Mutafakkir shoirlar she’rlariga o‘z zamonasi va keyingi asrlarda ham ko‘plab sharhlar bitilgan. Zero, bunday mo‘jaz, ammo olam-olam ma’no va so‘z san’atining turfa sirlarini o‘z bag‘riga olgan asarlar mazmun-mag‘zini chaqish barcha uchun bir xil oson emas. Shu bois, ularning kishini o‘ylantiruvchi nuqtalarini anglash maqsadida tahlil va tushuntirish zarurati tug‘ilgan.

Alisher Navoiyning “Qaro ko‘zum…” so‘zlari bilan boshlanuvchi g‘azali ana shunday asrlar osha ko‘pchilikning diqqatini tortib, kuylar bastalangan va sharhlar bitib kelinayotgan she’rlardan sanaladi. Ayniqsa, unga keyingi paytlari olimlarimiz tomonidan yozilgan sharhlar ulug‘ shoir ijodini yaqindan o‘rganish borasidagi navbatdagi qadamlardan biri bo‘ldi, desak yanglishmaymiz. Quyidagi izlanishimizga ham mo‘jizakor bu g‘azalning san’atkorona ifodalangan mazmunini tushunish yo‘lidagi bir urinish sifatida qaralishini istardik.
Alisher Navoiy “olam binosi bo‘lgandan beri tuganmagan g‘arib bir qissa ermish” ishqni g‘azallari va dostonlarida tarannum etarkan, ma’shuqa sabab vujudga keluvchi nozni o‘z sevgan qahramonlari — “Layli-yu Shirin zulmu kini” deb ataydi. Ular ishqida ne-ne ko‘ylarga tushgan “Majnun bila Farhod ishqni mendin o‘rganmagi kerak”, deydi. Insonning azaliy odati go‘zallikni yoqtirib, uni qo‘lga kiritishga intilishidir. Bu intilishni — ishq va yor visoliga nisbatan ehtiyojni niyoz deydilar. Go‘zallik egasining o‘zini kerakli qilishi esa noz deb ataladi. Ma’shuqaning nozi ortgani sayin oshiq niyozi — ohu zori kuchayaveradi. Ammo, “Qaro ko‘zum…”da lirik qahramon boshqa g‘azallardagi kabi, yorga yalinish, “men”ligidan ayrilishga mahkum emas. Shu sababli bu g‘azalda, oshiqning o‘z dardini yorga izhor etishi tasviri shoirdan o‘zgacharoq o‘xshatish, timsollar qo‘llashni taqozo qilgan:

Qaro ko‘zum, kelu mardumlug‘ emdi fan qilg‘il,
Ko‘zum qarosida mardum kibi vatan qilg‘il.

Navoiy oddiy insonlarga xos odat, qoida va xislatlarni o‘z asarlarida mardumlug‘, odamiylig‘, odamiyvashlig‘, insoniyat va mardumdorlig‘ so‘zlari bilan anglatadi. Forscha mardum so‘zi odamlar, xalq degani. Fan qilmoq esa hunar-kasb, usul, qoida va odatga aylantirmoq ma’nolarini beradi. Ikkinchi misradagi ko‘z qarosi ikki ma’noga ega. Birinchisi, ko‘z qorachig‘i bo‘lib, uning forscha muqobili savodi dida, savodi chashm va arabchasi savodil-ayn(arabcha savod — qora, ayn — ko‘z)dir. Ko‘z qarosining ikkinchi ma’nosi ko‘zning ichi, tegrasi, hududi demakdir. Zero, arabcha savod va o‘zbekcha qora so‘zlari joy, makon, hudud ma’nosini ham anglatadi; forscha mardum odamlar, xalqdan tashqari, ko‘z qorachig‘ini ham bildiradi.
Ko‘z qorachig‘i timsolini yorga yetish vositasi o‘rnida ishlatish Navoiydan oldingi va keyingi shoirlar uchun ham rasm bo‘lgan. Masalan, bir shoir odamlardan yorini rashk etarkan, barcha odamlarning ko‘z qorachig‘iga aylanib, sevgilisini faqat o‘zi ko‘rishni istaydi. Yorning ko‘zda vatan tutishini shoirlar Yusufning otasi ko‘zidan boshqa yerda joy olmasligi va shu kabi juda ko‘p o‘rinlarda ishlatadilar. Masalan, Lutfiy o‘z ko‘zida vatan tutmagan yordan xafa bo‘lmaydi va qiziq bir bahona keltirib, vaziyatdan qutuladi: shoir ko‘zidan doimo yor ishqida daryodek ko‘z yoshi oqadi, suv toshib oquvchi yerda esa turarjoy yasab bo‘lmaydi: Gar vatan Lutfiy ko‘zida tutmading, yo‘qtur ajab, Uy qo‘pormog‘lig‘ erur dushvor Jayhun ustina. Navoiy esa, oshiq ko‘zida yor joy tutib qolishi mumkinligini ta’kidlab, boshqa bir o‘xshatish topadi. To‘g‘ri, Navoiy ko‘z yoshlaridan ham dengiz hosil bo‘ladi, lekin ko‘zlari shu dengiz ichra kemadek qalqib qolibdi, degan ta’rif oladi: Chun Navoiy ashki bahr o‘ldi, chekib ranju taab, Kemalikdin ko‘zlari ul bahr aro topti laqab. Ko‘zida, tong yo‘q, agar tutgung maqom, ey no‘shlab, Chun kirar el kemaga qilmoq uchun ayshu tarab.
Oshiq — Navoiy “Qaro ko‘zum…”ning birinchi baytida yorga kibru havo bilan o‘zingni baland tutma, insonlarga yarashuvchi xislat, odatlarga rioya qilib, sal pastga tush mazmunidagi kinoyalar orqali suyukligini ko‘rish javhari hisoblangan ko‘z qorachig‘i o‘ngida namoyon bo‘lishga undayapti. Lirik qahramon qorako‘zligiga shu yo‘l bilan o‘z ko‘zida vatan tuttirmoqchi. Ikkinchi misradagi shakli bir, ma’nosi har xil so‘zlarga qaraganda, so‘z san’atkori yorning ko‘z ichida doimo muqim turuvchi ana shu ko‘z qorachiqlaridek vatan tutishini ham istayotgani ma’lum bo‘ladi:

Ko‘zum qarosida mardum kibi vatan qilg‘il.
(Ko‘zim qorachig‘ida odamlar kabi vatan tut.)

Ko‘zum qarosida mardum kibi vatan qilg‘il.
(Ko‘zim ichida ko‘z qorachig‘i kabi vatan tut.)

(Hiloliy ham shu ma’nolarda yozadi: Dida joyi tust, binshin, az nazar g‘oyib mashav. Mardumiy kun chun miyoni mardumon jon kardai. — Sening joying ko‘zimdir, kel o‘tir, nazarimdan yiroq tushma, Odamgarchilik qil, chunki odamlar (yoki qorachiqlar) orasida turibsan axir.)

Yuzung guliga ko‘ngul ravzasin yasa gulshan,
Qading niholig‘a jon gulshanin chaman qilg‘il.

Yor yuzini gul, ko‘nglini ravza(bog‘), suyukli qaddini niholga, jonni bir gulshanga qiyos etuvchi oshiq — shoir bu o‘xshatishlardan endi boshqa maqsadda, o‘zgacha usullarda foydalanib, o‘sha gulga o‘ziga qarashli bog‘ni gulshan, niholga gulshanini chaman (maysazor) qilib ko‘rsatayapti, bunday tashbehlar orqali shoir ularning muqobili — aslini qo‘lga kiritish niyatida ekanini anglatmoqda.

Takovaringg‘a bag‘ir qonidin hino bog‘la,
Itingg‘a g‘amzada jon rishtasin rasan qilg‘il.

Uchinchi baytdagi so‘zlarning lug‘aviy ma’nosidan tashqari istilohiy mazmuni quyidagicha: forscha takovar so‘zi “tak(tag) ovardan — hamla qilmoq” qo‘shma fe’li so‘z birikmalaridan tashkil topgan (“Farhangi Donishgar” izohli lug‘ati, Qum; hozirgi fors harbiy terminologiyasida takovar hamla qiluvchi askar ma’nosida ishlatiladi; “Shohnoma”dan: Furu mond asponi jangiy zi tag, Ki go‘fty ba tanishon najo‘nbid rag. — Jang otlari hamla qilishdan to‘xtab qoldilar, go‘yo badanlarida qimirlamasdi tomirlari; Taki sarmo shikast — Sovuq hamlasi shikast yedi, ya’ni sovuq shiddati pasaydi; g‘amzada — tilimizda ham mavjud arabcha “g‘am” hamda forscha “zadan” — urmoq fe’lidan yasalib, g‘am-g‘ussada ezilgan ma’nosini beradi; rishta — ip tolalari; rasan — arqon; bo‘yinbog‘. (O‘zimiz bilgan hinoni odatda qizlar hayit bayramlarida qip-qizil qilib qo‘l-oyoqqa qo‘yishlarini ham oldindan eslatib o‘taylik.)
Navoiy boshqa shoirlar kabi yorni ot ustida ham ko‘radi. Chunki o‘sha davr hayotidagi bu voqelik bayonga ko‘chishi bilan birga oshiq nazdida yorning doimo unga qo‘l yetmas balandlik, ya’ni otda yurishi, ustiga-ustak, bu otlarning raxsh (Rustami Doston oti), abrash, ablaq (qashqa, rang-barang tusli chiroyli otlar), tavsan (o‘jar ot), samand (uchqur ot) kabilar bo‘lishi ma’shuqa nozining yanada qattiq, kinli ekanini anglatadi. Buyuk shoir bu g‘azalida ot mingan yoriga niyozini yanada kuchliroq va hayotiyroq ifoda etish uchun o‘sha davrdagi boy oila qizlari yolg‘iz chiqqanda minishi oddiy hol bo‘lgan takovar ustidagi go‘zalga murojaat qiladi. Ko‘z oldimizda beixtiyor Layli va u mingan takovar gavdalanadi. Takovarlar maxsus o‘rgatilgan jangovar otlar bo‘lib, urush maydoniga kirganda old oyoqlari bilan raqibning yuzi, ko‘kragiga tepib va uni yiqitib, oyog‘i ostida ezg‘ilab, tuyoqlarini qonga botirmaguncha janggohdan chiqmagan. Layli kabilar esa, tinch davrda o‘zlarini g‘anim qabila odamlari yoki o‘g‘ri va shu kabi kaslarning tuyqus hamlasidan saqlash uchun bunday takovarlar minishgan. Lirik qahramon yorga murojaat etarkan, agar sen bu nozing orqali yuragim qonini istayotgan bo‘lsang, takovaring oldiga chiqay, tuyoqlari bilan tepib, ko‘ksimni yorsin va ularni yurak-bag‘rim qonidan qo‘lga qo‘yilgan hino kabi qip-qizil qilib, o‘z vazifasini ado etsin, mening o‘limim ikkalangiz uchun ham bayram bo‘lsin; jononsiz jonni nima ham qilaman, ol, g‘am ostida ezilib, jul-jul titilgan jonim ipi torlaridan yasalgan arqonni atrofingda seni qo‘riqlab kelayotgan itingga bo‘yinboq qilib bog‘la. Ular faqat shunga yaraydi va so‘ng qancha istasang, qayoqqa xohlasang, tortqilayver, deydi.

Firoq tog‘ida topilsa tufrog‘im, ey charx,
Xamir etib yana ul tog‘da Ko‘hkan qilg‘il.

Qalam ahli odatda odam boshiga tushadigan firoq, hijron kabi ayriliq tuyg‘usini haddan ortiq katta musibat, kuchli dard yo og‘ir g‘am darajasida ko‘rsatish uchun ularni tog‘, dasht, dengiz, osmon, tun sifatlariga qiyos qiladi. Undan tashqari, shoirlar tarixiy ildizga ega podshoh Parviz va malika Shirin qissasidagi tog‘ yo‘nuvchi Farhodning Shirin ishqi bilan Behistun tog‘ida halok bo‘lganiga ishora tarzida bu tog‘ni firoq tog‘i ham deydilar. Charx, ya’ni aylanuvchi osmon deyishdan maqsad “azaliy taqdir, Yaratuvchi”dir. Forscha ko‘hkan atamasi tog‘ toshlarini qo‘poruvchi, tog‘ qazuvchi, tog‘ toshini yo‘nuvchi, toqqa tasvir, xat o‘yib yozuvchi ma’nolarini beradi va odatda uni ham afsonadagi Farhodning kasbu koriga nisbatan ishlatadilar. Forscha xamir kardan (xamir qilmoq) muqobilidagi xamir etmoq eski o‘zbek tilida o‘zimiz bilgan xamirdan tashqari loy qormoq o‘rnida ham ishlatilgan. Bu baytda xamir etmoqning faqat ana shu loy qorish ma’nosi ko‘zda tutilmoqda.
Diniy ta’limotlarda “odam zoti Yer kurrasining muayyan joyidan olingan bir siqim tuproq loyidan yasalgan” va “inson bu dunyoga qayta tirilib keladi” degan aqidalar ilgari suriladi. Ana shu aqidalar mazmuniga suyangan oshiq — shoir yor oldida ishq yo‘lidan sira qaytmasligi, shu sababli ma’shuqaning bu nozlari behuda ekanini uqtirish maqsadida azaliy qudratdan “falak gardishi aylanib, yana tirilish imkoni bo‘lsa, o‘zining ayriliq tog‘ida qolib ketgan suyaklari xokidan loy qorilib, zuvalasidan o‘sha Behistun tog‘ida o‘lgan Ko‘hkan — Farhodsifat oshiq maqomida yaratilishini” iltijo qiladi va bu bilan yor ishqida necha bor o‘lib-tirilish imkoni bo‘lsa, bunga so‘zsiz tayyor ekanini anglatmoqchi bo‘ladi.

Yuzung visolig‘a yetsun desang ko‘ngullarni,
Sochingni boshtin-ayog‘ chin ila shikan qilg‘il.

Navoiy bu baytda yor yuzi visoliga yetishni oshiq yurakning ham uni ko‘ra olishi, ham xayolotlar olamida bu lazzatli onlarni qo‘lga kiritishi ma’nosida talqin etmoqda. Baytda hozirgi o‘quvchi uchun qiyin so‘zlar faqat forscha chin va shikan sinonimlari bo‘lib, ular halqa-halqa, toblab eshilgan ma’nolarini beradi. Yor agar sochlarini boshdan-oyoq halqa-halqa qilib eshsa, bu holat oshiqning yor yuzi visoliga yetishida qanday ahamiyat kasb etadi?
Bir necha go‘zallikni mujassam qilgan yor yuzi visoliga yeta olmagan oshiq betob, behol, beqarorlik holatlarini boshidan kechiradi. Atrofdagilar ta’nasiga qoladi. Ammo bu ishtiyoq borgan sari kuchayib, junun — telbalik holatiga yetadi. Layliga ishqining tobora kuchaygani sababli telbaga aylangan Qaysning bo‘yniga zanjir solindi. Ammo u shu zanjir vositasida kampir yetaklagan holatda Laylining uyigacha kela oldi va, bir lahza bo‘lsa-da, yori jamolini ko‘rishga erishdi. Yoki insonning Xudoga, ya’ni barcha go‘zalliklar bekamu ko‘st holda mujassam bo‘lgan Yaratuvchi jamoliga oshiqligi xususida ta’lim beruvchi so‘fiylar rivoyatiga ko‘ra, Mansuri Halloj dor tagidayoq “chinakam yor jamolini endi topdim”, degan ekan. Shoirlar Qaysning sevgilisiga yetishishda vosita bo‘lgan zanjir va Mansurni Haq jamoliga yetkazgan dor arqonini ifodalash uchun gohida yorning halqa-halqa eshilgan sochiga murojaat qilib, sopini o‘zidan chiqaradilar. Zanjir, arqon demoqchi bo‘lsalar darrov yodlariga suyuklining sochi tushadi. Yor sochi “ayriliqning qora tuni”, “oshiqni ma’shuqqa chirmaguvchi toblig‘ soch”, “bo‘yinga solingan ikki quloch kamand”, “Yusufni quduqdan chiqaruvchi arqon”, “yuz ganjinasini saqlovchi ilon”, “telba bo‘yniga tushuvchi zanjir” va boshqa ta’riflarga ham ega.
Navoiy, ahli junun qaydi yor zulfi emish, Xirad tanobini uz, band agar bu silsiladur (xirad — aql; silsila — zanjir); Halqa-halqa bo‘ynuma solmish tanobi zulfini, Jurmi ishqimg‘a magar hukm ayladi dildor dor (jurm — ayb, gunoh, jinoyat). Yuzin istarsan, Navoiy, qochma zulfi fikridin, Kim sen istar ayshning ummidi bu qayg‘uda bor(ta’kid bizniki — I.B; Ey Navoiy, yor yuzini istasang uning zanjir, dor va ayriliq tunini eslatuvchi sochi haqida o‘ylashdan qochma, chunki sen yor yuzi sababli yetmoqchi bo‘lgan o‘sha lazzat, dor, hijron kabilar keltiruvchi qayg‘uli damlardadir).
Najmiddin Kubroning shogirdi Majduddin Bag‘dodiy ham shunday yozgan ekan: Zanjiri sari zulfi tu dar gardani tust, Bar gardani banda neh ki devona manam. — Boshingdagi soching zanjiri bo‘yningda turibdi, uni mening bo‘ynimga tashla, axir jinni men-ku!) Hatto, yor zulfi Yusufni quduqdan qutqaruvchi najotkor kamand — arqon o‘rnida kelganida ham, uni ko‘rgan oshiq ko‘z oldida oshiqlar bo‘yniga tushuvchi band — zanjir gavdalanadi: Ham zanaxdonida yuz ming jon asir, Chohida yuz Yusufi Kan’on asir. Zulfidin solsa chiqorurg‘a kamand, Ko‘prak aylab bu kamand ul elni band… Demak, yor yuzi visoliga yetish uchun zanjir kerak, dor lozim! Agar sevgili sochini halqa-halqa qilsa, bas, Mansur osilgan dordan va Majnun bo‘yniga solingan zanjirdan bir nechasi tayyor, yor yuzi visoli esa naqd.

Xazon sipohig‘a, ey bog‘bon, emas mone’,
Bu bog‘ tomida gar ignadin tikan qilg‘il.

Bu baytdagi so‘zlarning lug‘aviy va istilohiy ma’nolari quyidagicha: xazon — kuz fasli; sipoh — lashkar, qo‘shin. Bu o‘rinda tom harbiy istiloh, shoir tashbehiga ko‘ra, qal’a devorining qo‘shin hujumidan himoya qiluvchi burju bori, istehkom minorasi sifatida kelmoqda (To‘sh-to‘shidin bori yugurushtilar, Qal’aning tomig‘a yopushtilar, Yopushib tomni ko‘p kovladilar, Zo‘r etib tomg‘a ko‘p hovladilar).
Shoir o‘z muddaosini bog‘ ahvolini yaxshi biluvchi bog‘bonga aytish va, kuz fasli xususiyatini hamma bilgani holda, unga bostirib keluvchi lashkar, bog‘ning tikan to‘siqli devoriga qal’a istehkomi ma’nosini yuklab, urush manzarasini ham chizish orqali nimalarni ko‘zda tutgan? Ma’shuqaning oshiqni kuydiradigan nozlaridan biri — uning o‘z husniga bino qo‘yishi, go‘zallik faslining ham intihosi borligini anglamasligi yoki, anglasa-da, qo‘lida bor payti oshiqni qiynab qolishga urinishidir. Shuncha azob chekkan oshiq bunga ham chidashi mumkin. Lekin u bu haqiqatni suyukligi esiga solib qo‘yish bahonasida dardini to‘kib solmoqchi. Oshiq goh faylasufga aylanib, tabiat qonuniyatlaridan, umrning zavolidan gapiradi: kuz kelib, bog‘da yashnab turgan gulu daraxtlar yaprog‘ini sarg‘aytirib, so‘ldirishi, shirin mevalardan asar ham qolmasligi, bog‘ o‘z fayzu tarovatini qo‘ldan berajagi kabi vaqt har qanday go‘zallikka nisbatan o‘z zug‘umini o‘tkazishi, uni hech qanday yo‘l, vosita bilan saqlab qolish mumkin emasligini uqtirish orqali ma’shuqani bu damlarni g‘animat bilishga chaqiradi. Shoir o‘z fikrini bo‘rttirib, vahimali ko‘rsatish uchun xazonli kuz kelish manzarasini qahrli dushman lashkarining shahar qal’asiga bostirib kelib, istehkomlarini vayron, aholisini talon-toroj qilish voqeasi, zirih kiyimli sarbozlarning po‘lat qilichiga temir to‘siq ham dosh bera olmasligi jarayoniga o‘xshatadi.

Yuzida terni ko‘rub o‘lsam, ey rafiq, meni
Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilg‘il.

Odatdagidek, dastlab, baytdagi so‘z va iboralar ma’nosini chaqishga urinamiz. Rafiq — o‘rtoq, do‘st; gulob — gul barglari(novdadagi yashil barg emas)ni maxsus idishlarda qaynatib, olingan va mast qilish xususiyatiga ham ega suyuqlik; gul bargi — gulni gul etuvchi qizil barglar. Shoir yor yuzida ter ko‘rib o‘lish, o‘likni gulob ila yuvish va gul bargidan kafan qilish kabi g‘ayrioddiy hodisalarni nimaga asoslanib bayon etmoqda?
Sharq she’riyatida yor yuzida ter paydo bo‘lishi ma’shuqaning his-hayajonga tushishi, ta’sirlanishi natijasida yurak urishi tezligining oshish holatlari bilan izohlanadi. Turkiy she’riyatimizda terning xay, araq kabi forscha, arabcha muqobillari ham ishlatilib, yor yuzi, peshonasidagi ter gulga tushgan jola (shudring) va gulob, may qatrasiga o‘xshatiladi. (Navoiy lo‘li qiz o‘yinidan ta’sirlanib yozadi: Bormu o‘yun haroratidin chehrasida ter, Yo ravza gulistonida har sori joladur. Mir Haydar Sabuhiydan: Xay ast bar ruxi tu yo gulob: az in du kadom ast? — Yuzingdagi termi yo gulobmi? Bu ikkisidan qay biri?)
Terni nega sharob, may, aroq, gulobga o‘xshatadilar? Ter va ichimlik aroq ma’nolarini beradigan arabcha “araq” so‘zi o‘zi aslida ter tomchisini anglatadi. Meva, gul va don-dun kabi xomashyolarni qaynatish yo‘li bilan mast qiluvchi ichimliklar tayyorlanadi. Gulob olish uchun yuqorida aytganimiz gul bargi maxsus qozonda qaynatiladi va uning bug‘i shisha naylar orqali katta idishlarga o‘tarkan, tomchilar hosil bo‘lib, ularni arabchasiga “araq” (ter) deyilgan. Navoiy yozadi: Ne araqdurkim, ichinda g‘arqadur nozuk taning, Bargi guldekkim, gulob ichra cho‘mar sar to qadam. Ishq izhori yoki oshiqning yor ko‘zi oldida namoyon bo‘lishi ma’shuqaga ta’sir etib, yuzida ter paydo qilolsa, buni ko‘rgan baxtli oshiqning quvonchdan yuragi tars yorilishi, bu ter oshiq qalbida “fitna qo‘zg‘ab” bechorani behol, betob, betoqatu beqaror etib, hatto o‘ldirishi ham hech gapmas. Navoiy yozadi: Qatra xaylar ichra ul orazni ko‘rdum, ey rafiq. O‘lmagim ermas ajabkim, suvga tushmish axtarim; Terlagan yuz qatrasidinkim yuzim qonin yudung, Vah, ne deykim, ishq aro toptim ne yanglig‘ obro‘; Yuzida ter fitnasidan bo‘lsam, ajab emasturki, marqadeda, Ushoq tosh o‘rnida xayli anjum, oy anda sham’i mazor bo‘lg‘ay(marqad — qabr; anjum — yulduzlar).
“Qaro ko‘zum…”ning bu baytida go‘zal yuzidagi “ter fitnasi sabab” halokatga mahkum oshiq o‘lgach, jasadining qozonda qaynayotgan “gulob ichra boshdan-oyoq cho‘milayotgan gulbarg” misol “nozik tani g‘arqa ter” yor kabi gulob ichra turishini va qaynagach, shirasidan ajrab, matodek bo‘shashgan o‘sha gulbarg og‘ushida bo‘lishini istaydi… Tez buzilmasligi uchun murdaga kofur, gulob va boshqa xushbo‘y dorivorlar surkab, ustiga obchin yoki bulg‘oriy deb ataluvchi yumshoq mato yopganlar va u adabiyotda kafan muqobilida keladi. Eslang, Nizomiyning “Xusrav va Shirin” dostonida Shirin suyukli yori Parvizning qonli jasadini gulob, kofur va anbar bilan yuvadi. Firdavsiy esa quyidagicha yozadi: Nadoram ba marg obchinu kafan. — Yo‘qdir o‘limimga obchin — kafan. Oshiq bu yerda yorga o‘z maqsadini do‘stiga vasiyat qilish orqali izhor etmoqda.

Navoiy, anjumani shavq jon aro tuzsang,
Aning boshog‘lig‘ o‘qin sham’i anjuman qilg‘il.

Anjumani shavqning lug‘aviy ma’nosi o‘yin-kulgu, shodu xurramlik o‘tirishi, demakdir. Uni jon aro tuzish esa bu ziyofatni ko‘ngilda barpo etish hamda jonni bir sabab bilan xatarga qo‘yish, ya’ni jon bilan o‘ynashish ma’nolarini anglatadi. Boshog‘lig‘ — o‘zbek tilidagi numerativ so‘z bo‘lib, boshoqlangan, bir boshoq qilib o‘ralgan degani va bu yerda sadoqdagi bir o‘ram o‘q nazarda tutilmoqda.
Oshiqni yorga yetish ishtiyoqi cheksiz iztiroblarga soldi. Ularni birpas unutish uchun esa o‘yin-kulgi bazmini tuzish lozim. Oshiq bunday o‘tirishni faqat o‘z qalbi, joni ichra tuzishi mumkin. Chunki oshiq taftini faqat ishq dardini tortgangina olishi, uning xumorini achchiq sharob emas, sevgi zahar-zaqqumlardan hosil bo‘lgan zardobgina daf’ qilishi mumkin. Ular esa, oshiq joni aro yaralangan dil, achchiq xotira shaklida muhayyo. Bu o‘tirishni yoritish, unga ravshanlik bag‘ishlash esa odatdagi yig‘in — anjumanlarda ishlatiladigan oddiy shamning qo‘lidan kelmaydi. Jon — qalb aro tuzilgan maylu istak, ishtiyoq, ya’ni shavq o‘tirishi qoq o‘rtasiga faqat yor sadog‘idagi o‘q qadalsagina oshiq qalbida yana yorga yetish umidini uchqunlantirishi, qorong‘ulik sari yuz tutgan ko‘ngil ko‘zlariga ishonch nurini taratishi mumkin…
Hajr o‘tidin qoni ko‘nglumning qurubtur, gar ul o‘t, Zor ko‘nglumni qizitmaydur, nedur paykon qizil (paykon — o‘q; o‘qning uchi). Zero, yor o‘qi, paykoni har holda tag‘in yorni esga soladi va qalbdagi shavqni alangalatib, jon aro tuzilgan o‘tirishni yorug‘roq qiladi: Goh ko‘nglum g‘unchasin istar, gahi paykonini, Kim, ko‘ngul bordur munosib g‘unchag‘a, paykong‘a ham… G‘unchalar ermas tikonlar ichrakim, ushshoqdek Charxdin ko‘rguzdi ul ham necha paykonlig‘ ko‘ngul (ushshoq — oshiqlar; paykonlig‘ ko‘ngul — o‘q qadalgan yurak)…
Navoiy so‘z san’atkori sifatida “Qaro ko‘zum…”dagi jon aro tuzilgan o‘tirish uchun hayotiy ziyofatdagi kabi shamdek shu’la sochuvchi o‘qni ham ko‘zda tutadi: Lam’ai paykonidinmu ko‘nglum ichra tushti o‘t, Yo‘qsa, ko‘nglumdin o‘qig‘a tushti o‘t, paykong‘a ham(lam’a — shu’la). Navro‘z tantanasida dasturxonga “sin” harfi bilan boshlanuvchi yetti xil narsa va oltin-kumush buyumlar qo‘yiladi. Ilgari dastasi marvarid, gavhar kabi qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan xanjar va nayza, o‘q uchlari ham o‘rtadan joy olgan. Ayniqsa, Damashq po‘latidan yasalib, javhar suvi yuritilgan paykon (o‘q uchi) va “sarnayzai javhariy” deb atalgan nayza uchi o‘tirishni o‘zining ko‘zni qamashtiruvchi shu’lasi bilan bezab turgan. Shoir ko‘ngul aro qurmoqchi yig‘iniga ham yor sadog‘idagi yaltiroq uchli o‘qlardan bir dastasini qo‘ymoqchi. Oshiq o‘z qalbida joy berishi uchun istagan o‘qlardan ham “ko‘ngli bir necha paykonlig‘” bo‘lsa, shu boshog‘lig‘ (boshoqlangan) o‘q shavq o‘tirishidan joy olib, uni yanada yorug‘roq qilsa naqadar yaxshi!
Xulosa qilib aytganda, hazrat Alisher Navoiy oshiqning go‘zallikka intilish tuyg‘usi, ya’ni ishqni teran ma’no, chiroyli o‘xshatishlar orqali tarannum etib, so‘z san’atining “Qaro ko‘zum…”dek go‘zal namunasini yaratgan ekan, bizning “Qaro ko‘zum…”da mujassam ana shu she’riy go‘zallikka intilishimiz undagi tafakkur mevasi mag‘zini chaqish, so‘z san’ati sehrini anglash mashaqqati va lazzatidan iboratdir.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2006 yil 50-sonidan olindi.