Одамларни масал билан овунтириш ҳақида

Инсонга унинг улуғворлигини таъкидламай туриб махлуққа монандлигига ишонтириш хавфли ишдир. Аммо унинг пасткашликка мойиллигини айтмасдан улуғворлигига ишонтириш хавфи ҳам бундан кам эмас. Янада хавфли томони – инсоннинг феъл-атвори икки тарафламалигини очиб ташламасликдир. Энг маъқули – унга бор гапни борлигича айтиш. Токи у аслида қандайлигини билиб олсин.
Блез Паскал

Масалнинг тарихи узун…

Масал, бу – инсониятнинг жониворлар ҳақидаги  илк ибтидоий эртаклари билан улардан анча кейин пайдо бўлган мақол, матал ва замонавий латифалар орасидаги муҳим бир маъжозий бекатдир. Унинг ёши минг йиллар билан ўлчанади. Яъни, масал ҳозирги давр тушунчасидаги тамаддунга тенгдош ҳисобланади: қисқа ва ибратли маъжозий ҳикоялар эллик минг йил муқаддам пайдо бўлган шумерларнинг мих  ёзувли тахтачаларида ҳам учрайди. Одамлар тўда-тўда бўлиб яшашдан юқорироқ даражадаги турмуш ҳолатига ўтиб, шаҳарлар барпо қилиб, давлатлар тузишганларида  бу янги шароитдаги яшаш тарзи қоидаларини келишиб олиш зарурати туғилади. Бошқача қилиб айтганда, Икки дарё оралиғи, Миср, Ҳиндистонда халқни тарбиялаш кун тартибига қўйилди ва бу борада маълум ютуқлар қўлга киритилди. Масалан, Элладада эрамиздан олдинги ­I асрда Эзоп масаллари шаклланган.

Қачонки буюк ва қўрқинчли афсонабозлик (Олимпнинг ўлмас илоҳлари, турли хил баҳайбат махлуқлар, даҳшатли қисматлар) чекинишиб, театрларга кўчишгач ва бу одатий таомилга айлангач, буюк антик давр сўз санъати вужудга келди. Гомер эпоси, асил фалсафа ва фожиавий саҳна асарлари – зодагонларга, тўпори риторика, масаллар ва комедиялар оддий халққа хизмат қила бошлади. Шуниси таажжубки, ўта салобатли, кўзлари кўр Гомер  соз чертиб, даҳшатли тарихий воқеалар ҳақида куйлади, Эзоп эса бадбашара қул бўлишига қарамай, ҳазил-мутойиба билан сўзлар, суҳбатдошини мот қилиб қўяр, масаллар айтарди, унинг бу масаллари кейинчалик юнон саҳҳофлари томонидан битикка туширилди ва адабий жиҳатдан қайта ишланди.

Бир ўйлаб кўрайлик-чи, Эзоп масалларининг аксарият қаҳрамонлари нега жониворлар? Ҳа, бу шунчаки савол эмас, фалсафий савол.

Кўриниб турибдики одамлар дастлабки даврда ўзларини табиат дунё­сидан алоҳида деб ҳисоблашмаган, шу боисдан ҳам жониворлар улар учун илоҳий саволларнинг муносиб жавоблари бўлиб туюлган. Ахир, улуғвор ва қудратли қиёфага,  салобатли ёлларга эга бўлган Шер юриш-туриши, мағрур нигоҳи билан шоҳларга ўхшамайдими? Бўриларнинг раҳмсиз овчилардан нима фарқлари бор? Кичикроқ ва заифроқ бўлган жониворларга устамонлик ва айёрлик хислатлари хос эмасми? Чумолилар ва боларилар уста қурувчиларни эслатмайдими? Сувда сузувчи парандалар  кема қурувчиларга сузишни кўрсатиб уларга илҳом беришмаганми? Итнинг эгасига содиқлигидан ортиқроқ содиқлик борми дунёда? Буларнинг ҳаммаси дастлабки даврлар одамларининг ақл-тафаккурлари учун бебаҳо хазина эмасмиди? Инсон вақти-соати келиб жонли табиат сабоқларини ўзлаштириб ва уларни масалнинг рамзий тилига ўтказгач, ўзини жониворлар оламидан ажратиб олди ва ўзини улардан беқиёс даражада юқорига қўйди. Турган гапки, масалдаги жонивор фақатгина рамзий ва мажозийгина бўлиб қолмай, турли хилликка эга бўлди, турли қитьаларда яшовчи турли халқлар ҳар хил жониворларга турлича сифатлар бердилар.

Масалнинг умри ХIХ асрнинг ўрталарига келиб материалистик таълимотларнинг тантанаси ва техник тамаддуннинг кенг жорий этилиши оқибатида тугади. Дарвин, Маркс, Фрейд ва Павловларнинг илмий назариялари, ҳайвонларнинг юриш-туришлари сирларини баён этувчи генетика, кибернетика ва этология фанларининг вужудга келиши жониворлар хусусидаги олдинги содда қарашларни чиппакка чиқарди. Адабиёт бўйича Нобель мукофоти совриндори Чеслав Милош ўзининг учинчи минг йиллик бўсағасида ёзган “Огоҳлантирув” асарида “Болаларнинг расмлари бўяладиган китобчаларида одамлардай гапирадиган қуёнчалар, кучуклар, олмахонлар, чигирткаларни кўргансиз. Уларнинг ҳақиқий жониворлар ва ҳашаротлар билан ўхшашликлари бизнинг дунё ҳақидаги қарашларимизу ҳақиқий дунё ўртасидаги фарқдан иборатдир”, деган эди.

Масал жанрини “кўмган” охирги масалчилар – қўпол ҳазиллар муаллифи бўлмиш хорижлик Амброэ Бирс, Россияда эса адабий пародия ва лақиллатиш устаси бўлган тўқима образ – Кузма Прутков бўлди. Шунингдек, совет адабий тарғиботчилари Демьян Бедний, Маяковский, Михалков ва шунингдек, ўз даврида машҳур бўлган Феликс Кривинларни ҳам шу қаторга қўшиш мумкин.

Келинг, биз масал жанрининг келиб чиқиш манбалари ва у эришган чўққиларни кўриб ўтайлик. Масал жанрининг асосчиси ва Эзоп тили деб номланган услубнинг кашфиётчиси бир томондан худди Хўжа Насриддин сингари афсонавий шахс бўлиб, иккинчи томондан, тарихчи Геродотнинг гувоҳлик беришича, тирик инсон бўлган.

Тўғри, Эзоп ҳақидаги аниқ маълумотлар бармоқ билан санарли даражада. Шуниси маълумки, у эрамиздан олдинги VI асрда яшаган, Кичик Осиёда, Юнонистоннинг Самос оролида дунёга келган ва қул қилиб сотилган бадбашара ҳабаш бўлган. Қулларни ваҳшийлар деб атаган ўша давр юнонлари нуқтаи назарида у икки оёқли уй ҳайвони саналган. Шу сабабдан уни сотиб олган хўжайинларини ва сўзларини эшитган кишиларни Эзопнинг ажойиб  ҳазил-мутойибалари, ўткир ақли ва ўта донолиги ҳайратга солар эди. Бу ўта ақллилик ва донолик Эзоп қариган чоғида унинг бошига балолар келтиради. У Делфа шаҳри одамларининг текинхўрлик ва бадғаразликларини фош қилишга киришади. Бу шаҳарда юнонларнинг  муқаддас ибодатхонаси бўлиб унда тақдирни олдиндан айтиб берувчи башоратгўй аёл ва кўплаб коҳинлар истиқомат қилишарди.

Делфаликларга Эзопнинг уларни фош қилувчи ўткир сўзлари ёқмайди, унинг тўрвасига Аполлон эҳромидан келтирилган тилла косани солиб қўйиб, уни ўғирликда айблаб ўлимга ҳукм қиладилар ва қоядан ташлаб юборадилар. Бу воқеа ҳақиқатдан ҳам шундай юз берган бўлса, у файласуф Суқрот ва бошқалар бошига тушган шафқатсиз жазоларни биринчи бўлиб татиб кўрган бўлади.

Эзопнинг юнонларга маъқул келиб, оғиздан оғизга ўтиб, халқ мулки, оғзаки ижодига айланган масаллар тўқигани ҳақиқат. Бир неча аср ўтгандан сўнг бу жанрда ёзилган барча асарлар Эзопники деб ҳисоблана бошланди. Бу пайтга келиб муаллифнинг таржимаи ҳолига ҳам турлича афсоналар, тафсилотлар қўшилди. Булар Эзопнинг ҳаддан ташқари хунук бўлгани, қуллар бозорида “Ким ўзига хўжайин сотиб олмоқчи бўлса мени харид қилсин”, деб қичқириб тургани, ўзининг доноларча мулоҳазаси билан Самос оролини шоҳ Крёз томонидан босиб олинишидан сақлаб қолгани ва бу хизмати учун қулликдан озод этилгани ва шоҳ Крёзга ҳамда Бобил ва Миср подшоларига маслаҳатчи сифатида хизмат қилгани, ўша даврнинг энг машҳур файласуфлари бўлмиш етти донишманд зиёфатида иштирок этгани, делфаликлар олдида қандай масални айтгани ҳамда улар доно масалчини қатл этганликлари учун вабога дучор бўлгани ҳақида эди.

Эрамиздан олдинги 323 йилда Александр Македонскийнинг вафотидан сўнг қадимги юнон дунёси узоқ ва аста-секинлик билан сўниш даврига кирганида бу оғзаки ривоятлар қоғозга туширилди ва у ёки бу даражада адабий  ишлов берилди. Эрамизнинг охирларига келиб Эзоп ҳақидаги афсоналар анчагина тугал бир тусга эга бўлди. Номаълум муаллифнинг “Ксанф файласуф, унинг қули Эзоп ёхуд Эзопнинг бошдан кечирганлари” асари бу мавзуни якунлади. Эзоп масалларининг бир ярим  минг йилдан ортиқроқ вақт давомида Европа мамлакатлари ва Шарқда қайта-қайта ёзилиб, турли тилларга таржима қилиниши унинг номини абадийлаштиришга хизмат қилди. Эзопнинг тарихчи ва адабиётшунослар тан олган энг қадимги ва шу боисдан энг ишончли масаллар мажмуаси “Эзопнинг асосий тўплами”дир. 244 ҳикоядан иборат бўлган бу мажмуа кейинчалик Лафонтен ва Криловлар томонидан давом эттирилди. Буларнинг барчаси Эзоп оламини ташкил этади. Бу олам қандай вужудга келган эди?

Масал худди афсонавий Янус сингари икки қиёфага эгадир. Эзоп масаллари ҳам шундай турли маъно жиҳатларига қурилган. Масалларнинг икки турли қиёфага эга бўлиши шу билан изоҳланадики, масал қизиқ воқеани ҳикоя қилиш орқали ўқувчини қизиқтиради, шу билан бирликда, бу тасвир насиҳат билан йўғрилиб кетади. Худди тана билан руҳ сингари улар ҳам турличадир, бу эса масалга алоҳида жозиба бахш этади.

Эзоп бир томондан жамият тубидаги хўрланганлар, эзилганларнинг норозиликлари ифодачисидир. Иккинчи томондан эса фақат бузишгина эмас, яратишга қаратилган инсон шахсиятини улуғлаш тарафдоридир. У ҳаётга танқидий кўз ва умидсизлик билан қарайди: дунёни ёвузлик ва адолатсизликка асосланган куч бошқаради, кўзга кўриниб турган нарса – алдоқчи, тақдир ўзгариб туради, ҳис-туйғулар  ҳам алдамчидир. Шунинг учун ҳар ким ўзига ишонган ҳолда, ўз кучини чамалаган ҳолда  ўз ўрнини билмоғи, кўрпасига қараб оёқ узатмоғи лозим. Ҳар бир масалнинг сўнггида келадиган қиссадан ҳисса, бошқача қилиб айтганда, ташвиқот шиорига икки тараф – оддий одамлар ва  қайси тарихий, ижтимоий ва сиё­сий тузум бўлишидан қатъи назар ҳукмронларнинг ғоявий хизматкорлари жон-жаҳдлари билан ёпишиб олдилар. Эзопнинг кўпчилик масалларидан келиб чиқадиган туб ахлоқий хулосани уларнинг таржимони ва антик даврнинг ўткир билағони Михаил Гаспаров: “Ҳеч ким мавжуд аҳволни ўзи учун яхшироқ бўлсин деб бузишни хоҳламас эди, мабодо шундай қилганда ҳам унинг учун аҳвол яхшироқ эмас, балки бундан бадтарроқ бўларди”, деб изоҳлаган эди.

Юқоридаги фикр Эзоп масалларининг жанр сифатидаги туб моҳиятини ташкил этади: у ижобий намуна эмас, балки нима қилмаслик кераклигини кўрсатиб беради, бу эса бу масалларни оилаларда ва мактабда машҳур қилди ҳамда мана – икки минг йилдан кўпроқ вақтдан бери ўқиб келинишига сабаб бўлди.

Гап Эзоп масалларининг  кучи бугун ҳам бемалол севиб ўқилишидадир. Бунинг сабаби Эзоп оддий доно  насиҳатгўй эмас,  маънавий донишманд ва рамзий масаллар ижодкори. Одоб-ахлоқ белгилаб қўйилган ва бузилиши мумкин бўлмаган тамойиллардан иборат бўлса, тўғри юриш-туриш санъати мавжуд шароитдан келиб чиқади. Юриш-туриш қоидалари одоб-ахлоқдан ўзининг келишувчанлиги ва нисбатан юмшоқлиги билан ажралиб туради.

Масал дунёга келгандан бери унда икки хил йўналиш мавжуд бўлиб келмоқда. Ахлоқшунослар, ўқитувчилар, назариётчилар, мафкурачилар масалнинг биринчи вазифаси унинг насиҳатомуз қиссадан ҳиссаси деб билишса, ижодкорлар унда ҳикоя қилинган уйғун воқега  эътибор берадилар. Бу тортишувда   кўпроқ ижодкорлар ютиб чиқишди ва бу жанр аста-секин бўлса-да адабий тасвирнинг муҳимлиги томонига ўсиб бораверди ва шу билан Эзоп масаллари даври ўз ниҳоясига етди.

 

* * *

Францияда, мамлакатнинг Олтин асрида Людовик ХIV даврида яшаган Лафонтен ҳақида Эзопга қараганда кўпроқ нарсаларни биламиз. “Қуёш-қирол” буюк масалчини унча хушламаса ҳам, ҳар қалай, оч қўймади, ҳатто бирмунча куттириб бўлса ҳам қирқ кишидан иборат бўлган “Абадийлар” деб аталувчи Француз санъат ва илмлар академиясига аъзо қилди. Гап Лафонтеннинг паст табақадан келиб чиқишида бўлмаса ҳам (бир гал уни ўз шажарасини ошириб кўрсатганини пайқаб қолишиб унга жарима солишмоқчи бўлишса ҳам кейинчалик хизматдаги аслзодалар даражасига кўтаришган эди) у ўзининг бемалол тутиши, сертаъзим эмаслигидадир (бу ҳол мутлақ якка ҳокимлик даврида унга қарши исёндек гап эди). Лафонтен ўзининг саройга яқинлашувига сабаб бўлган ўша адабий бирлашмада ўша давр расмий санъат усталари бўлмиш классицизм оқимининг асосчиси Буало, фожиавий асарлар устаси Расин, кулгили саҳна асарлар яратувчи Мольерлар орасида ҳам ола қарға мисоли ажралиб турарди. Улар Лафонтенни ўз ораларига олишар экан, унга “содда оқкўнгил” деб ном беришган эди. Бу лақаб Лафонтенга олий эшикларга кириш учун рухсат қоғози ва ҳимоя ёрлиғи бўлиб хизмат қилди. Буало олдинроқ уни антик даврга  моҳирлик билан тақлид қилгани учун кўкларга кўтарди, аммо тез орада пайдо бўлган француз масаллари олдида унинг баҳоси тушиб кетди. Мольер эса Лафонтен масалларини юқори баҳолади ва эндиликда Францияда ҳеч қандай ўткир ва доно сўзлар ижодкори Лафонтендан ўзиб кетолмайди, деб ҳисоблади.

Жан Ла-Фонтен Шампан вилоятида 1621 йили маҳаллий “қирол ўрмонлари ва сувлари муҳофазачиси” оиласида туғилди ва йигирма беш ёшида ана шу лавозимнинг эгаси бўлди. Аммо у отасининг ўзига нисбатан бундай ғамхўрлиги ва ҳатто ўн беш ёшли қизга уйлантириб қўйганлигининг қадрига етмади ва унга қирол ўрмонларини қўриқлаш ва ёш қаллиғининг кўнглини олишдан кўра турли жониворларнинг қилиқларини ёхуд чумоли инини кузатиш кўпроқ маъқул келди. У оиласига қарамас, Парижга кетиб узоқ вақт йўқ бўлиб кетар, уйига эса худди ўзи тўқиган  “Чириллоқ билан Чумоли” (Крилов таржимасида “Ниначи ва Чумоли”)  масали қаҳрамонига ўхшаб, ўз мулкининг қандайдир бир қисмини сотиб-совуриш учунгина келар эди. Иш шу даражагача борган эдики, у вояга етиб қолган ўз  ўғлини танимай қолгани сингари уни хотинининг хизматкори  ҳам танимай қола бошлади.

Шуни айтиш керакки, бу хилдаги тайёрга айёр бўлиб бировнинг ҳақига бемалол ҳаёт кечириш юқори мартабали ҳомийлар ва буюртмачиларсиз кун кўра олмайдиган ўша замон қаламкашларига ва  бошқа санъат арбобларига хос ҳолат эди. Лафонтен ҳам бу йўлни обдан эгаллаб олган эди. Унинг ҳомий ва боқувчилари орасида кардинал Мазаринининг қиз жияни ва бир неча герцогинялар бор эди, қудратли молия вазири Фукс эса Лафонтенни ҳар уч ойда битта шеър ёзиб бериши учун  минг ливрга ёллаган эди, аммо у давлат маблағини ўзлаштиргани учун Кольбери томонидан қиролга чақилиши оқибатида қамоққа ташланган бўлиб, бу исмлар Александр Дюма асарлари қаҳрамонлариникига ўхшаб кетарди. Лафонтеннинг ҳомийлари сафига кейинчалик ҳукумат томонидан тазйиққа учраган герцог Ларошфукони ҳам қўшиш мумкин, у қадимги тахт ворислари авлодидан бўлиб, Лафонтеннинг касбдоши ва ўткир афоризмлар муаллифи эди. Лафонтен унга “Жаноб Лафонтен шеърга солган Эзоп масаллари” деб номланувчи шеърий тўпламини совға қилган эди. Лафонтен ҳомийлари қаторида Людовик ХIV ҳам бўлиб, Лафонтен унга масаллар китобини совға қилган эди. Лафонтенга доимий кўмак бериб турганлар орасида машҳур масалчи кексайган пайтда унга ўз уйидан жой берган бой мухлиси – парламент депутати ҳам бўлиб, Лафонтен 1695 йилда етмиш беш ёшида унинг уйида вафот этади.

Биз Лафонтен  масалларининг жозибаси ва ўзига хослигини  ҳис этишимиз қийин, илло шеър ҳеч қачон таржимада бутун борлиғи билан намоён бўлмайди. Ҳатто энг яхши таржималар ҳам  гўё хира ойнада кўринган нарсадек унинг шаклу шамойили борасида тахминий тасаввур ҳосил қилади, холос. Худо ҳақи, айтинглар-чи, Лафонтен масалларининг криловча қайта айтилганини французчага таржима қилиб бўладими? Ёхуд, яна олайлик, бизнинг махфий қуролимизга монанд Пушкин шеърларини чет элда парчалаб, яна йиғиб бўларканми? Унда буюк шоир Европа романтикларининг шунчаки тақлидчисига айланиб қолмайдими? Ахир, шунинг учун ҳам биз баъзида Петрарка ёки Байроннинг русча таржималарини ўқиганда ҳайрон бўлиб қоламиз.

Тушунарлироқ бўлиши учун шуни айтишимиз керакки, биринчи манба бўлмиш Эзопнинг масалида қаҳрамонлар Чумоли ва Гўнг қўнғиз эди. Булардан биринчиси – меҳнаткаш, тиришқоқ, тежамкор мулк эгаси, иккинчиси эса текинхўр, ғойибдан бошига ёғилган бойликни исроф этувчидир. Лафонтенда эса чумолига Чигиртка қарама қарши қўйилади. (Француз тилида турлича ҳашаротлар бўлмиш Чигиртка ёхуд Чириллоқ деярли фарқ қилинмайди). Айтишларича, Францияда чириллоқларнинг ишқибозлари бўлиб, уларни сайроқи қушларнинг ўрнига майдатўрли темир қафасларга солиб боқишар ҳам экан. Крилов ўз навбатида мустақил иш тутиб, масал қаҳрамонларидан бирининг биологик кўринишини, ҳатто жинсини ҳам ўзгартиради ва улар ўртасидаги қарама-қаршиликка ижтимоий ранг беради. У меҳнаткаш Чумолига енгил табиатли танноз ва  еб тўймас аёл қиёфасидаги Ниначини қарама-қарши қўяди…

Сиз бу масал қадимги юнон тилидан француз, кейин эса рус тилига таржима қилиниб, мисралари эса қофияланиб, “Қара, босиб келяпти-я қиш” сингари оддий рус халқ истиоралари билан безалганида ўша француз мумтоз адабиётчилари ва антик шоирлар, жумладан, Эзопнинг қанчалик лол қолиши мумкинлигини тасаввур эта оласизми? (Бу Римдан Дунай ортига сургун қилиб юборилган шоир Овидийнинг музлаб қолган дарёни кўриб ҳайратга тушганини эслатса керак).

Лафонтен Эзоп ва бошқа қадимги антик давр муаллифларининг насиҳатомуз масалларини, қадимги ҳинд “Панчататра”сини, ўрта асрга оид шўх ҳикояларни шеърга солиш билан чекланган эмас. У қадимги барқарор воқеий тизимларни ўзлаштирди, поэтиклаштирди, усталик билан жон киргизди, қуруқ насиҳатгўйликдан тозалади, французчалаштирди, соддалаштирди, бир сўз билан айтганда, уларга миллий руҳ берди. Шундай қилиб бу асарлар бутунлай янгича тус олди, бус-бутун услубга эга бўлди, бироз маъюс, бироз қитмирона ва доно руҳ касб этиб фақат қироллар ва адабиёт қонунчиларигагина эмас, оддий халққа ҳам етиб борди.

Француз адабиёти таъсирида вояга етган бизнинг Пушкинимиз француз масалчисини яхши билар ва уни русчасига Ванюша Лафонтен деб атар эди. Пушкинга масал жанри унчалик ёқмасди. Унга кўпроқ Лафонтеннинг академик бўлиб сайлангунича “декамеронча” услубда ёзган ҳикоялари ёқарди (Пушкинннинг “Граф Нулин”, “Коломнадаги уй” ҳикояларида бу услубнинг таъсирини сезиш мумкин). Шоир ҳар қалай Криловнинг масалларини Лафонтен масалларидан  юқори кўрар, бу масаллардаги фақат рус миллатига хос бўлган “қандайдир оқилона шўх қувлик, пичинг ва тасвирий ҳолат”ларни ижобий баҳолар эди. Шунга қарамасдан, Пушкиннинг ёшлигида Лафонтеннинг “Жанжал”, “Севги ва Телбалик”, “Дуб дарахти ва Майса” (Крилов таржимасида) масаллари юқори интеллектуал таъсир кўрсатган бўлиб, бу ҳол унинг лицейда ўқиган давридагина эмас, сургундалигида яратган шеърларида (1824 йилда ёзган “Аквилон” бунга мисол бўла олади) ўз ифодасини топган дейиш мумкин.

Шуни айтиш керакки, Лафонтеннинг ўзи “Дуб дарахти  ва Майса”ни ўзининг энг яхши масали деб ҳисобларди. Масал шеърий мисраларга солинмаган ҳолда ҳам жуда таъсирли чиққан. Бунда Дуб дарахтининг ҳалок бўлиши шундай тасвирланган:

“…Уфқнинг четидан шимолнинг роҳимидан пайдо бўлган энг даҳшатли фарзанди учиб келди. Дарахт тик турар, майса эса эгилиб-букиларди. Шамол кучайиб боши осмонга, оёқлари эса нариги дунёнинг қаъригача етган дарахтни илдиз-пилдизи билан суғуриб ташлади”.

Майса эса шундай дейди: “Шамоллар мен учун унча қўрқинчли эмас, мен доим эгилиб-букилганим учун синмадим”.

Бу – Эзоп масалини қайта айтиб беришми ёхуд Блез Паскал (у Лафонтендан икки ёш кичик бўлиб, қирққа кирмасдан ўлиб кетди) билан унинг одамнинг ер юзидаги моҳияти, қадри-қиммати хусусидаги “онгли майса” қабилидаги фикрлари билан ўзаро мунозарамиди, буни билиш қийин.

 

* * *

Оқилона-лирик Лафонтен  кўрсатмалар асосида фаолият юритадиган  француз классицизмининг инкорчиси бўлса, кулги аралаш доно бўлган Крилов ҳам бир тарафлама рус классицизмининг инкорчиси эди. Шундай бўлмаганда масалга хос ўхшатиш билан айтилганда, улар атиги капалакнинг қурти бўлиб қолар эдилар.

Криловнинг ҳаёт ва ижод йўли сиртмоқсимон доирани эслатади. У 1759 йилда қашшоқлашган армия прапоршиги оиласида, Москвада туғилади. Тўрт ёшга кирганда уларнинг оиласи Оренбургга бориб қолади ва  Пушкиннинг  айтишича,  Пугачев ғазабини сочиб унинг отаси ва бутун оиласини осиб ўлдиришга қасам ичганда “бемаъно ва бешафқат рус қўзғолони”дан даҳшатга тушади. Улар боқувчи оталаридан айрилиб, онаси қўлида ёшгина етим қолиб Тверда оч-яланғочликка дучор бўлишади… Оғзидан она сути кетмаган ўсмир шимолий пойтахтга йўл олади ва йигирма ёшларга етганда унинг муқим фарзанди бўлиб қолади.

Крилов ўзининг ўсмирлик йилларида худди Фонвизинга ўхшаб комедиялар ёзди, диндан қайтган Новиковга ўхшаб ҳажвий журнал нашр эттирди, Сумороковга ўхшаб бир неча масаллар ёзди, аммо кейинчалик бу масалларни эсламасликни лозим топди. Аммо Екатерина даврининг зулмат босган сўнгги қисми, ундан кейинги бадтар зулм-залолат ҳамда моддий қийинчиликлар унинг узоқ вақт адабиёт билан шуғулланишига монелик қилди. У балодан ҳазар дегандек вилоятларда яшириниб юрди ва турли ҳомийлариникида кун кўрди. Турли табақа вакиллари билан мулоқотда бўлиб, ўқиб-ёзиб, ўша давр адабиёти турғунлигидан озод бўлди ва пишиб-етилди. Агарда у фақат вилоятда ёки пойтахтнинг ўзида яшаганда, бу ҳол юз бермаслиги мумкин эди. Ҳа, Петербург эркаси Пушкин сургунда бўлмаса, полтавалик хаёлпараст Гоголь Петербург ва Римда яшамаса, кўринмай кетишган Лермонтов ва Толстой Кавказсиз ва Россиянинг жанубидаги урушларсиз, тутқаноқли Достоевский каторгасиз, зиёли Чехов Сахалинсиз ва ҳоказо ва ҳоказо бошқалар – ким ҳам бўлардилар? Халқ ҳаётининг чексиз уммонида юз ювган,  халқ тилини худди сув шимиб оладиган матодек шимиган Крилов 1806 йилда буюк масалнавис бўлиб Петербургдан  шўнғиб чиқди. Унинг илк масаллари босилиб чиқди, уч йилдан сўнг биринчи тўплами нашр этилди, икки йилдан сўнг Россия академиясига қабул қилинди.

Асосий гап адабиётда рус тилида эркин ва бемалол гапиришда бўлиб, на империя мумтоз адабиётчилари, на либерал маърифатчилар, на ширин тилли ҳиссиётпарастлар, на алмисоқдан қолган қадимчилар ва на хира-шира тасвирчи илк романтиклар бу ишнинг уддасидан чиқмаган эдилар.

Ҳа, Ломоносов, Державин, Карамзин, Жуковский ва қилган хизматлари шоён таҳсинга сазовор бўлган бошқалар бўлсалар-да, адабиётни чинакам тўла маънода русча гапиртиришга Крилов, Грибоедов, Пушкин, Гоголь билан Лермонтов, Владимир Даль ва бошқаларгина эриша олдилар. Гап тил билимида эмас, унинг руҳида – ички топқирлигида, турли услубларни қориштириб янги тил қонунини дунёга келтиришда, турфа хил ифодаларни бемалол қўллашда, таърифига сўз ожиз бўлган тимсоллар ва бошқа хусусиятларни усталик билан қўллай билишдадир.

Масалан, “Читтак денгизга ўт қўймоқчи бўлди, ўтни-ку қўёлмади, аммо хийла шов-шув тарқатди”, деган рус мақоли Криловнинг бир масали учун ҳомила вазифасини ўтади. Ёки руслар немислардан ўрганган – пўстлоқларга чизилган турли суратлардаги Сичқонлар Мушукни қандай дафн этганликлари тамаки қутисига чизилган ҳақиқий томоша эмасми? Криловнинг масаллари ҳам худди шундай – ижрочилари обдан танланган, ўзаро курашлари жонли, тепасида эса қўғирчоқбоз уларни моҳирлик билан бошқариб турувчи ҳажвий томошадан иборатдир. Уларнинг бир қисми оддий халқ учун ўша пўстлоқларга чизилган суратларда тарқалиб кетса, Иван Криловнинг масаллар китоби 1830 йилда  40 минг нусхада босилди (ҳозирги ўлчов билан айтганда бу бир неча миллион нусхага тўғри келади).

ХIХ асрда рус самодержавияси тарафдорлари, ХХ асрда эса совет коммунистлари Криловни  ўзларининг   бирозгина содда ва гўл насиҳатгўй қария  “боболари” сифатида тушунча ҳосил қилиш учун уриндилар, унга Ёзги боғда ҳайкал ҳам ўрнатилди. Аммо улар ўз мақсадларига эриша олмадилар, эришмайдилар ҳам.

Криловнинг масаллари рус маданиятининг олтин хазинасидан жой олди ва унинг асосий пойдевор тошини, гапнинг лўндасини айтганда, унинг моҳиятини ташкил этди. Криловни ўқимай қўйиб унинг бебаҳо тимсол – мақол ва маталларга айланиб кетган “йўл-йўриқ”ларига амал қилмас экансиз, русликдан чиқасиз. Мана ўшалар:

“Қути эса очиларди жўн”.

“Қара, филни пайқамабман-а?”

“Сиз-чи, азиз дўстларим, қандай ўлтирманг, машшоқ бўла олмайсиз, овора бўлманг”.

“Начораки, насиҳат қилиб бўлгунча, мушук паққос туширди гўштни тўйгунча”.

“Мушукдан кучлироқ жонивор борми?”

Демьяннинг балиқ шўрвасини, “ҳатто ўргимчакка дадил чавт солган чумоли”ни ёки қўрқмас Лайчани ким билмайди, дейсиз?

Бевосита Лайчанинг ўзига тўхталсак – унинг тарихи узун. Айтишларича, гўё Крилов бу воқеани ўз эшагини қизилга бўяб кўчаларда олиб юрган ва шу йўл билан ҳаммани ҳайратда қолдирган бир “аҳмоқ” ҳақидаги рус тилига таржима қилинган немис масалидан олган эмиш. Бўлмаган гап. У ҳолда Крилов “Россия – филлар макони” деган кулгили достон ёзган, дейиш мумкин бўларди.

Мавзудан бироз чиққанимиз учун ўқувчи кечирсин. ХХI асрнинг бошларида Болтиқбўйи республикаларидан бирига “олий маълумоти” бўлмаган бир аёл Маданият вазири этиб сайланган экан ва у ўзининг матбуотга берган баёнотларидан қайси бирида Россия Федерациясини “Европа иттифоқи филига қараб ҳурган Лайча”га ўхшатибди. Қаранг, қандай беюзлик: ўзимизнинг масалимиз билан бизнинг шармандамизни чиқармоқчи бўлибди! Демак,  бу масални унга ўрта мактабда дарсда ўтишган ва у ёдлаб олган – мана сўзнинг қудрати, Крилов масаллари тимсолларининг қудрати шу қадар юксак!

Мана, орадан икки юз йил ўтгач “Деҳқонлар ва Дарё” масали бизнинг давлат капитализмимиз ва бу йўлдаги орқага кетишлар ҳақида бугун ёзилгандек, “Шерни тарбиялаш” эса Ельцин давридаги муросасозлар ва ислоҳотчилар ҳақидадир.

Крилов 1843 йилда – вафотидан бир йил олдин – 200 донани ташкил қилган масалларини 9 та китобга жойлаб чиқди. У  ўз нуқтаи назаридан энг муҳим ва яхши чиққан деб ҳисоблаган масалларини ҳар бир китобининг боши ва охирига қўйди, баъзиларини эса кўз тегмасин деб ўрта қисмига яширгандай бўлди. Ўттизга яқин таржима ёхуд ўхшатма масалларни юлдузча билан белгилаб чиқди. Аслида, бундай масаллар кўпроқ эди, аммо улар таржима ҳам, назира ҳам эмас эдилар. Крилов ижод қилган сюжетларнинг ярмидан кўпроғи  бутунлай оригинал, кашф этилган бўлиб буларга, “Тришканинг чакмони”, “Демьяннинг балиқ шўрваси”, “Созандалар”, “Чўртан балиқ”, “Оққуш, Чўртан балиқ ва Қисқичбақа”, “Читтак”, “Чумоли” ва бошқалар мисол бўлади. У масаллар учун сюжетларни матбуотдан олиши (“Маймун ва кўзойнак”), ёхуд катта сиёсатнинг  қизғин борди-келдиларига асосланиши (1812 йилда ёзилган ажойиб туркумга кирувчи (“Ошпаз ва Мушук”, “Аравалар карвони”) бунга мисол бўла олади. Бонапарт ва Кутузов ҳақидаги “Итхонага кириб қолган бўри” деб номланувчи  ажойиб масал рус армияси бошқарув идораларида худди жангга чорловчи варақадек ўқиларди. Айтишларича, Кутузов масалнинг “Сен муғомбир бўри бўлсанг мен – қари қувман”, деган жойини ўқиб бир муддат сукутга тушиб, кейин бош силкиб тасдиқлаб қўйган, дейишади. У пайтдаги цензура ўттиз йил давомида Криловнинг фақат иккита масалини – улар ҳатто эзопча яширин тилда ёзилганига қарамасдан ўтказмаган эди, бу масаллар фақат буюк ислоҳотлардан кейингина Криловнинг масаллар тўпламларига киритиладиган бўлди.  Криловнинг ўзи оғзига маҳкам бўлиб, бу масалларнинг воқеаларини қаердан олганини билдирмасди. У бўлиб ўтган воқеаларга бағишланган масалларини ҳар бир даврда севиб ўқиладиган асарларга айлантира олди. Шундай бўлса ҳам, одамлар бу масаллар кимларга ва нималарга бағишланганини ҳамон  билмоқчи бўлишади:

“Парнас” масали Криловни биринчи марта сайловлардан ўтказмаган ва фақат иккинчи ҳаракатида академикликка қабул қилган Россия академияси ҳақида бўлиши мумкинмикин? “Машшоқлар” давлат кенгашини ислоҳ қилиниши тўғрисида бўлиши мумкин. “Шер тарбияси” – Александр I ҳақида эканлиги тўппа-тўғри. “Какку ва Бургут” эса Булгарин билан Подшоҳ ҳақида, “Какку ва Хўроз” – ўша даврнинг расмий адабиётчилари Булгарин ва Греч ҳақида бўлиб чиқади.

Масалчининг ўзи эса бу тўғрида асло оғиз очмаган ёки бу ҳақдаги “миш-миш” ва тахминларга “бўлиши мумкин”,  “шунга ўхшаб кетади”,  “тасодифий ўхшашлик” каби сўзлар билан жавоб қайтарганди.

Худди тараллабедод Лафонтен сингари Крилов ҳам ҳеч ким билан иши бўлмаган, беғам, иштаҳаси карнай қарилик гаштини сураётган донишмандликнинг русча чакмонини кийиб кўрган эди. Худди михга шунчаки осилган сурат тушиб кетармикин ё тушмасмикин, деб синагандай ҳам эди. Аммо нигоҳи ўткир ва унинг масалларини севиб қолган Гоголь, Белинский ва Иван Тургеневлар бундай ниқобнинг остида ким турганини яхши билишарди.

Ёш Батюшков эса Криловнинг биринчи масаллари эълон қилингандаёқ “Унутиш дарёси соҳилларида”  асарида Унутиш дарёси фақат унинг масалларини қайтариб беради, деб башорат қилган эди. Ҳақиқатдан ҳам Криловнинг бошқа асарлари ўз соҳибидан узоқ яшамади. Крилов эса танқидчи айтганидек, “Ҳаётнинг ғам-ташвишларидан тўйиб, тўппа-тўғри жаннатга тушлик қилиш учун равона бўлди”.

Рус тилидан Мухтор Худойқулов таржимаси

«Жаҳон адабиёти» журнали, 2020 йил 3-сон