ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида ҳозирги Ўзбекистонда янги адабиёт майдонга келди. Бу адабиёт жадид адабиёти деб аталди. Тарихий-маданий давр тақозоси билан туғилган жадид адабиёти мумтоз ўзбек адабиётининг энг яхши анъаналарига содиқ қолган ҳолда унинг мазмун ва моҳиятини янгилаб берди. Маҳмудхўжа Беҳбудий асосчиси, Абдулла Қодирий, Фитрат, Чўлпон ва Таваллолар йирик намояндалари бўлган бу адабиёт эрк, ҳуррият ва миллий тараққиёт ғоялари ҳайқириб турган асарлари билан мудроқ халқни уйғотиб юборди.
Аммо кўп ўтмай, Петербургдаги инқилобий пўртаналар ва улар билан бирга рус большевиклари ҳам Туркистонга етиб келдилар. 1917 йил кузида большевиклар Туркистонда ўз ҳокимиятларини ўрнатишлари билан жадид адабиёти намояндаларини сиқувга олдилар. Куни кеча Фитрат ва Чўлпонларнинг шогирдлари бўлган ёшлар янги, инқилобий давр талаби билан дастлаб «пролетар адабиёти», кейин «совет адабиёти» деб ном олган янги адабиёт намуналарини яратишга мажбур бўлдилар. Ғайратий ана шу тўлқинда ўзбек адабиётига кириб келди.
Ғайратий Шоабдураҳим Шоабдуллаевнинг адабий тахаллуси бўлиб, 1902 йили Тошкент шаҳрининг Дегрез маҳалласида туғилган.
«Тошкентда Хадра деган жой бор, – деб ёзган эди Ғафур Ғулом қаламкаш дўстининг 60 йиллиги муносаби билан ёзган мақоласида. – Ана шу ерни марказ деб билиб, оёқлари ярим километрли паргор қўйиб, бир доира чизсангиз, Эски Қўрғонтеги, Қўғирмоч, Дегрез, Говкуш ва Девонбеги маҳаллаларини ичига олган доира ҳосил бўлади. Шу маҳаллаларда Ойбек (Мусо), Зиё Саид, Ойдин опа, Ғайратий (Абдураҳим), академик, фан доктори Асқаров[1], фан доктори Нажмиддинов[2], Аброр Ҳидоятов, мен ва бошқалар туғилганмиз.
Дегрез маҳалласини айтиб берай. Тожикларда «дек» дегани «қозон», «рез» дегани «қуйиш» маъносини билдиради. Яъни қозон қуювчи дегани. Бу ерда косиб металлурглар яшар эди. Булар ўз замонасининг эҳтиёжи учун муносиб бўлган омоч тиши, ҳовонча, дўнгалак темир, чўян қозон ва шунга ўхшаган нарсаларни қуяр эдилар»[3].
Нафақат суронли давр, балки тақдир ҳам Ғайратий дунёга келган илк кунларидан бошлаб унинг бошига янги-янги кулфатларни солди. Туғилганига бир ҳафта тўлар-тўлмас онаси вафот этади ва у Ойимхон исмли аёл қўлида тарбияланади. Ойимхон ая маърифатли аёллардан бўлгани учун Шоабдураҳимнинг саводини чиқаради, унга ўзбек халқ эртакларини айтиб, халқ китобларини ўқиб бериб, бўлажак шоирда адабиётга ҳавас уйғотади. Отаси Шоабдулла ака фарзанди ўн ёшга тўлгандан кейингина уни ўз бағрига олиб, тарбияси билан шуғулланади.
«Ёш чоғимда онам вафот этган, – деб ёзган эди Ғайратий қўлёзма таржимаи ҳолида, – қўшни маҳалладаги Ойимхон исмли бир аёл мени ўз тарбиясига олади. Бу аёл фозила ва мактабдор отин бўлгани учун ўқиш-ёзишни ўргатиб, яхшигина саводхон қилиб, 1914 йилда Дегрез мадрасасига ўқишга беради. Мадрасада араб, форс адабиётини қунт билан ўргана бошладим.
1917 йил Октябрь революциясидан сўнг мадрасалар ёпилиб, унинг ўрнига қисқа муддатли таълим-тарбия курслари очилди. Мен ҳам шу курслардан бирига кирдим. Икки йиллик курсни тугатгач, 1919 йилда 16-тўлиқсиз ўрта мактабда ўқитувчи бўлиб 1923 йилгача ишладим. Адабиётга бўлган ҳавасим мадрасада ўқиб юрган чоғларимда бошланган эди. Кейинчалик қунт билан ҳавасни давом эттирдим»[4].
Яна Ғайратийнинг болалик чоғларига қайтсак. Атоқли адабиётшунос Лазиз Қаюмов берган маълумотга қараганда, Ғайратийнинг отаси «ўз даврининг машҳур иморат усталаридан бири бўлиб, саводли бўлгани учун адабиётга қизиққан ва фарзандида ҳам адабиётга ҳавас уйғотган. Бўлажак шоир 1912-1915 йилларда бошланғич мактабда, 1915-1916 йилларда эса «бироз муддат» мадрасада ўқиган. «Шу йилларда у, – деб ёзади олим, – Шарқ классик адабиёти ва, айниқса, Навоий, Муқимий, Фурқатлар ижоди билан танишади»[5].
Ғайратий ҳаётининг шу илк даври билан танишар эканмиз, яна бир манбадан иқтибос келтиришга эҳтиёж туғилади. Бу манба шоирнинг укаси Анвар Абдулланинг акаси ҳақидаги «бир шингил хотира»сидир.
«Отамиз Шоабдулла Шоикромов, – деб ёзади у, – ўқимишли кишилар, шоирлар даврасида суҳбат қуришни севадирган, хуштабиат одам бўлганлар.
Ҳақиқатан ҳам, акам, домла Ғайратий айтганларидек, Дегрез маҳалласидаги ҳовлимизда Камий, Хислат, Мискин ва Роиқ каби шоирлар ва ҳатто (мен кўрганларим) Абдулла Қодирий, Зиё Саидий, Собир Абдулла, Мумтоз Муҳаммадий, Туйғун ва бошқа ёш шоирлар даврасида суҳбатлар бўлар эди.
Бизлар отадан уч ўғил ва беш қиз дунёга келганмиз.
Акам Ғайратий ўн етти ёшларида Дегрез маҳалламиздаги Мусавой деганнинг қизига уйланганлар. Янгамиз Комилахон ўз давридаги мактабларда ўқиган – саводхон аёл эдилар.
Акам Ғайратий Комила кеннойимиздан фарзанд кўрмаганлари учун 30-йилларда Шафоат исмли қизга уйланганлар.
Шафоат кеннойимиздан икки қиз дунёга келган: Фотима ва Зуҳро қизларига Ғайратий Ўлмас ва Сўлмас деб ном қўйдилар.
Бу даврда Комила кеннойимиз ҳам бизнинг Дегрездаги ҳовлимизда бирга яшар эдилар. Ўлмасни Комила кеннойим, Сўлмасни Шафоат кеннойим ўз тарбиясига олишди. Қизларни икки аёл ажойиб аҳиллик ва меҳр билан тарбия қила бошладилар.Лекин афсуслар бўлсинки, бир ёш-бир ярим ёш бўлгач, ҳар иккала қиз ҳам кетма-кет бевақт вафот этди.
1933-34 йилларда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг саъй-ҳаракати билан шоирлардан Уйғун, Ғайратий, Эминжон Аббос, Ҳасан Пўлатларга ҳозирги Тошкент қандолат фабрикаси яқинидан жой ажратиб берилди.
Акам Ғайратий билан Шафоат кеннойим (шу хонадонларида) уч қиз ва икки ўғил фарзанд кўрдилар»[6].
* * *
Нақл қилишларича, Шоабдулла отанинг Дегрез маҳалласидаги хонадонида Хислат, Мискин каби шоирлар иштирокида ўтган ўтиришларнинг бирида Шоабдураҳимнинг шеърий машқлари ва ғайрат-шижоатини кўрган шоирлар унга «Ғайратий» деб тахаллус беришган.
Дегрез маҳалласи ўтган асрнинг бошларида Эски шаҳарнинг маданий ўчоқларидан бири бўлган. 1918 йили шу маҳаллалик Йўлдош ҳожи деган бойнинг ҳовлисида Маннон Уйғур раҳбарлигида Карл Маркс номли театр труппаси ташкил этилган. Ғайратий шу йилларда санъат ва адабиётга қизиққан ўртоқлари билан бирга мазкур труппа спектаклларини завқ билан томоша қилган. Ашхобод фронтидаги «гастрол»дан қайтган Ҳамза ҳам ўша кезларда Тошкентга келиб, Маннон Уйғур ва унинг труппаси билан ҳамкорлик қилган.
1921 йили «Қизил байроқ» газетасининг 18 февраль сонида ёш шоирнинг «Болалар ҳафтаси» деган илк шеъри босилиб чиқади.
Шу даврда ёш ўзбек шоирлари олдига Россиядаги М. Безименский ва А. Жаров сингари комсомол шоирлардан ўрганиш вазифаси қўйилган эди. Ғайратийнинг пролетар шоири бўлиб ўсишини истаган Зиё Саид унга: «Нега шу шоирларга эргашмайсан? Мана, Татаристонда бир шоир чиқипти, оти Фатҳий экан. Демьян Беднийга эргашиб, Демьян Фатҳий қилиб олибди тахаллусини. Сен фамилиянгни ўзгартирмасанг ҳам майли, лекин уларга эргаш!» деб маслаҳат берган.
Ғайратий рус комсомол шоирларига ҳам, В. Маяковскийга ҳам эргашмади. Унинг ўз устозлари бор эди. Шулардан бири ва асосийси Чўлпон эди. Аммо адабиётшуносликда худди шу масалада бир-бирини инкор этувчи фикрлар юради.
Таниқли адабиётшунос Салоҳиддин Мамажонов Ғайратийнинг 70 йиллиги муносабати билан 1962 йилда чоп этилган рисоласида бундай ёзган: «Партиянинг чақириғига «лаббай» деб жавоб берган Ғайратий миллатчилар билан юзма-юз туриб баҳслашиб, ҳатто уларнинг конкрет бир шеърини назарда тутиб, унинг темаси ва шаклини олиб, мунозарали шеър ёзди ва миллатчиларнинг бўҳтонларини шафқатсиз равишда фош этиб ташлади… У Чўлпоннинг «Бузилган ўлкага» шеърининг ҳам сарлавҳаси, ҳам мазмунига ва ғоявий йўналишига, идеалига зид қўйилган «Тузалган ўлкага» шеърини яратади… Бундай йўл – иқтибос ва муқаллид йўли ижодий амалиётда кўп учрайди ва ёзувчининг ғоявий ниятини ифодалашда қўл келади…
Ғайратий Чўлпон шеъридаги баъзи мисраларни келтириб, унинг йўналишини ўзгартирган бўлса-да, шеърнинг асосий қисмини ва ўқ томирини революциядан кейин жамоли ўзгарган ўлкани улуғлаш ва унинг душманларини фош этиш ташкил қилади»[7].
Чўлпоннинг «Бузилган ўлкага» шеъри 1921 йили Андижонда ёзилган. Шоирнинг бу шеърини ўқиган китобхон большевиклар давлатининг шу йилларда Фарғона водийсида олиб борган хунрезликларини, яъни аччиқ ҳаётий ҳақиқатни катта эҳтирос билан тасвирлаганини кўради. Чўлпон шу аччиқ ҳақиқатни шундай жиловсиз поэтик куч билан тасвирлаганки, бу шеър нафақат ўтган асрнинг 20-йилларида, балки 90-йилларида ҳам большевиклар давлатини айбловчи адабий ҳужжат ўлароқ жаранглаб турган. «Ўша йилларда, – деб ёзган эди атоқли адабиётшунос Озод Шарафиддинов, – Фарғонада минг-минглаб одамлар очлик ва зўравонлик туфайли ҳалок бўлган. Буни кўпгина расмий ҳужжатлар ҳам тасдиқлайди. Шундай экан, шоир шу аянчли аҳволдан қалбида жўш урган аламларини шеърга солган бўлса, ўлка бошига қора кўланка солиб турган булутларни тарқатишга ундаб, фарёд чеккан бўлса, буни аксилинқилобчиликка ёки миллатчиликка йўйиб бўладими?»
Лекин шу ҳақиқатни 90-йилларда ҳам айтиш осон бўлмаган. Шунинг учун Озод Шарафиддинов давом этиб ёзган: «Аммо бу ўринда яна бир фактни ҳисобга олмоқ зарур. 56 мисралик катта шеърнинг бирор жойида «Фарғона» деган сўз тилга олинган эмас. Бинобарин, шоир шеърда Фарғонани эмас, Шарқнинг бошқа бирон ўлкасини назарда тутган ҳам бўлиши мумкин. «Бузилган ўлкага» шеъри билан очиладиган «Булоқлар» тўпламининг илк саҳифасида «Жаҳон фотиҳлари чангалида эзилиб ётган Шарқ ўлкаларига бағишланади», деган ёзув бор. Бундан ташқари, Чўлпоннинг бу давр шеъриятида, умуман, Шарқ мавзуи етакчи ўрин тутади. Шунинг учун «Бузилган ўлкага» шеърини Шарқ мавзуидаги шеърлар силсиласида текширган маъқул»[8].
Бугун биз бу шеърнинг ҳар бир ҳужайрасидан 20-йиллардаги Фарғона водийсининг қонли нафаси уфуриб турганини аниқ сезамиз. Шундай экан, совет давлатининг адабиёт оламидаги ишончли кишилари ўша йилларда матбуотда бу шеърга қарши шеърлар, Чўлпонни аксилинқилобчиликда айбловчи мақолалар билан чиқиши ҳеч гап эмас эди. Балки Ғайратий шундай ишончли кишилардан бирининг топшириғи ёки маслаҳати билан бу шеърга қарши «Тузалган ўлкага (Чўлпонга жавоб)» шеърини ёзгандир. Қандай бўлмасин, 1926 йилда, орадан беш йил ўтгач, у шундай шеърни ёзган.
Ғайратий, айтиб ўтганимиздек, Чўлпон билан яқин ва самимий алоқада бўлган. Ҳатто оғзаки манбаларга қараганда, Чўлпон ўсиб бораётган ёш шоирнинг ижодий йўлида яшил чироқлар ёниб туриши учун ундан ўзи шундай шеърни ёзишни сўраган. Ҳатто Ғайратий шу шеърни ёзганидан сўнг уни ўзи таҳрир қилиб ҳам берган.
Таваллудининг 70 йиллиги арафасида Салоҳиддин Мамажонов билан қилган суҳбати вақтида Ғайратий «1925 йили бўлса керак» (кекса шоир сўзи), Чимкентга боргани ва у ерда Чўлпон билан тасодифан учрашиб қолганини айтган. Чимкентга истироҳат қилиш, қимиз ичиб даволаниш ва «тугамаган ишларини ёзиб битириш» (Чўлпон сўзлари) учун Чимкентга борган шоир тошкентлик шогирдини кўриб қувониб кетган ва унга биттадан шеър ёзишни таклиф қилган. Ғайратий шу воқеани эслаб, суҳбатдошига бундай деган: «У менга мурожаат қилиб, «Кел, шу ерда биттадан шеър ёзиб, «Қизил Ўзбекистон»га юборамиз, – деди. Мен «хўп», дедим-да, «Баҳор севинчлари» деган шеър ёзиб, уни Чўлпонга бердим. У бу шеърни таҳлил қилгач, ўзи ҳам «Эй булут» деган шеър ёзди. Ҳар иккала шеър ўша кезлари «Қизил Ўзбекистон» газетасида ёнма-ён босилиб чиқди» (ўша рисола, 24-бет).
Ғайратийнинг 1925 йили эмас, балки 1924 йил 2 июнда Чимкентда ёзилган «Севинч» шеъри «Туркистон» газетасининг 12 июнь сонида босилган. Чўлпон «Ай булут» шеърининг эса шу газетада босилган-босилмагани номаълум.
Шоирнинг укаси Анвар Абдулла «бир шингил хотира»сини давом эттириб, ёзган: «Мени қўлимга қалам олишга мажбур қилган бошқа бир гап ҳам борки, у ҳақда эндиги кунларда бир-икки оғиз сўз дегим келади.
Бу ҳам бўлса, домла Ғайратийнинг Чўлпон билан бўлган адабий-ижодий мулоқотлари ҳақидаги сўз. Акамнинг айтишларига қараганда (буни ўз оғизларидан бир неча бор эшитганман), Чўлпон билан бир неча марта ижодий сафарларга боришган. Акамнинг шундай сафарлар тўғрисидаги айрим ҳикоялари қулоғимда қолган. Бир куни Чўлпон ва акам Фарғонадан Шоҳимардонга бричка аравада (похол хашаклар устида) ёнбошлаб суҳбатлашиб кетишаётган экан.
– Тепамизда бир ҳовуч ивирсиқ булут келиб, бир-икки илиқ томчи ташлаб ўтди, – деб ҳикоя қилган эди акам. – Шунда Чўлпон булутга қараб, бир шеър тўқиди. Шеърнинг мазмуни шундай:
Яна нега мени қитиқлайсан!
Ҳа, ўша сен ахтарган баҳор ўша менман!
Домла бу шеърни ёддан билар эдилар. Бу шеър қоғозга туширилмаган бўлса керак»[9].
Ғайратий Чўлпон билан бирга Фарғонадан Шоҳимардонга бричка аравада суҳбатлашиб борган бўлиши мумкин. Аммо бу воқеа Чўлпон ижодида бирор из қолдирмаган. Лекин икки шоир тепасига «бир ҳовуч ивирсиқ булутнинг келиб, бир-икки илиқ томчи ташлаб ўтгани Чимкентда бўлган воқеадир. Чўлпон бояги «Ай булут» шеърида худди шу воқеадан таъсирланиб, бундай сатрларни ёзган:
Талалар-қирларда, адирнинг ёнида,
Ҳар турли ёввойи кўкатлар қўйнида
Ухлаган йўлчини нимага уйғотдинг?
На учун кўзингдан садафдек ёш тўкдинг?
Бевафо бир этак қўлингдан чиқдими
Ё гўзал масканинг илонга ин бўлди?
Ё эркин кўнглингни тириклик сиқдими
Ё севган гўдагинг бўрига ем бўлди?..
Ҳар ҳолда мен каби бир саёқ телбасен,
Юзингга ҳеч қайда бир эшик очилмас…[10]
Чўлпоннинг маҳоратини қарангки, саёқ булутдан тўкилган «бир-икки илиқ томчи» унда ва унинг лирик қаҳрамонида шундай маъюсона бир кайфият уйғотган ва у ўзи билан булут ўртасида шундай мунгли яқинликни топиб, шу кунларда ўзини эзиб-янчиб юрган кечинмаларни усталик билан юзага чиқарган.
Ғайратийнинг қизи Дилбар Абдуллаева ҳам отаси ҳақидаги хотирасида («Тошкент оқшоми», 1989 йил 19 декабрь) устоз билан шогирд ўртасидаги масалага тўхталиб: «Дадамнинг «Тузалган ўлкага» шеърининг баъзи сатрларига Чўлпон қалам теккизиб берганлиги (тузатишлар киритгани) – бу аниқ ҳақиқат».
Анвар Абдулланинг акаси ҳақидаги ёдномасида тилга олинган бошқа бир воқеа биз учун, айниқса, муҳим.
Миллий жаҳолат ва қолоқлик кўринишларига қарши ўт очиб, халқни уйғонишга чақирган, ҳуррият ва тараққийпарварлик ғояларини куйлаган Чўлпоннинг 10–20-йиллардаги шеъриятида ижтимоий мавзулар устуворлик қилади. Лекин унинг суронли 1919 йилда ёзилган «Гўзал» шеъри адабиёт шинавандаларига қанчалик завқ-шавқ бағишлаб келаётган бўлса, чўлпоншуносларни шунчалик ўйлантириб, баҳсларга тортиб келади.
Қаранг, қандай гўзал сатрлар билан бошланган бу шеър:
Қоронғу кечада кўкка кўз тикиб,
Энг ёруғ юлдуздан сени сўраймен.
Ул юлдуз уялиб, бошини букуб
Айтадур: «Мен уни тушда кўрамен.
Тушимда кўрамен – шунчалар гўзал,
Биздан-да гўзалдир, ойдан-да гўзал!»
Анвар Абдулла шу шеърнинг яратилишига оид бир воқеани хотирлаб ёзади: «Домланинг яна бир ҳикояси ҳамон хотирамда. «Фарғонанинг кўчаларида кетаётган эдик, – деган эди акам. Тўсатдан Чўлпон мени имлаб, ёнимиздан ўтаётган бир қизни кўрсатди.
Биз меҳмонхонага келгач, Чўлпон хаёл суриб ўлтирар, нимадандир маҳзун кўринар эди. Мен: «Нега хафасиз?» деб сўрадим. Чўлпон:
– Бояги қизга! – деди.
Мен:
– Сизга бир нарса дедими?
Чўлпон:
– Бир нарса деса, йиғлармидим?!
– Нега бўлмаса хафасиз?
Чўлпон:
– Унинг гўзаллигини тасаввуримга сиғдиролмай ҳайронман! – деди.
«Чўлпон ана шундай кўнгли бўш, беғубор шоир эди», – деб қўшимча қилди домла».
Чўлпоннинг «Гўзал» шеъри ана шу паричеҳра аёл билан тасодифий учрашув таъсирида ёзилган. «Чўлпон бу шеърдаги Гўзал образида истиқлолни тасвирлаган», деган гаплар ўткинчи енгил-елпи гаплардан бошқа нарса эмас.
* * *
«Тузалган ўлкага» шеърининг яратилишида Чўлпоннинг иштироки борлиги ҳақида қанчалик оғиз тўлдириб сўзламайлик, Ғайратийнинг 20-йилларда ёзган шеърларида Чўлпон ва «чўлпончилик»ни «фош этиш» тамойили йўқ эмас. Шундай шеърлардан бири «Кўпиклар» деб аталади. Бу шеърнинг «Буржуа миллатчиларига» бағишланганлиги қавс ичида қайд этилган. Шеърда бундай сатрлар «кўпириб» туради:
Лойқа сув кўксида пуфакдек оқиб,
Қаерга борасиз, енгил кўпиклар?
Бир чўп, бир хасга илашмак билан
Йиртдилар юздан сирли уртуклар…
…Ҳовлиқиб, кўпириб, бирдан учасиз,
Дарбадар бўлиб йўққа кўчасиз[11].
Балки Чўлпон ушбу шеър бағишланган «буржуа миллатчилари» рўйхатига кирмас. У ҳолда Ғайратий «буржуа миллатчилари» деганида кимни назарда тутган? Ахир 20-йилларда «буржуа миллатчилари» дейилганда, биринчи навбатда, Фитрат билан Чўлпон назарда тутилган-ку. Мабодо бу шеърдаги «буржуа миллатчиси»ни Чўлпондан бошқа одам деб тахмин қилсак, пролетар шоирининг «Эй қалам» шеъридаги қуйидаги сатрлар кимга қаратилган?
Шу эркин ҳаётнинг тўлқини
Туганмас жилвага кирганда,
Кўринган амални саробдек,
Чақнаган тилакни хароб деб,
Бўлдинг сен бўш хаёл тутқуни…[12]
Санъатшунос олим Сирожиддин Аҳмедовнинг аниқлашича, «Қалам» – Чўлпоннинг тахаллусларидан бири. Ғайратий мазкур шеърга «Эй қалам» сарлавҳасини қўйибгина қолмай, сарлавҳа тагига қавс ичида «Чўлпоннинг талвасасига» деган сўзларни ҳам ёзганки, бу ўша ағдар-тўнтар йиллардаги Ғайратийнинг ғоявий тебранишлари билан боғлиқдир.
Биз юқорида «пролетар адабиёти» деган ҳодисани тилга олган эдик. Адабиётнинг шу «тур»ини ривожлантириш учун 20-йилларда Москвада Бутунроссия пролетар ёзувчилари уюшмаси (ВАПП), Тошкентда Ўзбекистон пролетар ёзувчилари уюшмаси (ЎзАПП) ва унинг вилоят бўлимлари ташкил этилган. Бу ташкилотларга аъзо бўлган ёзувчилар заводларда ишлаши, ишчилар ҳаётини мукаммал ўрганиб, шу мавзуда асарлар ёзиши лозим эди.
«Ўзбек совет адабиётида, – деб ёзган эди Ғайратий «Муаллифдан» деб номланган таржимаи ҳолида, – ишчилар образини яратиш мақсадида 1928 йилдан 1931 йилгача «Тошсельмаш» заводида маҳалладаги ишчи ўртоқларим билан ишлаб, ижод этдим. Завод газетаси қошида адабий тўгарак ташкил қилиб, ҳаваскор ёшлар билан машғулот ўтказиб юрдим. Заводдаги ҳаёт, зарбдор бригадаларнинг жонбозлиги ижодимга илҳом бахш этди»[13].
Шундай заводларда ишлаган ёзувчилар пролетар адабиёти вакиллари ҳисобланиб, улардан «янги ҳаёт»ни куйловчи ёзувчилар билан бирга «буржуа миллатчилари» ҳисобланган эски ижодий зиёлиларга қарши курашиш талаб этилган. Ғайратийнинг «Эй қалам» сингари шеърлари ана шу даврнинг талаби билан ёзилган, десак тўғри бўлади.
* * *
Ғайратий ўзбек пролетар адабиётининг таниқли вакили сифатида талайгина шеърлар ва достонлар ёзди. У ҳатто 1934 йили Ғафур Ғулом, Раҳмат Мажидий, Ойдинлар билан бирга СССР ёзувчиларининг Москвада ўтказилган биринчи съездида иштирок этди. Съезд делагати сифатида Максим Горькийнинг уйидаги ижодий суҳбатда қатнашди. Съезд қарорларига биноан пролетар ёзувчилари уюшмалари ва бошқа адабий ташкилотлар тугатилиб, ягона Ёзувчилар уюшмаси тузилди. Шу ҳол Ғайратийнинг пролетар ёзувчилари сафидан чиқиб, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон ва Уйғунлар сафига келиб қўшилишига сабаб бўлди. У шу даврда «Онамга хат» (1933) ва «Жинаста» (1935) достонларини ёзиб, китобхонлар ўртасида катта довруғ қозонди. Ҳатто унинг номи ва асарлари уйғур халқининг тарихий ватанида машҳур бўлди.
«Онамга хат» достонида – сарлавҳадан кейин – шоирнинг бундай бағишлов сўзлари битилган: «Хитой бойлари ва инглиз империалистлари қўлида инграган Қашқар камбағал меҳнаткашларига атаб ёздим».
Ғайратий С. Мамажоновнинг бу достоннинг яратилиш тарихи тўғрисидаги саволига жавоб бериб, қуйидаги воқеани нақл қилган: «Мен, – деган шоир, – 1932 йилда Фрунзе (ҳозирги Бишкек – Н.К.)дан 60 км нарироқдаги Тўқмоқ деган шаҳарга боргандим. Бир кун тоғам бир ўртоғининг уйига меҳмонга олиб борди. Ўртоғи Қирғизистоннинг янги ташкил бўлган колхозида ишлар экан. Ўшанинг уйида бўлажак қаҳрамоним Тўхташ деган болани кўриб қолдим. Кейин гап чиқиб, колхоз аъзоларидан бири тоғамга: «Ўртоқ Султон Орифжонов, мана шу Тўхташ деган бола колхозимизга яқинда Қашқардан қочиб келди. Колхозимизда Қашқардан қочиб келиб, ишга жойлашганлар кўп. Мана шулар қаторида қабул қилдим. Бу боланинг бошидан ўтган воқеа жуда қизиқ экан. Бир бойнинг қўлида экан, у бойнинг ўғли бу болани қиморга ютқазиб қўйган экан. Шунинг учун ҳам қочиб, бу ерга келган экан. Энди мен шу болани ўқишга юбормоқчиман», деб қолди. Мен ҳайрон бўлдим. Бола мени жуда қизиқтирди. Ўзи билан гаплашдим. «Мен Қашқардан қочиб келганман, хўжайиндан. Дадам хўжайиннинг қўлида ўлиб кетган. Ҳамма: «Шу Андижонга борсанг, яхши бўлади. Бу ёқ томонни Андижон деяр экан. Чегарадан ўтиб, Андижонга борсам, деб шу ёққа келиб қолдим… Ҳозир колхозда ишлаб юрибман», деди» (ўша рисола, 44-бет).
Шу ғаройиб воқеани эшитгани ва Тўхташни ўз кўзи билан кўрганидан кейин Ғайратийда шу воқеа асосида асар ёзиш нияти туғилади. Унинг 20 – 30-йиллар ижодидаги энг машҳур асари – «Онамга хат» достони шу тарзда майдонга келади. Бу асарнинг мавзуи ҳам, қаҳрамонининг машаққатли тақдири ҳам шу давр адабиёти учун айни муддао эди. Шу ҳол Ғайратийнинг асар устида жўшиб, қаҳрамоннинг руҳий оламига кириб, завқ билан ишлашига сабаб бўлди. Асарнинг шеърият мухлисларига манзур бўлиши шоирни яна уйғур халқ ҳаётидан олинган «Жинаста» достонини ёзишга илҳомлантирди.
Иккинчи жаҳон уруши бошланганда Ғайратий кўплаб шеърлар, достонлар ва ҳикоялар муаллифи, 30-йиллар ўзбек шеъриятининг кўзга кўринган вакилларидан бири сифатида танилган эди. У уруш бошланиши билан, бошқа қаламкаш биродарларидек, халқ ва армияни курашга сафарбар этувчи шеърларни ёза бошлади. Унинг шундай шеърларидан бири ва биринчиси Ҳамзага назира сифатида ёзилган бўлиб, у бундай сатрлар билан бошланган:
Ташлагил қадам олға, ўзни марду майдон қил,
Қонталаб фашистларнинг икки дийдасин қон қил.
Бизни ким писанд қилмай, яъни қилса жаллодлик,
Тор-мор этиб барини, қора ерга пинҳон қил…
Ғайратий ватанпарварлик ғоялари чақнаб турган шундай шеърларни ёзибгина қолмай, Ўзбекистонга эвакуацияга келган қаламкашлардан бирини ўз бағрига олди. Уйининг ярмини унинг оиласига бўшатиб берди. Бир бурда нонини шу «етим» оила билан бирга баҳам кўрди. Лекин ўзини «улуғ оға» деб ўйлаган ва уй эгасига шу мақомда муносабатда бўлган қаламкаш ва унинг хотини «иззатга – туҳмат» деганларидек, Ғайратий билан жанжаллашиб ва уни миллатчиликда айблаб судга берди. Ёзувчилар уюшмасидаги шундай жанжалларга суяги йўқ келгинди кимсалар унинг ёнини олиб, Ғайратийнинг «миллатчи» сифатида қамоққа олинишига муваффақ бўлдилар.
С. Мамажонов Ғайратий ҳаётининг шу мудҳиш кунлари ҳақида бундай маълумот берган: «Ғайратий маҳорат чўққиси сари дадил қадам ташлаб кетаётган бир пайтда Иккинчи жаҳон уришининг энг оғир йилларида, 1942 йилнинг май ойида англашилмовчилик туфайли (эҳтимол бунга ҳам машъум уруш сабабдир) у ёзувчилар сафидан чиқарилади» (ўша рисола, 78-бет).
Ғайратийнинг шогирдларидан бири Сайёр «Ғайратий сандиғидаги хазина» («Тошкент оқшоми», 1989 йил 18 ноябрь) деган мақоласида шу воқеани эслаган, аммо унинг моҳиятига етмай, устозига нисбатан фақат ачиниш туйғуларинигина ифодалаган кўринади. Шоирнинг қизи Дилбар Абдуллаева Сайёрга шу номдаги мақоласи муносабати билан жавоб-мақола ёзиб, унда, жумладан, бундай деган:
«…Ғайратий ўз замонаси ноҳақликлари қурбони бўлди. Бу даврда унинг инсоний ва ижодий тақдири завол топди. Шуни айтиш зарурки, бу давр фақат ўзбек зиёлиларининг эмас, балки бутун мамлакат миқёсида ҳам ўз овозига эга бўлган йирик ёзувчи ва шоирлар бошига ҳам кулфат солди… Отамизнинг ижодий ва шахсий тақдири уруш арафасида ва ундан кейинги йилларда мамлакатда, республикада ҳукм сурган ва Ёзувчилар уюшмасида ҳам ўз ифодасини топган муҳитнинг натижасидир.
Шоир Ғайратий 1941 йилда республикага вақтинча кўчиб келган ва бизнинг хонадонимизга жойлаштирилган москвалик С. Родовнинг худбин мақсадни кўзлаб НКВДга «миллатчи» деб ёзган туҳмати натижасида ҳибсга олинган. Бу туҳмат асоссиз эканлиги аён бўлгандан кейин қамоқдан бўшатилган, бироқ ўша давр тақозоси билан кечагина «Онамга хат», «Жиноятчи» («Жинаста» демоқчи – Н.К.) поэмалари ҳақида оғиз тўлдириб гапирган сафдошларининг кўпчилиги ундан юз ўгирган.
1934 йилда биринчилар қаторида СССР Ёзувчилар уюшмаси аъзоси бўлган отамиз 1941 йилда (аниғи: 1942 йилда – Н.К.) бу ижодий ташкилотдан чиқарилди, асарлари узоқ муддат давомида матбуотда босилмади»[14].
Шу машъум воқеа Ғайратий рубоби торларининг чок-чок узилишига сабаб бўлди. У озодликка эришганидан сўнг Тошкент вилоятининг Ўнқўрғон туманидаги мактаблардан бирида ўқитувчи бўлиб ишлашга мажбур бўлди. Уруш йилларида қишлоқ мактаблари ўқитувчисиз қолганлиги учун Маориф халқ комиссарининг буйруғи билан шаҳар мактабларидаги айрим ўқитувчилар қишлоққа сафарбар қилинган эди. Шунда менинг ҳам отам Ўнқўрғондаги Ғайратий хизмат қилган мактабда директор муовини ва физика ўқитувчиси бўлиб ишлаганлар. Ўша йилларда бир воқеа содир бўлган. Ғайратий намоз ўқимаганлиги учун қишлоқдаги мутаассиб кимсалардан бири шоир яшаётган ижара уй бекасига уни кофир деб ёмонлаган. Ва уни уйга киргизмасликни буюрган. Уй эгаси ҳам эшикни шартта қулфлаб олган. Ғайратий шу уйнинг болахонасида яшагани ва ўзи яшаётган уйга кира олмагани учун бундай тўртликни ёзган эди:
Ғайратий уйга киролмас,
Қўлда нарвон бўлмаса.
Деразадан ошиб тушолмас,
Белда дармон бўлмаса.
Балки бу тўртликнинг давоми бордир. Аммо болалик чоғимда эшитган шеъримнинг фақат шу сатрларигина ёдимда қолган.
С. Мамажонов Ғайратий билан суҳбатда ундан: «Шу воқеа сизнинг ижодингизга қандай таъсир қилган?» деб сўраганида, шоир бундай жавоб берган эди: «7-8 йиллар ижоддан қолиб кетдим. Ҳалиги руҳан эзилиб кетганимдан ҳатто ёзган нарсаларимнинг ҳам мазаси бўлмади…» (ўша рисола, 78-бет).
Ғайратий ижодий умрининг иккинчи палласида Фурқат, Завқий ва Ҳамза каби шоирлар ҳаётини яхши билгани учун улар ҳақида достонлар, «Узоқдаги ёр» қиссаси, ўнлаб ҳикоя ва шеърларни ёзди. Лекин йил сайин, ҳатто кун сайин ривожланиб бораётган адабиётга Эркин Воҳидов ва Абдулла Орипов сингари ёрқин истеъдод эгалари кириб келаётган давр фонида унинг асарлари катта акс садо бермади.
Давр унинг юрагидаги шоирлик ўтини совуқ нафаси билан ўчириб улгурган эди.
* * *
Аммо Ғайратий мавжуд тарихий ижтимоий-маданий шароитда ўз имкониятларидан фойдаланишнинг икки муҳим йўлини топди. Бу йўллардан бири ва ғоят самаралиси ёш адабий авлодни тарбиялаш эди.
Урушдан кейинги йилларда Тошкентда иккита Ўқувчилар саройи бўлиб, улардан бири Янги шаҳарда, иккинчи эса Эски шаҳардаги Н. Островский номли Ўқувчилар саройи эди. Ғайратий иккинчи саройдаги адабиёт тўгарагига раҳбарлик қилишни ўзига ор билмай, аксинча, шу тўгаракнинг аъзоси бўлган мактаб ўқувчиларини ўз бағрига олди, уларда адабиётга меҳр уйғотди, уларга бир неча йил мобайнида адабиётдан сабоқ бериб, уларни бадиий ижоднинг сеҳрли оламига олиб кирди. Ҳали олий ўқув юртларининг филолог талабалари Фузулий номини этишмаган пайтларида у тўгарак аъзоларини Фузулийнинг бадиий оламига олиб кириб, озар шоири ғазалларига катта қизиқиш уйғотди. Ҳали «Чўлпон» номини айтиш мумкин бўлмаган вақтда тўгарак аъзоларига Чўлпон ҳақидаги хотираларини сўзлаб, уларни буюк шоир шеърларининг сирли қатламлари билан ошно этди. Кейинчалик ана шу Ғайратий мактабидан Эркин Воҳидов ўсиб чиқди. Унинг Сайёр, Тўлқин, Анвар Исроилов, Анвар Эшонов, Тамилла Қосимова ва бошқа тенгдошлари устоздан олган билимларини ижодий меҳнатлари билан оқлай олдилар. Ғайратий бу шогирдлари тимсолида яшашда ва ижод қилишда давом этди.
Ғайратий танлаган иккинчи йўл – хотиралар ёзишдир. Ғайратийнинг Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Абдулла Қодирий ва бошқа ёзувчилар ҳақидаги хотираларисиз бизнинг бу улуғ ёзувчилар тўғрисидаги, 20 – 30-йилар адабиёти тўғрисидаги билимимиз саёз бўлиб қолган бўлурди.
Ҳамза «ўзбек совет адабиёти»нинг ягона асосчиси ҳисобланган йилларда уни билган ҳам, билмаган ҳам у ҳақида хотиралар ёзаверди. Бу хотираларнинг катта қисмига ишониш қийин. Лекин Ғайратийнинг 1927 йилнинг куз кунларидан бирида Тошкентдаги музика мактабида Ҳамза билан бўлиб ўтган учрашув ҳақидаги хотирасига ишонмаслик мумкин эмас. Ғайратийнинг учрашувда Домла Ҳалим ва Ҳожи Абдулазизнинг ҳозир бўлгани, Ҳамзанинг кечикиб келгани, кечани профессор Мироновнинг очгани ва қўқонлик шоирнинг «Қорасоч» номли «оригинал опера» асари устида ишлаётгани ҳақидаги сўзларига ишонмаслик мумкин эмас.
«Эртасига эрталаб, – деб ёзган Ғайратий, – театр директори Муҳиддин Қори Ёқубов билан Ҳамза меҳмон бўлиб турган Заргарлик маҳалласидаги артист Олим Қосимовнинг уйига бордик. Ҳамза театрдаги музика усталаридан Ҳайит охун, Абдулқодир найчи ва бошқаларга яқинда ёзиб тугатган ўзининг «Қорасоч» операсидан «Сайёра», «Отин бувижон» каби арияларни ўргатаётган экан. Узоқ суҳбатлашиб ўтирди. Музика машғулотидан сўнг якка танбурда лирик бир куйни завқ билан чалиб берди»[15].
Ғайратий Ҳамзадан ҳам кўра Абдулла Қодирийни яхши билган. У 1924-1925 йилларда Эски шаҳардаги 1-сонли босмахонада мусаҳҳиҳ бўлиб ишлагани учун ўша вақтда нашр этилаётган «Ўткан кунлар» романининг «Кутилмаган бахт» деган боби йўқолиб қолгани, шу туфайли нашр иши ёзувчи томонидан тўхтатиб қўйилгани сингари воқеаларнинг тирик гувоҳи бўлибгина қолмай, адиб билан бирга Қўқонга ижодий сафар билан ҳам борган. Уни шахс сифатида, тарихий романни ёзиш машаққатларини бошидан кечирган ёзувчи сифатида, «Муштум» журналини «гуллатган» беқиёс ҳажвчи сифатида билган замондошлардан бири ва биринчиси Ғайратийдир. Унинг Кумуш сағанасидаги қабртошга ёзилган шеър тарихига оид хотираси менда, айниқса, катта таассурот қолдирган.
«…Абдулла акам, – деб ёзган Ғайратий, – «Ўткан кунлар»нинг охирги бўлимини ёзиб битириб, «Муштум»даги ўртоқларга ўқишга берган эканларми, ҳар ҳолда бир кун идорадаги баъзилар Кумуш қабрига битилган шеър ҳақида Абдулла акамга эътироз билдиришди. Абдулла акам олдинги вариантида қабр тошига Фузулийдан бир байтни кўчирган эканлар:
Ҳамроҳим эдинг бу йўлда, эй моҳ,
Ҳамроҳни ташлаб кетарми ҳамроҳ?
Улар бу байтни ўзгартиришни, ўз асарларига ўз шеърлари бўлса яхши жаранглашини маслаҳат беришди. Маслаҳат Абдулла акамга маъқул тушди шекилли, кўп кун ўтмай:
Ай чарх, этдинг ортуқ жабр бунёд,
Кўзим ёшлиғ, тилимда қолди фарёд.
Ҳаётим лолазоридин аюрдинг,
Ёқиб жоним, кулим кўкка совурдинг
шеърини ёзиб келдилар»[16].
Ғайратий берган бу маълумот, биринчидан, улуғ адибнинг Фузулий ижодини яхши билганидан, иккинчидан, Фузулийдан қолишмайдиган шеърлар ёза оладиган шоир бўлганидан шаҳодат берса, учинчидан ва, энг муҳими, бизни Қодирийнинг Кумуш ўлимини тасвирлаш жараёнидаги руҳий ҳолати билан таништиради.
Афсуски, мен Ғайратийнинг яна қандай адабий хотиралар ёзганидан бехабарман. Лекин шу нарса аниқки, у қаттол замон туфайли ўзи севган, порлоқ хотираси олдида ўзини қарздор ҳисоблаган буюк Чўлпон ҳақида бирор хотира ёза олмай, армонда кетди.
«Шарқ юлдузи» журнали, 2018 йил, 12-сон
_______________________
[1]1 Асқаров Акбар (1902–1978) – Ўзбекистон Фанлар академиясининг мухбир аъзоси (1943), шифокор.
[2] Нажмиддинов Турсун (1901–1972) – тиббиёт фанлари доктори (1944).
[3] Ғафур Ғулом. Мукаммал асарлар тўплами. ХI жилд. Адабий-танқидий мақолалар. – Т.: Фан, 1989 – Б. 369.
[4] Иқтибос қуйидаги манбадан олинди: Мамажонов С. Ғайратий. – Т., 1973. – Б. 12-13.
[5] Қаранг: Қаюмов Л. Социалистик ҳаёт куйчиси / Ғайратий. Танланган асарлар. – Т.: Ўзадабийнашр, 1962. – Б. 3.
[6] Анвар Абдулла. Акам Ғайратий. Бир шингил хотира. – «Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 1993 йил 26 ноябрь.
[7] Мамажонов С. Ғайратий. – Т., 1973. – Б. 23-24.
[8] Шарафиддинов О. Чўлпон. – Т., 1991. – Б. 29.
[9] Анвар Абдулла. Акам Ғайратий. – Ўша манба.
[10] Чўлпон. Асарлар. I жилд. Шеърлар. Мансуралар. Шеърий хатлар. – Т., 2016. – Б. 207.
[11] Ғайратий. Танланган асарлар. – Т., 1962. – Б. 32.
[12] Ўша асар. – Б. 47.
[13] Қаранг: Ғайратий. Шеърлар. – Т., 1965. – Б. 6.
[14] Абдуллаева Д. «Ғайратий сандиғидаги хазина». – «Тошкент оқшоми», 1989 йил 19 декабрь.
[15] Ҳамза замондошлари хотирасида. – Т., 1979. – Б. 111.
[16] Абдулла Қодирий замондошлари хотирасида. – Т., 1986. – Б. 15-16.