Hech bir xalq hayotini milliy she’riyatisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shu el vakillari orasida yod olinib, maqol yanglig‘ mashhur bo‘lib ketgan bayt yo misralar bo‘ladi. Lekin asli boshqa lisondagi biror satr yo qo‘shmisra o‘zga tilda shuhrat tutib ketishi uchun u, birinchidan, juda kuchli badiiy-g‘oyaviy quvvatga ega bo‘lishi, ikkinchidan, kamida o‘sha darajada o‘girilishi kerak. Lermontovning “Oqarib ko‘rinar bir yelkan”, Sergey Yeseninning “Shahinam, o, mening Shahinam!”, Konstantin Simonovning “Meni kutgil va men qaytarman” kabi misralari bunga dalil bo‘la oladi.
O‘tgan asrning 80-yillarida yana bir misra juda shuhrat qozondi, she’r ahli orasida yod olindi ham. Bu Jaloliddin Rumiyning:
Ko‘zni yumgil, ko‘zga aylansin ko‘ngil! —
degan satri edi. Uni rus adibi Radiy Fish “Ajoyib kishilar hayoti” rukni ostida chop etilgan “Jaloliddin Rumiy” tarixiy-biografik romanining «Qo‘rg‘on” degan bobiga epigraf tarzida keltirgan edi.
Jamol Kamol tarjimasidagi bu asar o‘sha yillari qo‘lma-qo‘l o‘qildi, shu tariqa boyagi misra keng yoyildi. Bugun adolat bilan eslasak, mazkur tarjima nashri milliy ong-tafakkurimizdagi katta burilishlarga turtki bergan asarlar sirasiga kiradi. Chunki, ochig‘ini aytganda, roman oddiy kitobxonlar u yoqda tursin, hatto mumtoz adabiyotimiz tarixi mutaxassislarining ham tasavvuf haqidagi qarashlari keskin o‘zgarishiga sabab bo‘lgan edi.
O‘rni kelgani uchun aytib o‘tish kerakki, agar biron-bir nashriyot hozir shu tarjimani qayta chop etishga tutinsa, ko‘p savob ish bo‘lur edi. Chunki bugungi kitobxonning bunday mavzularga qiziqishi 20 yillar burungidan chandon ortgani aniq. Shunday ekan, roman tezda tarqab ketishiga shubha yo‘q.
«Mavlono» so‘zi — aslan arabcha. Uning o‘zagida «sohib», «xo‘jayin», «hukmdor» («molik»), «yo‘lboshchi» («sarvar») ma’nolaridagi «mavlo» kalimasi mavjud. Shuning uchun bu so‘zni har kimga nisbatan ishlataverish mumkin bo‘lmagan. Buni his etish uchun mashhur bir rivoyatni eslash o‘rinli ko‘rinadi.
Kimsan — Imom Abu Mansur Moturidiyning Samarqanddagi hovlisi. Darvozani Bag‘dodday muqaddas yerdan ulug‘ shayx va allomaning shuhratini eshitib kelgan, bashang kiyinib olgan, oliftanamo bir yigit taqillatadi. Ichkaridan nihoyatda kamtar, odmigina kiyimdagi alloma chiqadi. Salom-alikdan so‘ng yigit bilan ul zoti sharif o‘rtasida quyidagicha savol-javob bo‘lib o‘tadi:
— Mavlono qayerdalar?
— Mavlono — Tangri-ku!
— Xoja qanilar?
— Xoja — Muhammad Mustafo-ku!
— Abu Mansur qanilar?
— Abu Mansur faqiringiz kaminaman…
Bu rivoyat zamirida, “mavlono” so‘zining qadri balandligini anglatishdan tashqari ham, juda nozik va teran ma’nolar yashirin.
Tariximizda ne-ne zotlar o‘tgan bo‘lsa ham, uncha-muncha kishini «Mavlono” deyishmagan. Bu so‘z yirik olimu ulamolarga hurmat ramzi yanglig‘ «ustod» ma’nosida ishlatilgan (masalan, “Mavlono Lutfiy”, “Mavlono Muqimiy” va hokazo). Hozir ham tilimizda, asosan, shu ma’noda istifoda etiladi.
Jaloliddin Rumiyni zamondoshlari “Mavlono” deb hurmatladi. Bora-bora bu so‘z uning taxallusi kabi mashhur bo‘lib ketdi. XIII asrdan boshlab adabiyot olamida «Mavlono» yoki uning boshqacha shakliy ko‘rinishi bo‘lmish «Mavlaviy» so‘zi uchrasa, bilingki, Jaloliddin Rumiy ko‘zda tutilgan bo‘ladi.
Xo‘sh, bu zot, asli, kim? Balxlik Bahouddin Valadning o‘g‘li. Balx — hozirgi Afg‘onistonning Mozori sharifi yaqinidagi qadim shahar. Termizdan oltmish-etmish chaqirim nariroqda. Yengil mashinada bir soatda yetib olsa bo‘ladi.
Bahouddin Valad davrining mashhur mutasavviflaridan, mudarris va voizlaridan biri edi. Abu Bakr Siddiq avlodlaridan.
Jaloliddinning onasi esa xorazmlik sayyidalardan, ya’ni shajarada u Muhammad payg‘ambarga bog‘lanar, yana kimsan — xorazmshohning qizi edi.
Balxlik bo‘lgani, Xorazmga bog‘lanishi jihatlarini inobatga olsak, Mavlono Jaloliddin Rumiy bizga chin yurtdosh edi. Bizni mahalliyparastlikda ayblashga shoshilmang. Chunki dunyo paydo bo‘libdiki, elu elatlar ulug‘larni o‘zlariga yaqin olish bilan ovoradek…
Odamning buyuklik darajasini uning qanchalar asl xonadonda tavallud topganiga qarab aniqlab bo‘lmaydi. Ammo insonni oxirgi manzilga kuzatish darajasiga ko‘ra, uning kimligini tasavvur etish mumkin.
Radiy Fishning «Jaloliddin Rumiy» romanidagi alloma vafoti bilan bog‘liq lavhada shunday so‘zlar bitilgan: «Turklar va xurosoniylar, yunonlar va armanlar, pravoslavlar va yahudiylar — hamma shoir bilan vidolashishga kelgan, har kim o‘z rusumida alvido aytardi».
Orada faqihlardan biri «amir ulumaro» Muiniddin Parvonaga: «O‘z shayxini dafn etayotgan mo‘minlar ichra nasroniy va yahudiylar ne qilur?» — deb, ularni haydashni so‘radi. Biroq bu befoyda edi. «Quyosh Yer yuzini yoritganidek, Mavlono haqiqat nuri ila butun bashariyatni munavvar etmish. Quyosh — hammaning mulki!» — dedi nasroniylar ruhoniysi. «Mavlono — non kabidirlar. Non hammaga zarur. Amirim, ochlarning nondan yuz o‘girib ketganini qayda ko‘rgansiz?..» — dedi yahudiylar ravvini…
Mavlono — ana shunday umumbashariy zot.
Yana uch yildan so‘ng uning tavalludiga 800 yil to‘ladi. Mana, yetti yuzu o‘ttiz bir yildirki, uning qabridan odam arimaydi. Hozirlar har kuni o‘rtacha 15 — 20 ming kishi ziyorat qiladi. Ular Yer yuzining turli burchaklaridan kelgan, har xil millat, turli rangu ro‘y, rangbarang e’tiqoddagi kishilar.
25 ming 700 baytdan iborat «Masnaviyi ma’naviy» (bu hajman Navoiyning «Xamsa”siga teng!), 2703 g‘azaldan iborat «Devoni Kabir» (bu Navoiy “Xazoyin ul-maoniy”idagi g‘azallardan sal ko‘p), “Fihi mo fihi» (bu asar o‘zbekchaga “Ichingdagi ichingdadir” deb tarjima qilingan, asli, “O‘zim o‘zimdaman” deyilsa, to‘g‘riroq bo‘lardi) kabi falsafiy, aniqrog‘i, irfoniy-tasavvufiy asarlar muallifi shuncha asrdan buyon mo‘jiz ijodiy sir-sinoati bilan dunyodagi falsafa, tasavvuf, adabiyot, san’at, ilm, umuman, ma’naviyat ahlini ohanrabodek o‘ziga tortib keladi. Sakkiz asrki, u yaratgan buyuk ijod namunalari sharhlanadi, turli tillarga o‘giriladi, ular ta’sirida yangiyangi asarlar yaratiladi.
Mustaqillik yillarida Rumiyga qiziqish birdan kuchaydi. Ulug‘bek Abduvahob «Fihi mo fihi”ni o‘girdi (1996), Asqar Mahkam “Masnaviyi ma’naviy”ning dastlabki jildi bir qismini sharhlari bilan tarjima qildi (1999).
O‘zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol olti kitobdan iborat «Masnaviyi ma’naviy”ning to‘liq tarjimasini amalga oshirdi. Uning to‘rt jildi allaqachon o‘quvchilar qo‘liga yetib bordi. Beshinchi va oltinchi kitoblar ham nashrga tayyorlab qo‘yildi. Shoir va tarjimon Ja’far Muhammad barcha jildlarni asliyatga qiyosan ko‘rib chiqib, tahrir qilganini ham alohida qayd etib o‘tish kerak.
Xo‘sh, tarjimaning asosiy xususiyatlari, yutuqlari nimalardan iborat?
Avvalo, shuni aytish lozimki, alloma haqidagi roman tarjimasi orqali kitobxonlarga Jaloliddin Rumiyni tanishtirishga musharraf bo‘lgan ijodkorning qalbida endi bu ulug‘ zot qalamiga mansub eng buyuk asarning o‘zini yetkazish ilinji tug‘ilmasligi qiyin edi.
Qolaversa, shu romanni o‘qimay, ya’ni Jaloliddin Rumiy hayoti va faoliyati haqida yetarli ma’lumot yo tasavvurga ega bo‘lmay turib, «Masnaviyi ma’naviy”ni tushunish va mohiyatiga yetish juda mushkul.
Yana bir jihat bor. XX — XXI asrlar tarjimachiligimizda yirik asarlarni o‘z aruziy vazniga solib tarjima qilish tajribasi yo‘q darajada edi. Chunki aruz amalda she’riyatimizning asosiy vazni hisoblanmay qolganiga ancha bo‘lgan. G‘azallar, boshqa kichik janrlardagi she’rlar bundan mustasno. Shu ma’noda, 25 ming 700 baytni aynan aruzga — ramali musaddasi yo mahzuf vazniga, ya’ni «foilotun foilotun foilun»ga solib tarjima qilish juda katta ijodiy jasorat va jiddiy badiiy urinish sanaladi.
Aruzda qalam tebratish degani — istang-istamang, mumtoz adabiyotga yaqinlashish, o‘tmish so‘z san’ati xususiyatlari, timsollari, istilohlari, jamiki nozikliklaridan xabardor bo‘lish degani.
Bugun “Masnaviy”ning to‘rt kitobini varaqlab, “Qur’on”i karim oyatlarini bir sidra qayta o‘qib, mag‘zini chaqqandek, hadislarning ko‘pini bir karra takrorlab, mohiyatiga teranroq yetgandek bo‘lamiz. Chunki asar sahifalarida dam o‘tmay ularning she’riy-tasavvufiy talqinlari yo, kamida, ularga nozik ishoralarga duch kelaveramiz.
Asar bizni islom ma’naviyatining XIII asr va ungacha bo‘lgan davrlar boy dunyosiga olib kiradi. Sekin-asta milliy adabiyotimizning eng yuksak cho‘qqisi hisoblanmish Alisher Navoiy ijodiyoti mohiyatini tushunishimiz ham bir qadar osonlasha boradi. Chunki “Masnaviy”ni o‘qigan sari Rumiy va Navoiy o‘rtasidagi mustahkam va chambarchas bog‘liqlikni nozikroq anglay boramiz. Bu ruhu ohangda ham, tarhu talqinda ham, hayotga munosabatu yashash aqidasida ham, an’anaviy qahramonlaru sayyor syujetlarda ham namoyon bo‘laveradi.
Binobarin, Alisher Navoiy ijodidan bexabar holda “Masnaviy”ni bu ruhda tarjima etish imkonsiz edi. Chunki har qanday nazmiy tarjima shu tildagi she’riyat tajribalari va imkoniyatlari doirasida, ya’ni milliy she’riy salohiyat maydonidagina yaratiladi. Dadil aytish kerakki, nazariy jihatdan Navoiydek shoiri bor xalq tiliga har qanday asarni haddi a’losiga yetkarib o‘girish mumkin. Gap faqat endi tarjimonning shu mavjud, ya’ni ob’ektiv imkoniyatlardan qay darajada foydalana olishida.
Tarixiy va ma’naviy koloritni saqlash maqsadida navoiyona ohanglar qo‘llangani ham “Masnaviyi ma’naviy” tarjimasining yutug‘ini ta’minlagan. Masalan:
Oftobi ma’rifat o‘chgaymu hech,
Aqlu jon osmonidin ko‘chgaymu hech?
yoki:
Qayga borsang, manziling Mashriq bo‘lur,
Mag‘ribingga sharqlar oshiq bo‘lur —
baytlaridagi “o‘chgaymu”, “osmonidin”, “ko‘chgaymu”, “bo‘lur” so‘zlarini bugungi tilimiz talablari asosida «o‘charmi”, “osmonidan”, “ko‘charmi», “bo‘lar” tarzida ishlatish ham mumkin edi. Hatto, forsiy “oftobi ma’rifat” izofasini sof o‘zbekcha qaratqich-qaralmish bilan “ma’rifat oftobi” tarzida qo‘llasa ham bo‘lardi. Biroq asarning ma’naviy va tarixiy ruhi aynan tarjimon tutgan yo‘lni talab qiladi.
Yana bir misol. Tarjimon oldida 25 ming 700 bayt topish (ya’ni 51 ming 400 misra)ni o‘zaro qofiyalash vazifasi turardi. Albatta, bir qism baytlar tarjimasida o‘zbek tilida ham o‘sha ma’noda tushuniladigan qofiyalar ishlatilgan va tarjimon o‘sha ohangdosh so‘zlarning o‘zini olib qolish yo‘lidan borishi mumkin. Biroq bu qancha foiz bo‘lardi, deysiz. Shubhasiz, o‘zbek tilidagi qofiya imkoniyatlaridan samarali foydalanish zarur edi. Ko‘plar qofiyani tildan izlash kerak, deb hisoblaydi. Mutlaq to‘g‘ri gap. Lekin so‘z — til hodisasi, qofiya esa — adabiyot hodisasi-da. Shuning uchun amalda shoir yoki tarjimon qofiyani ham adabiyotdan, ya’ni milliy so‘z san’atidagi an’anadan izlaydi. Shu ma’noda tarjimon quloqlari ostida tabiiy ravishda Alisher Navoiy qofiyalari jaranglab turgan bo‘lsa, ne ajab.
Navoiyda eng ko‘p uchraydigan turkiy qofiyalardan biri — “ishi” bilan “kishi”. Nega tarjimon shunday “mo‘may” imkoniyatni qo‘ldan boy berishi kerak:
O‘ylakim, bozorga tushganda ishi,
Misni zar o‘rnida ko‘rgaymu kishi?
Bu yerda misollarni qalashtirib tashlashga hojat yo‘q.
Bir narsaga amin bo‘lish kerakki, tarjimada shunga o‘xshash qulayliklar mahorat bilan ishga solingan.
“Masnaviyi ma’naviy” — mohiyat e’tibori bilan tasavvufiy, ya’ni irfoniy asar. Uning tarjimasi orqali milliy merosimiz bir buyuk badiiy asargagina boyidi, deb qarasak, xato qilgan, ya’ni ayni voqeaning ahamiyatini kamaytirgan bo‘lamiz. Chunki so‘z san’atining bu durdonasini zo‘rlab faqat badiiyat maydoniga joylab qo‘yishning sira iloji yo‘q. U, o‘z-o‘zidan, ma’naviyatimiz, falsafamiz, umumdunyo qarashimizni, ya’niki g‘oyamiz, mafkuramizni yanada mazmundorroq qiladi, ko‘lamini kengaytirib yuboradi.
Biz tarjimaning umumiy, ta’bir joiz bo‘lsa, tashqi xususiyatlari va ahamiyati haqidagina to‘xtaldik, xolos.
Endi oydinlashtirilishi lozim bo‘lgan bir muhim masala bor. Bu — tarjimonning ijodiy qat’iyatlari (printsiplari), tutgan muayyan yo‘li, bir asarni ikkinchi tilda qayta yaratishning aniq va an’anaviy muammolari yechimida amal qilgan tamoyillari, o‘ziga xos mahorati, o‘girish jarayonida yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarini ilmiy adolat bilan aniqlab, ko‘rsatish. Ehtimol, o‘shanda asliyatdagi arabiy-forsiy kalimalarni qo‘llashda bir oz suiste’molga yo‘l qo‘yilgani, vazniy saktaliklar yo‘q emasligi yanada oydinlashar. Bu — boy va katta tajribaga o‘zbek tarjimashunosligimizning navbatdagi dolzarb vazifalari sirasiga kiradi. Ayni mavzu o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda.
Sultonmurod Olim,
Tarjimashunos
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2004 yil 22-sonidan olindi.