot falsafasi – tuyg‘u falsafasidir.
Adabiyot falsafasi so‘z, badiiy so‘z falsafasidir. Zero daho shoirimiz yozganidek, “Bil: ham avval so‘zu ham oxir so‘z”.

«Jahon adabiyoti» jurnali, 2018 yil, 1-son