Собиқ шўро даврида халқимизнинг ўтмишда яшаб ўтган маърифат­парвар, зиёли кишилари, уларнинг ҳаёти ва ижоди янги тузум чиғириғидан ўтказилиб, сиёсий қолипга мос тушмаганлари ўрганилмай назар­дан четда қолди. Шундай маърифатпарварлардан бири Раҳимхўжа ибн Алихўжа Эшон Шошийдир. Ўз вақтида Раҳимхўжанинг бутун ҳаёти ниҳоятда мураккаб кечди. Бир тарафдан турмуш қийинчиликлари, иккинчи томондан хонликлар ўртасидаги ўзаро низолар, бу ҳам етмагандек, Россия империясининг Марказий Осиёга бостириб келиши Эшони Шошийнинг қалб изтиробига айлананиб шеърга кўчди:

Юз тарафдан етушса ҳам қайғу,
Айламас тарк эл ҳануз уйқу.

Бас, улус ҳолиға эдим ҳайрон,
Мунча дард ила айлаюр жавлон.

Манбаларга кўра, Раҳимхўжа ибн Алихўжа Эшон Шоший 1835 йили Тошкент шаҳрида туғилган, ёш пайтидан араб, форс тилларига, адабиёт ва тарихга қизиқиши кучли бўлган. Дастлабки таълимни ўз она шаҳри Тошкентда олган. Кейин Бухорога бориб, у ердаги мадрасаларнинг бирида ўқиган. У ҳаёти давомида тафсир, ҳадис, адаб, фиқҳ, сарфу наҳв, риёзат ва бошқа илмларни пухта ўрганган. Айниқса, шеъриятга муҳаббати сабаб, олимнинг ўзига хос назмий маҳорати анча эрта ривожланди. Кейинчалик “Хатмий” тахаллуси билан шеърлар бита бошлади:

 Қисматим шеъра интисоб ўлмиш,
 Манга “Хатмий” лақаб хитоб ўлмиш.

 Раҳимхўжа Шоший Тошкент шаҳрининг Себзор даҳасида қозилик қилган. Раҳимхўжа ноширлик ишларида ҳам фаол бўлиб, 1888 йили “Фузулий девони”ни, “Бадойиъ ул-Васат” девонини, араб тили сарф ва наҳв илмига оид китобларни чоп эттирган. Ибн Хожибнинг “Кофия” асарини кетма-кет 1889, 1890, 1893, 1896 йиллар давомида қайта-қайта нашр қилдирган. Шунингдек, 1889 йил Муҳаммад Содиқ Кушуфнинг “Зубдат ул-масоил” номли ўзбек тилидаги асарини, 1892 йили “Бедил девони”ни, 1896 йили Муҳаммад Ваҳбий Адибнинг “Мифтаҳ ул-Жинон” номли асарининг ўзбек тилига таржимасини, 1901 йили “Девони Ҳофиз”ни оммага етказишда кўп меҳнат қилди.

Раҳимхўжа Эшон 1901 йили Тошкентда, 1906 йили Самарқандда Масъуд ибн Юсуф Самарқандийнинг форсий тилдаги “Солату Масъудий” асарини ўзбек тилига таржима қилиб нашр эттирди. Ушбу таржима кейинчалик олим вафотидан сўнг яна Тошкент шаҳридаги матбааларда бир неча юзлаб нусхаларда нашр этилди. Раҳимхўжа Эшон бир неча девон ва шеърий тўпламлар чоп эттирган бўлса-да, ҳозиргача унинг қаламига мансуб ижод намуналари “баёз”ларда қайд этилмаган.

Раҳимхўжа Эшон Убайдуллоҳ ибн Масъуднинг “Мухтасар ул-Виқоя” номли араб тилида ёзилган фиқҳ илмига оид асарини ўзбек тилига назмий йўл билан ўгиришга муваффақ бўлди. Таржимани 1887 йил уч ой ичида ниҳоясига етказди. Лекин кўнгли тўлмай, матн устида яна-да чуқурроқ изланишлар олиб борди. Ниҳоят, Раҳимхўжа 54 ёшга етганида саккиз минг байтдан зиёдроқ шеърий матн таржимасини тугатади. Албатта, фиқҳ, ҳадис, ақида, тарих, адаб илмларини яхши билгани Раҳимхўжа Эшонга мумтоз фиқҳий асарни назмий услубда таржима қилишида катта фойда берди.

Бу таржима асарнинг дастлабки нашри 1888 йилда Тошкент шаҳрида босилиб чиқди ва нашр 1904 йилга қадар чоп этиб турилди.

Раҳимхўжа Эшон Шошийнинг шахсий ҳаёти ҳақидаги маълумотлар манбаларда кам учрайди. Фақат 1908 йил 73 ёшида вафот этгани қайд этилган, холос. Диний мавзуларни бадиий-назмий шаклда ифодалаган асарлар кам ўрганилганини ҳисобга олсак, “Назми Мухтасар ул-Виқоя” ва бошқа шу руҳдаги асарларни илмий тадқиқ этиш ҳамда уларни ҳозирги ўқувчи тушуна оладиган даражада тақдим этиш ниҳоятда зарур.

XIX асрнинг нодир намуналаридан бири сифатида сақланиб қолган “Назми Мухтасар ул-Виқоя” асари асосан шариат арконлари ва ҳукмий масалаларини шеърий услубда ифодалаб беришга бағишлангани билан характерлидир. Мазкур назмий таржима асар ҳанафий мазҳабига оид мўътабар манбаларга суянган ҳолда омма тушунадиган содда тилда баён этилгани уни халқ орасида машҳур қилди. Муаллиф шеърий услубда битган бу асарида диний аҳком ва масалалар ҳақида маълумот бериш баробарида бу борадаги ўз қарашлари, билими ва тажрибаларини ҳам маҳорат билан баён қилиб боради. Муаллиф асарнинг кириш қисмида дастлаб Оллоҳ таолога ҳамд айтиб, Унинг ягоналигини, барча оламларнинг яратувчиси эканини, яратганлари ичида энг мукаррами одам эканини ҳамда дунёга келишу кетишда банданинг ихтиёри йўқлигини изҳор этади ва фиқҳий масалаларни ёритишда Оллоҳдан мадад сўрайди. Хусусан, “Басмала”дан кейинги ҳамд ва наътни қуйидагича келтиради:

  Эй алийму ҳакими биҳамдо,
Фиқҳа айла забоними гўё.

Барча оламға подишоҳи сен,
Бору йўқларға бир илоҳи сен.

  Оллоҳ таолога ҳамд ва наътдан кейин Муҳаммад алайҳиссаломга саловот айтиб, мўмин мусулмонларни Ўз ҳабибига уммат қилганига шукр қилиш ва у зотнинг мўъжизаларини эслашга чақиради: 

Шукрким, бизга айлади раҳмат,
Яъни, этди ҳабибиға уммат.

Ул шарифким башарни хайлидур,
Барча олам анга туфайлийдур.

Йўқ эди мўъжизотина поён,
Хоссатан анга мўъжиза – Қуръон. 

Яна пайғамбар алайҳиссаломнинг башарият имоми эканликлари, меърожга кўтарилишлари ва бошқа бир қанча хислат ҳамда фазилатларини келтириб, у зотнинг таъриф ва васфига ҳад-чегара йўқлигини таъкидлаб ўтади:   

Ҳошимий-ю баланд эди ҳилми,
Олама тўлди худ анинг илми.

Зотина илм интизом ўлди,
Токи Ақсо аро имом ўлди.

Турфа қурбики бир башар зоди,
Инсу жинни борисиға ҳодий.

Қилди Арши азим шаби меърож,
Бошиға хоки мақдамидан тож. 

Шуларни баён этиб бўлгандан кейин бевосита ҳанафий мазҳаби ва унинг асосчилари Имоми Аъзам, у зотнинг Абу Юсуф ва имом Муҳаммад номли шогирдлари, шунингдек, Молик ўғли Анас, Идрис ўғли Муҳаммад, Аҳмад ўғли Ҳанбал каби сунний мазҳаб соҳиблари ҳам тилга олинади. Уларнинг туғилган йиллари, вафотлари, ўзига хос сифатлари, илму тақволари ҳамда барчалари Имоми Аъзамнинг хос шогирдлари экани шеърий матн асносида фасоҳат билан ёритиб берилган. “Мухтасар ул-Виқоя”нинг назмий таржи­ма­сига хос яна бир хусусият шундан иборатки, ўша даврда Туркистон диёрида илм-фан ривожи сусайган, хусусан, фиқҳ илми борасида манбалар камлиги туфайли аҳоли етарли даражада баҳраманд бўла олмаётган эди. Шунинг учун бу асарни туркий тилда битишга қарор қилганини муаллиф шундай баён этади:

Тангридин бизгадур ушбу эҳсон,
Қавми турку мақоми Туркистон.

Гарчи эл бешумору одам кўб,
Илму фан камлиғи ила маъюб.

Бас, элинг турк, айлағил турки,
Туркийға шод бўлса ул кўрки.

Тоза гул ўлса турк элиға бу,
Зоҳир этса жаҳона рангу бу. 

Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, фиқҳий ҳукм ва масалаларни шеърий услубда тушунтириш ва баён этиш шоирдан алоҳида маҳорат талаб этади. Бунга ҳамма шоирлар ҳам журъат қила олмаслиги мумкин. Муаллиф “Мухтасар ул-Виқоя” араб тилида ёзилгани сабаб аслиятда ўқиш учун аҳолининг кўп қисми арабчани тушунмай ноёб фиқҳий қўлланмадан бебаҳра қолиб келаётганидан афсусланади. Раҳимхўжа Эшон китоб муқаддимасида уни “бир азиз суҳбати” ушбу асарни ёзишга ундаганини эслайди. Ўша азиз­нинг фиқҳ илми билан машғул бўлиш тўғрисида берган маслаҳати туфайли бу ишга киришганини билдириб ўтади. Демак, муаллиф таржимага иқтидори етишини билиб, бу асарни ёзишдан олдин кўп кишилар билан маслаҳатлашиб, замона заруратини инобатга олган ҳолда киришади. Тилининг соддалиги ва омма талабининг эътиборда тутилиши бу асарнинг кўплаб тарқалишига сабаб бўлди. Таржимон фиқҳ соҳасига қизиққан ўқувчиларга матнни осон етказиб, хотирасида масалаларини узоқ сақланиб қолишига замин яратди. Шу боис, Раҳимхўжа ибн Алихўжа Эшон Шоший амалга оширган назмий таржима қарийб юз йил олдин омма ўртасида тарқалиб, кўпчиликнинг меҳр-муҳаббатини қозонди. Муаллиф фиқҳий масалаларни ўзбек тилида баён этган бўлса-да, унда форсча ва арабча сўзлардан ҳам унумли фойдаланди. Мазкур назмий асарга арузнинг “фоъилотун мафаъилан фаълан” вазни танлаб олди. Буни китоб соҳибининг ўзи ҳам таъкидлайди:

Вазн бу баҳр ушбудур, эй тан:
Фоъилотун мафаъилан фаълан.

Таржима маснавий йўлида битилган бўлиб, байтлар Қуръон оятлари, ҳадислар, мазҳаб имомлари ва мужтаҳид олимларнинг сўзлари билан гўзал тарзда ифодаланган. “Назми Мухтасар ул-Виқоя”нинг бизгача етиб келган нусхаларини кўздан кечирганда, Ўрта Осиё ва унга қўшни давлатлар босмахоналарида қайта-қайта нашр этилганига шоҳид бўлиш мумкин. Биргина Тошкент шаҳридаги Брейденбахь, Лохтин, Порцев, Ильин каби матбааларда бир неча марта чоп этилгани фикримизнинг далилидир. “Назми Мухтасар”нинг тошбосма нусхалари ҳам аҳоли ўртасида кенг тарқалган.

Матн араб тили насх ёзувида чоп этилиб, одатга кўра унда ҳарфлар ҳаракати қайд этилмаган. Матн тагидан ингичка чизиқ тортилиб, форс тилидаги маъноларининг изоҳли таржимаси амалга оширилган. Ҳам араб, ҳам форс тилида берилган матнлар остидан икки устун шаклида ўзбек тилидаги шеърий таржимаси келтирилади. Ўзбекча таржима бу устунлардан чиқиб, ҳошияда ҳам давом эттирилади. Ўқувчи шеърий таржима орқали нафақат унда келтирилган фиқҳий масалалар ва уларнинг ечимларини билиб олади, балки араб, форс ҳамда туркий тилларни қиёслаш имконига ҳам эга бўлади.

“Назми Мухтасар”да муаллифнинг ўз халқига меҳр-муҳаббати яққол акс этиб туради. Бунга биз масалаларни баён этишдаги куюнчаклик ҳиссидан бевосита сезишимиз мумкин. Бундан кўринадики, шеърий услубни танлаган нозим бир вақтнинг ўзида матнни таржима қилиб, масала ечимини ўша давр нуқтаи назаридан баҳолашга ҳам ҳаракат қилган. Албатта, бу каби жиҳатлар ўқувчини сергакликка чақириш билан бирга ўзи учун тегишли хулосалар чиқариб олишига кўмак беради. “Мухтасар ул-Виқоя” нозими Раҳимхўжа Эшон ўзи яшаган давр қийинчиликларига сабр этиб, миллат тақдири ва келажагига қайғуриб яшаган ноёб истеъдод эгаси сифатида омма орасида катта обрў-эътибор қозонган олим эди.

Хулоса ўрнида айтадиган бўлсак, Мовароуннаҳрда ҳам кўплаб мутаржимлар араб ва форс тилида битилган ноёб асарларни ўзбек тилига ўгирдилар. “Мухтасар ул-Виқоя” нусхалари устида олиб борилган изланишлар нати­жасида мазкур асарнинг Россия, Туркия, Эрон, Ҳиндистон, Туркманистон, Тожикистон кутубхоналарида, шунингдек, юртимиздаги Абу Райҳон Беруний номли Шарқ қўлёзмалари маркази, Тошкент ислом университети, Алишер Навоий номли Давлат музейи, Фарғона вилоят Адабиёт музейи, Ўзбекистон мусулмонлар идораси, “Махдум Восилий номидаги маънавий мерос Маркази” хазиналарида сақланаётган юзлаб қўлёзма ва тошбосма нусхалари мавжудлиги аниқланди. Чунончи, “Мухтасар ул-Виқоя” асарининг араб тилидаги матни мустақиллигимизнинг дастлабки йилларидаёқ Тошкент шаҳрида нашр этилган. Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқ қўлёзмалари маркази фондларида асарнинг мамлакатимизда китобат қилинган икки юздан ортиқ қўлёзмалари мавжудлиги маълум бўлди. Бу каби матнларни манбашунослик нуқтаи назаридан ўрганиш, китобат тарихи ва маданияти бўйича тадқиқ қилиш натижасида юртимиз тари­хига оид кўплаб янги маълумотларга эга бўлиш мумкин. Мазкур қўлёзмаларни тўлиқ ўрганиш ва ўзига хос хусусиятларини янада чуқурроқ таҳлил этиш манбашунос ва тарихчи мутахассисларнинг галдаги вазифаларидандир. Асар матнлари шахсий фондлар, мадраса, мактаб талабалари учун минглаб нусхаларда кўчирилган ва омма орасида кенг тарқалган. Бу асар илм-фан тараққиёти, хусусан, фиқҳ илми ривожига муносиб ҳисса қўшган манбалар сифатида доимо ардоқланади. Асар ҳозирда ҳам ўз илмий аҳамиятини асло йўқотган эмас. Асар матни ҳамда унинг шарҳи, ҳошиялари кейинги ёзилган асарлар учун манба вазифасини ўтаб келаётгани ҳам фикримизни исботлайди.

“Шарқ юлдузи” журнали, 2016 йил, 3-сон

_____________________
Неъматулло Насруллаев 1977 йилда туғилган. Тошкент давлат шарқ­шунослик институтининг филология факультетини, Тошкент давлат иқтисодиёт университетининг “Халқаро иқтисодий муносабатлар” факультетини тамомлаган. “Исломшунослик қомусий луғати”, “Юртимиз алломалари” каби китоблари нашр этилган.