Ko‘pma’nolilik Sharq mumtoz she’riyatining bosh xususiyatlaridan. Lirikadagi an’anaviy timsollarning deyarli hammasi majoziy ma’noga ega ekanini, ko‘pchiligi hatto tasavvufiy istiloh darajasiga ko‘tarilganini bilamiz^[1]. Liro-epik she’riyatda esa voqea muallif uchun ko‘pincha bir bahona, maqsadni ifodalashning bir vositasi bo‘lgan xolos. Aslida esa voqealar zaminida shoirning g‘oyaviy niyatlari yotgan. Demak, voqealar aksariyat majoz vazifasini o‘tagan. Bu masalalar keng va mufassal tahlil talab qiladi.

Abdurahmon Jomiy “Salomon va Absol” dostonining so‘nggi bobiga: “Ishorat ba on, ki murod az in qissa nest, balki maqsad az on ma’nii digar ast (ta’kid bizniki – S.O.), ki bayon karda xohad shud”^[2] (“Bundan murod qissa emas, balki qissadan maqsad boshqa ma’no ekaniga ishora va uning bayoni”), – deb sarlavha qo‘ygan. Bu bilan asardagi voqealarga, kosaning tagida nimkosasi bor, deb qarang, demoqchi. Hazrat Alisher Navoiy “Layli va Majnun”ning so‘nggi bobida shunday deydi:

Yozmoqta bu ishqi jovidona,
Maqsudum emas edi fasona.

Mazmuniga bo‘ldi ruh mayli,
Afsona edi aning tufayli.

Lekin chu raqamg‘a keldi mazmun,
Afsona anga libosi mavzun^[3].

Bu yerda afsona asar uchun bir bahona ekani, u mazmunga libosi mavzun bo‘lgani, mazmunni voqealar zaminida yotgan ruhdan qidirish kerakligi aytilyapti.

Mumtoz adabiyotda ishoraviylik, majoziylik, ramziylik, istioraviylik Sharq mumtoz shoirlari ijodining muhim xususiyati hisoblanadi. Shuning uchun ham she’riy asarlarga maxsus sharhlar yozish adabiyot ilmining o‘ziga xos sohasi sifatida rivoj topgan. Lekin buyuk shoirlar asarlarining serma’noliligi shu darajadaki, hech bir sharh undagi jami ma’nolarni tushuntirib bera olmaydi. Aslida, bu barcha buyuk ijodkorlar asarlariga xos belgi. Biroq Sharqda she’riyatning serjiloyu serma’noliligi – uning jahon adabiyotidagi o‘ziga xosligini belgilaydigan darajada kamol topgan xususiyat.

Navoiy ijodi shunday bir ulkan ummonki, u nazariy muammolarni tadqiq etish uchun nihoyatda boy va rang-barang manba hisoblanadi^[4]. So‘zlarning serma’no jilolaridan foydalanish jihatidan-ku, ehtimol, boshqa biron Sharq mumtoz shoiri ijodi bu qadar kamolotga erishmagandir. Bu, albatta, isbottalab da’vo. Biroq biz bekorga bu ehtimolimizni ilgari surayotganimiz yo‘q.

B i r i n ch i  a s o s  shuki, Navoiy ijodi o‘zigacha bo‘lgan Sharq shoirlari erishgan yutuqlarning uyg‘unlashgan hosilasi (sintezi) sifatida yuzaga keldi. Shoir salaflari erishgan yuksak ijodiy cho‘qqilarni egalladi va she’riyatni yanada baland pog‘onalarga ko‘tardi. Uning salaflari dahosiga sira-sira shubha bildirmagan holda shuni aytish kerakki, bu buyuk sohibi qalam she’riyatni o‘zigacha hech kim erishmagan cho‘qqiga olib chiqdi. Erkin Vohidovning: “Ba’zan menga Navoiy baytlari inson fikratida paydo bo‘lgan emas, balki ilohiy qudrat tomonidan yaratilgandek tuyuladi”^[5], – degani ham bejiz emas.

I k k i n ch i  a s o s  shuki, turkiy tilda so‘zning ko‘pma’noliligi va shakldoshligiga asoslangan san’atlar uchun tabiiy imkoniyat boshqa tillardagiga nisbatan ko‘proq. Buni Navoiy alohida ta’kidlaydi: “Yana she’rda barcha tab’ ahli qoshida ravshan va majmu’, fusaxo ollida mubarhandurki, tajnis va iyhom bag‘oyat kulliydur. Va bu farxunda iborat va xujasta alfoz va ishoratda forsiydin ko‘prak tajnis omiz lafz va iyhom angiz nukta borki, nazmga mujibi zeb va ziynat va boisi takalluf va san’atdir”^[6]. Anglashiladiki, polisemiya va omonimiya jihatidan turkiy til ayricha bir xususiyatga ega. Tajnislarga, ya’ni shakldosh so‘zlarni qofiyaga olishga asoslangan tuyuq janri ham faqat turkiy she’riyatda mavjudligini esga olaylik. Turkiyda esa haligacha she’riyatni Navoiy qadar yuksakka olib chiqqan, so‘zga uning kabi jilo bergan shoir yo‘q.

U ch i n ch i  a s o s  shuki, Navoiyning o‘zi “G‘aroyib us-sig‘ar” devonidan joy olgan masnaviyida Firdavsiyning “Shohnoma”ni o‘ttiz yilda yozgani haqida gapirib, shunday faxriya qiladi:

Ani derga bo‘lsa qachon rag‘batim,
Erur oncha haq lutfidin quvvatim,

Ki har necha nutq o‘lsa kohil saroy,
Bitigaymen o‘ttuz yilin o‘ttuz oy.

Agar xossa ma’ni gar iyhom erur,
Aning kunda yuz bayti halvom erur^[7].

Ana shu uch asosga ko‘ra, Navoiy ijodida yuqorida sanalgan san’atlar salaflari ijodidagiga qaraganda ko‘proq va xilma-xilroq qo‘llangan, dedik.

Bu o‘rinda yana bir masala bor. Ana shu polisemiya va omonimiyaga asoslangan san’atlarni shoir atay qo‘llaydimi yoki ular ijod jarayonida tasodifan ikki yo ko‘p ma’noli qilib yaratiladimi? Avvalo, hech bir shoir faqat biror san’atda namuna yaratish uchun qo‘liga qalam ushlamaydi. San’atlar shoir maqsadi va asarda bayon qilinmoqchi bo‘lgan mazmunni yuzaga chiqarish uchun vosita vazifasini o‘taydi. Lekin adabiyot, ayniqsa, she’riyatda fikrni qanday ifodalashning ahamiyati – nihoyatda katta. Shu ma’noda shoir ifodani o‘ylamasligi mumkin emas.

Muallif ko‘pincha jumlani atay iyhombop qilib, ya’ni so‘zning bir necha ma’nosi yuzaga chiqishiga imkon yaratib tuzadi. Masalan, “Farhod va Shirin”dagi:

Dedi bedilki: “Ot ahli emasmen,
Otim tutmoqqa dog‘i arzimasmen…”^[8] –

baytida Xusrav tarafidan kelgan vakil Farhodning otini so‘raydi. Qo‘shmisra – Farhodning shunga javobi. Ot ahli esa – nomi ulug‘ kishilar degani. Otim tutmoqqa deganda, albatta, otimni tilga olishga degan ma’no ifodalangan. Lekin bu – birinchi ma’no. Otimni birov tutib yurishiga arzimayman degan ma’no ham yashiringan bu misrada. Bunga ot ahlining otini birov tutib yurishi odati borligi asos beradi. Undan tashqari, shoir birinchi ma’noni otim aytmoqqa deb ishlatishi ham mumkin edi, lekin ikkinchi ma’noni ham yashirish uchun u ataylab otim tutmoqqa deydi. Shu tariqa otim so‘zi ham, tutmoqqa kalimasi ham ikkitadan ma’no anglatib keladi.

Demak, muallif har bir san’atni maxsus, ya’ni san’at san’at uchun qabilida yaratmagan bo‘lsa ham, matnda imkoni bo‘lgan o‘rinlarda ayni so‘zni ikki yo undan ortiq ma’noda qo‘llash yo‘llarini izlagani aniq. Ayniqsa, iyhomda shoirning maxsus harakati ko‘proq seziladi. Biroq she’rxonni ijodiy jarayon emas, balki uning mahsuli qiziqtiradi. Shoir badiiy san’atni atay qo‘lladimi, u ijodiy jarayonning tabiiy, hattoki tasodifiy mahsuli sifatida yaratildimi, baribir, o‘quvchi qog‘ozga tushgan so‘zlar zamirida anglashiladigan ma’nolardan bahra olaveradi. Biroq sharqona san’atkorlikning bu nazokat sirlaridan voqif bo‘lish qalam sohibidan alohida malaka talab qiladi, V. Rahmonov yozganidek: “Chunki iyhom mushohadasi chuqur va keng o‘quvchilarga mo‘ljallanadi”^[9]. Aksariyat iyhomu shunga yaqin san’atlar esa chinakam ilhom mevasi, jo‘shqin ijodiy jarayonning tabiiy mahsuli sifatida oqib keladi. Ular nazariyada, ya’ni ilmda bir-biridan ajratilib, tasnif qilinib o‘rganiladi. Aslida esa ularning bari asarda uyg‘un bir badiiyat tizimining ichida, uning uzviy qismi tarzida namoyon bo‘ladi.

Yuqorida aytilgan mulohazalarga ko‘ra, so‘zning bir matnda ko‘p ma’no ifodalab kelishiga asoslangan san’atlar xususiyatlarini o‘rganish uchun nega aynan Alisher Navoiy ijodi asos qilib olinganini alohida izohlashga hojat bo‘lmasa kerak. Biroq Navoiy ijodiyoti shu qadar keng ummonki, bu shoir asarlarida shu tipdagi san’atlarning qo‘llanishini tadqiq etishning o‘zi ham bir necha ilmiy asarga mavzu bo‘lgudek. Shuning uchun biz uning birgina asari – “Xamsa”ning ikkinchi dostoni bo‘lgan “Farhod va Shirin”gagina tayandik. Shuning ham faqat dastlabki bob­laridan misol izladik. Shuning o‘zi ham bunday san’atlarni umumiy ma’noda asarda tutgan o‘rnidan kelib chiqib kuzatish imkonini beradi.

“Farhod va Shirin” 11 ming 564 misradan iborat. U shoir she’riy merosining o‘rtacha o‘ndan birini tashkil etadi va bu muallif badiiy mahorati haqida fikr yuritish uchun asos bo‘ladigan kattagina manbadir. Hamid Olimjon ta’kidlaganidek, bu asar: “Navoiy… dostonlarining eng zo‘ridir”^[10].

Tarjimashunoslikka oid tadqiqotlar badiiy barkamol asarlar yuzasidan olib borilganda ko‘proq samara berishi isbot talab qilmaydigan haqiqat. N. Komilov bilan T. Qahhorov yozganidek: “Shoh asarlar tarjimasi adabiy til uchun sinovdir”^[11]. Tilimiz imkoniyatlaridan foydalanib yaratilgan bunday badiiy san’atlar jozibasini o‘zga lisonda aks ettirish, qayta yaratish va tabdil etish masalasi o‘rganilgudek bo‘lsa, bir asarning bir necha tilga o‘tkazilgan nusxalarini qiyoslagan ma’qul. Navoiyning bir necha tilga o‘girilgan dostoni esa – aynan “Farhod va Shirin”. Shoirning boshqa biron dostoni to‘rt-besh tilda nashr etilgan emas.

Kelajakda adabiy jarayon va badiiy tarjima muammosi o‘rganiladigan bo‘lsa, shu narsani unutmaslik kerakki, tarjimani adabiy va lisoniy an’analarning ta’siridan ayri tasavvur qilish mushkul.

Kuzatishlarimizga tayanib aytish mumkinki, “Farhod va Shirin” so‘zning bir matnda ko‘p ma’no anglatib kelishiga asoslangan san’atlarni qo‘llash jihatidan Navoiyning boshqa barcha dostonlaridan ajralib turadi. Albatta, boshqa dostonlarni ana shu masala nuqtai nazaridan sinchiklab kuzatmasdan turib bunday xulosaga kelish qiyindek tuyuladi. Shunga qaramay, “Farhod va Shirin”da bu san’atlar shu darajada ko‘p va rang-barang istifoda etilganki, boshqa dostonlarni izchil o‘rganmay turib ham yuqoridagi xulosani aytish mumkin.

“Farhod va Shirin”da so‘zning bir matnda ko‘p ma’no anglatib kelishiga asoslangan qancha san’at borligini aniqlash dostonda qancha radif^[12], hojib, tajnis kabi lafziy yoki istiora, tashbeh kabi ma’naviy san’at qo‘llanganini belgilashdek oson ish emas. Ya’ni so‘zning ko‘pma’noliligiga asoslangan san’atlarning soni haqida keskin bir fikr aytish ancha murakkab. Sababi mazkur san’atlar o‘quvchidan, ziyrak­lik, zehn, buning ustiga, puxta nazariy tayyorgarlik va malaka talab qiladi. Shunda ham qay bir o‘rinda san’atni sezmay ketish hech gap emas. Yoki asossiz ravishda qaysi bir so‘zda iyhom yo shunga o‘xshash san’at bor deb gumon qilish xavfi ham yo‘q emas. Chunki Navoiyda so‘zni istioraviy, ya’ni ko‘chma yoki majoziy ma’noda qo‘llash shu qadar kuchliki, bu o‘quvchini juda ko‘p kalimalardan bir necha ma’no izlashga undayveradi. Ana shu jihatlariga ko‘ra, bunday san’atlarning bir yirik she’riy asardagi miqdorini bildiradigan har qanday raqamda nisbiylik bo‘ladi.

Har qancha nisbiy bo‘lsa ham, biz “Farhod va Shirin”ning 80 dan ziyod o‘rnida so‘zning matnda ko‘p ma’no anglatib kelishiga asoslangan san’at mavjudligini aniqladik. Bu – juda katta gap. Shu ko‘rsatkichning o‘zi bu turdagi san’atlar dostonda qo‘llangan badiiy tasvir va ifoda vositalarining asosiylaridan ekanini ko‘rsatadi. Bu Navoiyning so‘zni ko‘p ma’noda qo‘llashdagi turkiy til imkoniyatlari va iyhom yaratishdagi shoirlik qudrati haqida o‘zi aytgan gaplari bejiz emasligidan dalolat beradi. Ehtimolki, Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy “Xamsa”lari, Abdurahmon Jomiy “Haft avrang”idagi biror dostonda iyhomangiz san’atlar Navoiy “Farhod va Shirin”i darajasida ko‘p va xo‘b ishlatilmagandir. Kelajakda ilm bu ehtimollarimizga aniqliklar kiritar, deb umid qilamiz.

“Farhod va Shirin”dagi so‘zning matnda ko‘p ma’no anglatib kelishiga asoslangan san’atlarni birinchi bo‘lib kuzatgan, ularning ayrimlarini izohlagan olim – Sadriddin Ayniy. U 1940 yili “Xamsa”ning qisqartirilgan nusxasini nashrga tayyorlab, chop ettirdi^[13]. Bu nashrda eng ko‘p diqqat qilingan doston – “Farhod va Shirin”. Birinchidan, u boshqa dostonlarga nisbatan eng kam qisqartirilgan. Ikkinchidan, kitobdagi jami 387 sahifaosti izoh va sharhning qariyb yarmi – 187 tasi aynan “Farhod va Shirin”ni tushuntirish uchun xizmat qildirilgan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, izoh va sharhlarning asosiy qismi badiiy san’atlarni qayd etish va uni kitobxonga tushuntirishga bag‘ishlangan.

San’atlar ichida eng ko‘p izohlangani – istiora. Son jihatidan so‘zning bir matnda birdan ortiq ma’no anglatib kelishiga asoslangan iyhom va shunga o‘xshash san’atlar ikkinchi va tajnis uchinchi o‘rinda turadi. Shu jumladan, Sadriddin Ayniy iyhomangiz san’atlarning dostonda ayricha bir mahorat bilan qo‘llanganini sezgan, izoh va sharhlashda esa ularga istioradan keyingi e’tiborli badiiy hodisa sifatida qaragan. Qadimgi Sharq sharhnavisligi an’anasi uslubidagi bu hoshiya qaydlarining filologik ahamiyati nihoyatda katta. Negaki navoiyshunoslikning birinchi vazifasi hozirgacha ham shoir asarlari matnini to‘g‘ri o‘qib, to‘g‘ri tushunib, to‘g‘ri talqin etishdan iborat.

Shu o‘rinda chexoslovakiyalik tarjimashunos Anton Popovichning Dante Aligeri haqidagi mana bu so‘zlarini Navoiy ijodi misolida ham aytish mumkin: “Shu narsa mutlaq tabiiyki, Dante – yarim tushunarli, yarim tushunarsiz bir ijodkor – avval-boshdanoq sharhga muhtoj edi va hozirgacha ham muhtoj”^[14].

Alisher Navoiy asarlari 15 jildligining 7-jildini tashkil etgan “Farhod va Shirin”ni zukko matnshunos Porso Shamsiyev nashrga tayyorlagan. Bu kitobda 252 ta izoh keltiriladi. Ularning ayrimlari, chindan ham, badiiy san’atlarni tushuntirishga bag‘ishlangan. Ular orasida iyhomlar ham bor^[15]. Shuningdek, S. Erkinovning “Navoiyning “Farhod va Shirin”i va uning qiyosiy tahlili” monografiyasi “Navoiy mahoratining liro-epik jilosi” bobida, boshqa san’atlar qatori, iyhomlar ham qisman ko‘rib o‘tilgan^[16].

Shularga qaramasdan, dostondagi so‘zning matnda birdan ortiq ma’no anglatib kelishiga asoslangan san’atlarni o‘rganish shu paytgacha biror jiddiy tadqiqotning mavzui bo‘lgan emas edi. Bunday san’atlarni umumasar miqyosida o‘rganish jarayonida shuni esda tutish kerakki, hatto iyhomangiz san’atlar dostonning qaysi bobida kelganining ham ahamiyati bor. Sababi – “Farhod va Shirin”ning sho‘ro davrida amalga oshirilgan ommaviy deb chiqarilgan bir necha nashrida dastlabki kirish boblar (hamdu sanolar), asarning yakunlanmasidagi syujet bilan u qadar aloqador emas deb hisoblangan boblar yo‘q. O‘zi doston hozircha biron tilga to‘liq tarjima qilingan emas. Ruscha, ukraincha, tojikcha, ozarboyjoncha tarjimalar ana shu ommaviy nashrlardan amalga oshirilgani uchun ularda shu boblar tushib qolgan. Biz sho‘ro davrida, Navoiyni boshqa tillarda ham aslida qanday bo‘lsa, shunday taqdim etishimiz shart, degan tushunchaga kela olganimizcha yo‘q edi. Hukmron mafkura bunga yo‘l bermagan. Chunki u davrda bizda hali, Navoiy asarlarini o‘zbek tilida to‘la holida nashr etishdan boshqa yo‘l yo‘q, degan tushunchaning o‘zi ham mavjud emas edi-da.

Bu mulohazalarni bekorga keltirayotganimiz yo‘q. Biz ataylabdan dostonning ana o‘sha ommaviy nashrlarda qisqarib ketgan dastlabki bob­larida uchragan so‘zning ko‘pma’noliligi va shakldoshligiga asoslangan san’atlarni tahlil etyapmiz. Shu narsa oydinlashdiki, voqealar bayoni birlamchi bo‘lgan asosiy boblarga nisbatan diniy-falsafiy, ma’naviy-axloqiy mulohaza-mushohadalarga boy bo‘lgan bu boblarda iyhomangiz san’atlar ko‘p qo‘llangan.

Biz ana shu dastlabki boblarda ishlatilgan eng muhim iyhomangiz san’atlardan ayrim namunalarni ko‘rib o‘tamiz.

Qushining nag‘masi hijron surudi,
Oqarsuv barcha sayli ashk rudi^[17].

Ikkinchi misraning oshkora ma’nosi: “Oqar suv barcha ko‘z yoshlari selining arig‘i”. Satrda yana: “Oqar suv barcha ko‘z yoshlari selining rudi”, – degan ma’no ham yashiringan. Rudni endi ariq ma’nosida emas, musiqiy soz ma’nosida tushunamiz. Bunga birinchi misradagi nag‘ma va surud tushunchalari yordam beradi.

Nedin oshiqni o‘rtar shayni ma’shuq,
Chu oshiq munda keldi ayni ma’shuq.

Mazmuni: “Nega oshiqni ma’shuq dog‘i o‘rtaydi, (axir) oshiq bu yerda ayni ma’shuq bo‘ldi-ku”. Bu bilan shoir ikki narsaga ishora qilyapti:

a) f a l s a f i y ma’noda, Xudo – ma’shuq, inson – unga oshiq, ishqi haqiqiyda shunday, lekin ishqi majoziy, ya’ni insoniy ishqda esa oshiqni birov sevishi bilan u ham xuddi ma’shuqning o‘zi kabi bo‘ladi-qoladi;

b) v o q ye i y ma’noda, Farhod – oshiq, Shirin – ma’shuqa, ammo Shirin ham Farhodga ishq qo‘ygach, Farhod ham ma’shuqqa aylandi-qoldi.

Bu fikrlarni navbatdagi bayt ham tasdiqlaydi.

Baytdagi bu fikrlarning bari – baytdagi oshkora ma’noning jilolari xolos. Qo‘shmisrada yana pinhona ma’no ham bor: “Nega oshiqni ma’shuqa dog‘i o‘rtar ekan, axir, ma’shuqa ham oshiqdek bu yoqqa (oshiq oldiga) keldi-ku!” Oshkora ma’noda birinchi misradagi oshiq ikkinchi misradagi ma’shuqqa, birinchi misradagi ma’shuq ikkinchi misrada oshiqqa aylanadi. Keyingi – pinhona ma’noda esa ikkala misradagi oshiq ham oshiqni, ikkala misradagi ma’shuq ham ma’shuqni anglatyapti.

Ikisi balki ayni ishq: fafham!
Tugondi borcha so‘z: vallohu a’lam!

Bu baytning birinchi ma’nosi: “Ikkisi bir ishqqa aylandi, tushungilki, barcha so‘z tugadi: yana xudo bilimdonroq”. Ikkinchi ma’no esa so‘z kalimasining forsiydagi ma’nosiga asoslanadi: “Ikkisi bir ishqqa aylandi, tushungilki, barcha o‘rtanishlar^[18] tugadi: yana Xudo bilimdonroq”. Sababki, oldingi baytda ishqdan o‘rtanish haqida so‘z boradi, bu so‘zning pinhona ma’nosini anglashga yordamlashadi. Mantiqan ham, majoziy va haqiqiy ishqning bir ishqqa aylanishi – bu dunyoda nasib etadigan vasl emas, haqiqiy ishq visoli bandaga faqat qiyomatdan so‘ng nasib etishi mumkin, deb qaraladi. Haqiqiy ishqqa erishilganda, ya’ni ikki ishq bir bo‘lganda, o‘z-o‘zidan, o‘rtanishlar tugaydi, chunki bunda oshiq jonini nisor qilgan, uning jismi o‘rtanib tugagan bo‘ladi. Insonning ruhigina haqiqiy ishqqa muyassar bo‘lishi mumkin.

Shu misol bahonasida Navoiy asarlaridagi iyhom qo‘llashning bir muhim xususiyatini aytib o‘tsak. Demak, iyhom (yo shunga o‘xshash boshqa bir iyhomangiz san’at) ba’zan bir bayt doirasida sezilmasligi ham mumkin. So‘zning bir matnda bir necha ma’no anglatishi “qo‘shni” (yo oldingi, yo keyingi) baytlar yordamida seziladi. Ehtimol, bu g‘azal janriga taalluqli asarlarda unchalik kuchli emasdir. Biroq masnaviyda (ayniqsa, dostonda) baytlararo bog‘liqlik kuchli ekani, ko‘pincha voqealar mavjudligi uchun bu xususiyat “Farhod va Shirin”da yaqqolroq ko‘zga tashlanadi.

Navoiy, telbalikni bartaraf qil,
Yana bir lahza so‘z boshiga kelgil.

Bu – dostonning ikkinchi bobi o‘rtalaridagi bayt. Shoir lirik chekinishlarga chek qo‘yib, go‘yoki o‘ziga o‘zi: “Yana bir lahza so‘zning boshiga kelgin”, – deyapti. Bu so‘zboshi birikmasining o‘z, ya’ni lug‘aviy ma’nosi. Biroq so‘zboshi – istiloh ham. Misrani istilohiy ma’noda tushunib ham mantiqan to‘g‘ri ma’no chiqarish mumkin: “Yana bir lahza so‘zboshiga (ya’ni kirishga) qaytgin”. Lirik qahramon Navoiyga murojaat qilib: “Axir, so‘zboshi yozyapsan-ku, chalg‘ima-da”, – demoqchi.

Ehtimol, bu baytda Navoiyning o‘zi ikki ma’noni ko‘zda tutmagandir. Biroq, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, matn bugungi o‘quvchiga shunday ma’no chiqarib olish imkonini beradi. Demak, so‘zning bir matnda ko‘p ma’no anglatib kelishiga asoslangan san’atlarni aniqlash davriy tabiatga ham ega. Har bir zamon o‘quvchisi matnda ishlatilgan so‘zlardan o‘zicha ma’no qidiradi. Shunga ko‘ra, ularni muallif ko‘zda tutgan va ko‘zda tutmagan san’atlar tarzida ikki guruhga ajratish ham mumkin.

Ne mahvash husniga kim berdi tazyin,
Ani aylab jahon ahliga Shirin.

Bu baytda i b h o m san’ati bor: Shirin – asar qahramoni, shirin – ta’m (sifat). Demak, so‘z ham lug‘aviy, ham ism ma’nosida kelgan. Arab yozuvida bosh harf ifodalanmaydi va shuning uchun so‘z bir xil (ﻦﻳﺮﻳ ﺸ) yoziladi.

Chu aylab g‘amzasi jonlarg‘a toroj,
Qilib vaslig‘a xusravlarni muhtoj.

Bu yerda xusravlarni so‘zi ham lug‘aviy ma’noda podshohlarni, ham ismni bildirib, xusravlarni ma’nosida ibhom bo‘lib kelgan. Chunki Xusrav ham – dostondagi personajlardan biri.Keltirilgan ana shu olti misol ham dostonning 2-bobidan olindi. Demak, ba’zi san’atlar muayyan boblardagi eng asosiy badiiy xususiyatga aylanar ekan. Bunda so‘zning bir matnda bir necha ma’no anglatib kelishiga asoslangan san’atlar uyushmasi ko‘zga tashlanadi.

Xo‘sh, nega aynan shu bobda shoir ko‘pma’nolilikka bu qadar alohida urg‘u berdi ekan? Bu, bizningcha, asar mohiyatiga o‘quvchini olib kirish uchun bir kalit ham. Chunki bobda, ma’lum ma’noda, doston voqealarini qanday tushunish va talqin etishga yordam beradigan muallif kontseptsiyasi ilgari surilgan. Yuqoridagi ayrim baytlar talqinida ko‘rilganidek, bu yerda ishqi majoziy va ishqi haqiqiy o‘rtasidagi munosabatlar, ular orasidagi uzviy bog‘liqlik go‘zal timsoliy tasvirlar orqali ochib berilgan. Bob dostonning boshlanma qismiga taalluqli bo‘lgani uchun shoir unda asardagi deyarli barcha personajlar nomini goh bevosita, goh bilvosita bir-bir tilga olib chiqadi: qazo Farhodi, Farhod, xoqon, aql Mulkorosi, korgohi Monuviysoz, xirad Suqroti, Shirin, xusravlar, qadar Shopuri, ajal Sheruyasi, “Parvez”, bahromvashlar, Farhodu Shirin (151).

Ko‘rinib turibdiki, bu ismlarning ko‘pchiligi yo ikki ma’noda kelgan, yo istioraviy timsolga aylangan. Istioraviy timsollar mohiyatida ham, albatta, ikki ma’no yotadi. Biroq ulardagi ikkinchi ma’no aksariyat hollarda ishora tarzida namoyon bo‘ladi. Ya’ni baytni nasriy jumlaga aylantirganda, ko‘pincha ikki mazmun kelib chiqishi mushkul. Lekin bunda Navoiy (demakki, Sharqning boshqa mumtoz shoirlari) ijodidagi yana bir o‘ziga xos badiiy xususiyat ko‘zga tashlanadi: istiora qo‘llashda ishoraviy qo‘shimcha ma’no anglatish hodisasi yuz beradi.

Bu so‘zni tutmasang, yo Rab, musallam,
Yana bor turfaroq mundin so‘zum ham.

Oshkora ma’nosi: “Bu gapimga ishonmasang, ey Xudo, bundan ham turfaroq so‘zlarim bor”. Pinhona ma’no esa so‘z kalimasining forsiy shaklidan (o‘rnatish, kuyish, kuydirishdan) kelib chiqadi: “Bu yonishlarga ishonmasang, ey Xudo, bundan ham turfaroq yonishlarim bor”. Pinhona ma’noni yuzaga chiqarishda bundan oldingi bayt mazmuni yordam beradi:

Berursan goh, anga do‘zax bila biym,
Qilursan goh, jismin o‘tqa taslim.

Bu baytda do‘zax, o‘t haqida so‘z boradi.

Navoiy, xomadek tortib uzun til,
Ne dersen, oxir, o‘z haddingni bilgil!

Oshkora ma’nosi: “Navoiy, qalamdek uzun til chiqarib nima demoqchisan, axir, haddingni bilgin-da!”. Pinhona ma’nosi: “Qalam navosidek uzun til tortib (yozuv ko‘zda tutilyapti – S.O.) nima demoqchisan, axir, haddingni bilgin-da!” Bilamizki, navo so‘zining bir o‘rinda bir necha ma’no anglatib kelishi Navoiy ijodida ko‘p uchraydigan hodisa.

Mana shu keyingi uch bayt dostonning 3-bobidan olindi. Demak, bu bob ham avvalgibob kabi ko‘pma’nolilikka asoslangan san’atlar qo‘llash jihatidan ajralib turadi. Ulardan ayrimlari, ehtimol, shoir istagidan qat’i nazar, qog‘ozga tushgandir, lekin mavjud matn bizga ulardan ana shunday ma’nolar izlash huquqini beradi.

Yuzi gisuni chun piroya aylab,
Ul oqshom kun yuziga soya aylab.

Bu yerda i b h o m bor, u, bilamizki, gap bo‘laklarining o‘zgarishi (masalan, har gal ega va kesimning o‘zgarib kelishi) natijasida yuzaga chiqadi. San’at kun yuziga so‘zlarida mujassamlashgan. Birinchi ma’no: “Yuzi sochini (o‘ziga) bezak qilganda (ya’ni yopganda) u oqshom kunning yuziga soya qildi”. Ikkinchi ma’no: “Yuzi sochini (o‘ziga) bezak qilganda (ya’ni yopganda) u kecha kun (o‘z) yuziga soya tortdi”. Bu payg‘ambarimiz Muhammad sallollohu alayhi vasallam madhiga bag‘ishlangan bobdan olindi. Yuqorida zikr etilgan iyhomni anglash uchun nasriy sarlavha yordamga keladi: “Ul Quyosh ruxsori vasfidakim, tun kibi gisu Quyoshiga soya soldi va Va-sh-Shams bila Va-l-Layl surasini aning yuzi Quyoshi bila zulfi tuniga o‘xshatilg‘onidin har biri bir biyik poya oldi, agarchi ul Quyoshqa soya yo‘q erdi va ul kechaga manzil Quyosh ustida-o‘q erdi. “Va sallallohu alo Shamsi jamolihi va zilli kamolihi”.

Demak, ba’zi iyhomlarni aniqlashda bobning nasriy sarlavhasi ham muhim ahamiyat kasb etar ekan. Bu ham dostonlardagi ko‘pma’nolilik va shakldoshlikka asoslangan san’atlarga aloqador xususiyat. Masalan, g‘azalda bunday imkoniyat yo‘q, chunki odatda g‘azallar sarlavhasiz yoziladi. Yana bir xulosa oydinlashdiki, iyhom qo‘llashning janriy o‘ziga xosliklari mavjud.

Muanbar zulfidek kam soya bo‘lg‘ay,
Ki ul Xurshidg‘a ham soya^[19] bo‘lg‘ay.

Baytdagi Xurshid so‘zi ham, ham soya so‘zlari ham – ko‘pma’noli. Shuning uchun baytdan bir necha mazmun anglashiladi:

a) “Anbar (qop-qora, xushbo‘y) sochidek soya kam bo‘ladi, u Quyoshga ham soya bo‘ladi”;

b) “Anbar (qop-qora, xushbo‘y) sochidek soya kam bo‘ladi, u Quyoshga hamsoya (qo‘shni) bo‘ladi”;

v) “Anbar (qop-qora, xushbo‘y) sochidek soya kam bo‘ladi, u bu Quyoshning (Muhammad payg‘ambarimizning) ham soyasidir”;

g) “Anbar (qop-qora, xushbo‘y) sochidek soya kam bo‘ladi, u bu Quyoshning (Muhammad payg‘ambarimizning) yuziga ham soya bo‘ladi”;

d) “Anbar (qop-qora, xushbo‘y) sochidek soya kam bo‘ladi, u bu Quyoshning (Muhammad payg‘ambarimizning) hamsoyasi (qo‘shnisi, ya’ni doimiy hamrohi);

j) “Anbar (qop-qora, xushbo‘y) sochidek soya kam bo‘ladi, u bu Quyoshning (Muhammad payg‘ambarimizning) yuziga hamsoya (qo‘shni, doimiy hamroh) bo‘ladi”.

Bir baytdagi bor-yo‘g‘i 11 so‘z orqali shu qadar rango-rang ma’nolarni ifodalash juda katta san’atkorlikdan dalolat beradi. Bir baytga bir necha iyhomangiz san’at jo etish oson ish emas-da. Bunda istioralarning timsoliy ma’nosi bilan birga ashyoviy (predmet) jihati ham ishtirok etganini ko‘ramiz.

Chu shar’iy shori’i xattin qilib fosh,
Ayoq andin chiqorg‘on topmayin bosh.

Bu yerda shori’i va ayoq andin chiqorg‘on so‘zlarini ham lug‘aviy va ham istilohiy (yoki ko‘chma) ma’nosida tushunishdan ikki mazmun kelib chiqadi. Birinchisi: “Shariatning katta yo‘li chizig‘ini shunday tortdiki, undan oyoq chiqargan boshini topolmay qoldi”. Ikkinchisi: “Shariat qonun-qoidalarini tuzuvchi uning chizig‘ini shunday tortdiki, bunga amal qilmagan (kishi) boshini topolmay qoldi”.

Bu shori’ birla topqon yo‘l yaroqi,
Etib manzilg‘a andoqkim Buroqi.

Bu baytda ham shori’ so‘zini avval lug‘aviy, keyin istilohiy ma’noda tushunish mumkin. Birinchisidan shunday ma’no kelib chiqadi: “Bu shariat qonun-qoidasini tuzuvchi (ya’ni Muhammad payg‘ambarimiz) bilan yo‘l yarog‘ini topgan (odam uning) Buroqidek (payg‘ambarimiz me’rojga chiqishda mingan uchar otdek) manzilga yetadi”. Ikkinchisi: “Bu katta yo‘l bilan yurish yarog‘ini topgan (odam uning) Buroqidek (payg‘ambar me’rojga chiqishda mingan uchar otdek) manzilga yetadi”.

Yoshundi mushk ichinda chin g‘azoli,
Dema chinkim, falak zarrin g‘azoli.

Bunda chin so‘zi biryo‘la ikki teng ma’noni anglatib kelgan. Birinchisi: “Chin (Xitoy) g‘azoli (kiyigi) mushk ichida yashirindi, (uni) Chin (Xitoy) g‘azoli dema, falakning zarrin g‘azoli de”. Ikkinchisi: “Chin (Xitoy) g‘azoli (kiyigi) mushk ichida yoshindi, bu gapimni chin (rost) dema, Falakning zarrin g‘azoli yoshindi”.

Yana bir misol:

Navoiyni demay, bir benavoni,
O‘kush jurmu gunahg‘a mubtaloni.

Bu yerda Navoiy so‘zi i t f o q san’atiga namuna bo‘lib kelgan. Birinchi ma’nosi: “Navoiyni demay, bir benavoni, ancha-muncha jinoyatu gunohlarga mubtaloni dey”. Ikkinchi ma’nosi: “Bir navoni demay, bir benavoni, ancha-muncha jinoyatu gunohlarga mubtaloni dey”. Bu yerda Navoiy so‘zidagi yoyi vahdat (ﻯ) birlik (bir navo) yoki noaniqlik (qandaydir navo)ni bildiradi.

Alar ishqida no‘sh aylab iki jom,
Tutay Jomiy mayi madhin saranjom.

Bunda ham i t f o q san’atining yorqin namunasini ko‘ramiz: ﻣﻰ ﺠا so‘zi Jomiy va jome deb o‘qilishi mumkin, buning birinchisi Abdurahmon Jomiyni bildirsa, ikkinchisi bir jom degan ma’noda keladi. Shuning uchun baytdan ikki mazmun anglashiladi: a) “Ular (Nizomiy bilan Dehlaviy) ishqida ikki qadah may ichib, (boshqa) bir qadah may madhini saranjom qilay”; b) “Ular (Nizomiy bilan Dehlaviy) ishqida ikki qadah may ichib, Jomiy mayi madhini saranjom qilay”.

Bu baytlarning bari – dostonning dastlabki besh bobida uchragan san’atlarga misol. Ommaviy nashrlarda, demakki, ular asosida amalga oshirilgan barcha tarjimalarda Navoiyning bu san’atkorligidan o‘quvchilar bebahra qolgan. Mazkur boblarning qisqarib ketgani asarga jiddiy putur yetkazganidan tashqari, Navoiy mahorati haqida ham to‘la tasavvur uyg‘otish imkonini yo‘qqa chiqargan. Shoir aynan shu dastlabki boblarda ko‘p iyhom va iyhomangiz san’atlar qo‘llaganini ko‘rdik. Bu, albatta, kirish boblarda voqea o‘rniga diniy-falsafiy, ma’naviy-axloqiy mulohaza-mushohadalar bayon etilgani, asardagi keng ma’nodagi ko‘pma’nolilikka o‘quvchini olib kirish lozimligidan ham kelib chiqqan.

Shu qisqa tahlillardan ham ma’lum bo‘lyaptiki, hali Alisher Navoiyning uslubi, uning so‘z qo‘llashdagi o‘ziga xos yuksak darajasi, badiiy mahorati qirralari to‘liq yoritilgani yo‘q. Bu borada kelajakda ko‘p ish qilinishi kerak.

“Jahon adabiyoti”, 2015 yil, 2-son

^[1] Bu haqda batafsilroq ma’lumot olish uchun qarang: Bertels Ye.E. Zametki po poeticheskoy terminologii persidskix sufiyev. V kn.: Bertels Ye.E. Izbrannыe trudы. Sufizm i sufiyskaya literatura. M.: Izd. “Nauka”. 1965. S. 109–125.

^[2] Abdurahmoni Ҷomӣ. Osori muntaxab. Dar panҷ ҷild. Ҷ. 3. – Dushanbe: Nashriyoti “Irfon”. Sah. 166.

^[3] Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: O‘zSSR Fanlar akademiyasi nashriyoti. 1960. 454-bet.

^[4] Alisher Navoiy asarlari tilida polisemiya, sinonimiya va shakldosh so‘zlarning o‘rni haqida qarang: Bafoyev B. Navoiy asarlari leksikasi. – T.: O‘zSSR “Fan” nashriyoti. 1983. 59 – 124-betlar.

^[5] Vohidov E. Shoiru she’ru shuur. – T.: “Yosh gvardiya” nashriyoti. 1987. 47-bet.

^[6] Alisher Navoiy. Asarlar. 15 jildlik. 14-jild. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Badiiy adabiyot nashriyoti. 1967. 112-bet.

^[7] Alisher Navoiy. Asarlar. 15 jildlik. 1-jild. – T.: O‘zSSR Davlat badiiy adabiyot nashriyoti. 1963. 469-bet.

^[8] Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: O‘zSSR Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1960. 266-bet.

^[9] Rahmonov V. She’r san’atlari. – Leninobod: 1972. 25-bet.

^[10] Olimjon H. So‘zboshi o‘rnida. // Alisher Navoiy. Farhod va Shirin. – T.: O‘zbekiston SSR Davlat nashriyoti. 1956. 3-bet.

^[11] Komilov N., Qahhorov T. Ijod yelkanini ko‘tarib. // Tarjima san’ati. 4-kitob. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1978. 159-bet.

^[12] Bu haqda qarang: Olim S. Masnaviy tarjimasida radif. // Tarjima san’ati. 5-kitob. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1980. 132–153-betlar.

^[13] Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: “O’quvpednashr”. 1940.

^[14] Popovich A. Problemы xudojestvennogo perevoda. – M.: Izd. “Vыsshaya shkola”. 1980. S.73.

^[15] Qarang: Alisher N a v o i y. Asarlar. 15 tomlik. 7-tom. – T.: Badiiy adabiyot nashriyoti. 1964.

^[16] Erkinov S. Navoiyning “Farhod va Shirin”i va uning qiyosiy tahlili. – T.: “Fan” nashriyoti. 1971.

^[17] Alisher Navoiy. Xamsa. – T.: O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi nashriyoti. 1960. 150-bet. Bundan keyingi baytlar ham shu nashrdan olinadi va sahifasi qavs ichida berib boriladi.

^[18] So‘z turkiy tilda kalima ma’nosini anglatadi. Forsiyda ham aynan shu shakldagi so‘z bor, lekin u kuyish ma’nosini bildiradi. Forsiy so‘zni o‘zbek tiliga olib o‘tsak, endi shakldoshlik (omonim) yuzaga keladi. Navoiy bu yerda ana shu shakldoshlikdan unumli foydalangan.

^[19] Nashrda hamsoya tarzida qo‘shib yozilgan, demak, bu ikki so‘z faqat bir ma’noda tushunilgan bo‘lsa kerak, biz ajratib ko‘chirishni lozim topdik, shunda o‘rni bilan qo‘shib o‘qiladi.