Ibrohim Haqqul. Ruhoniyat va nafsoniyat tazodi

Sharq tasavvuf adabiyoti, eng avvalo, ruh va ruhoniyat adabiyoti. Chunki ruh yaratiqlarning eng sofi va eng porlog‘i. U faqat xayr, faqat go‘zallik uchun harakat qiladi. Anglanishi qiyin, hatto imkonsiz ko‘ringan narsalarni ham ruh anglashga qodir. G‘ayb dunyosiga ruh yo‘l ochadi, haqiqat ahlining kashfi ruh bilandir. Mutasavviflardan biri: “Ruh, Janobi Haqning “Kun!” (“Bo‘l!”) amri jalili bilan paydo bo‘lgani yo‘q. Agar shunday bo‘lganda edi, unda zillat (pastlik, tubanlik) alomatlari bo‘lardi”, – debdi. Shunda unga: “Bunday bo‘lsa, ruh qayerdan va qanday yaralgan”, – deya savol berilganda u: “Janobi Haqning jaloli va jamoli orasidan zuhur etmishdir. Shu uchun ham ruh “Kun!” amri ila maydonga kelgan ashyodagi zillat va noqisliklardan forig‘dir”, – degan ekan.

Ba’zi kalom olimlari  bir turli modda – nozik  va shaffof jism (jismi latif) deb qarashgan. Imom G‘azzoliyga ko‘ra, ruh ma’naviy bir javhar bo‘lib, Qur’oni karimda hayot berguvchi quvvat, vahiy, amr, Ollohning kalomi, rahmat va Jabroil kabi ma’nolarda qo‘llanilgan. Mumtoz she’riyatda ruh haqida, ruhning xususiyat yoki fazilatlari borasida yozmagan shoirni topish qiyin. Chunki ruhni bilish, ruhoniy hayot uchun g‘amxo‘rlik qila olishga qadim-qadimdan inson o‘zligini anglash va tanishning tub asosi deb qaralgan. Ulug‘ mutasavvif Yusuf Hamadoniy ta’kidlaganidek, “Ruh asllarning aslidir. Odam vujudi va a’zolari ruh bilan  tirik. Ruh borlig‘i panohida badan ko‘radi, biladi, eshitadi, ushlaydi, yuradi. Ruhning xususiyat – fazilatlari tufayli donolikda qat’iyat, nazarda farosat va ibrat, eshitishda hikmatni anglash, ergashishda itoat, yurishda xizmat yuzaga keladi”.

Ruh mohiyatini anglash va chuqur idrok qilish kishini oxir-oqibatda  samo odami holatiga yetkazadi. Buni Mashrab birgina baytda aks ettirgan:

Ruhi jonim arshga yetti men o‘zum osmoniman,
Tutti olamni sharorim, men o‘zim osmoniman…

Darvoqe, ruh tolibi bora-bora o‘zini ruhoniy go‘zallik posboni qiyofasida his qiladigan bo‘ladi. Zahiriddin Muhammad Bobur ruboiylaridan birida shu haqda yozgan:

Ruhim yaratib eding latofat birla,
Qilding anga tanni hamroh ofat birla.
Ruhimni chu tan eviga kelturdung pok,
Mundin bori elitma kasofat birla.

Ruhning bosh sifatlaridan biri latofat, ya’ni latiflik. Latifning ofat ila yo‘ldoshligi – ruhga nafsning yaqin keltirilishi. Vujud uyiga joylashgan ruh pokizaligini buzuvchi kasofat esa  yana nafsdir.

Bizning nazarimizda, Sharq tasavvuf adabiyoti va mumtoz falsafani bilish, ularda yoritilgan eng murakkab va jumboqli mavzularni ham to‘g‘ri talqin qilish uchun tazodiy ikkita tushuncha ma’no-mohiyatini chuqur tushunmoq zarur. Ulardan biri – ruh va nafs, ikkinchisi – fano va baqo. Qadim davrlarda ayrim tariqatlarda bular nafs ilmi, ruh ilmi, fano va baqo ilmi tarzida o‘rgatilgan.

Adabiyotni o‘qib-o‘zlashtirish bosh maqsad emas, balki hamisha vosita deb anglangan. Chunki adabiyotning dunyoga kelishi insonni bilish, uning tashqi va ichki hayoti to‘g‘risidagi fikr-qarashlarni jozibali shakllarda aks ettirish ehtiyojini ifodalagan. Bu yo‘lda erishilgan natijalarning ba’zilari sayoz, nihoyatda taxminiy tasavvurlarga asoslangan bo‘lsa, ayrimlari insonni tanish, insonni inson “oyna”sida ko‘rishga rag‘batlantirgan. Buyuk Nasimiy bir g‘azalida:

Nafsini har kimsa kim tanidi, ul Haqni bilur,
Orifi Rab o‘ldi ul kim, tanidi topdi sabot, –

deydi. Ushbu bayt “Nafsini bilgan, Rabbini bilur” hadisi sharif asosida yaratilgan. Chindan ham nafsni tanish va bilish, Haqqa yetgunga qadar nimani anglash zarur bo‘lsa, komillik yo‘lidagi shaxs shularning hammasini imkon darajasida mushohadadan o‘tkaza oladi. Bu hadis ikki shaklda sharhlangan. Birinchisi, ma’rifatulloh orqali nafsning mohiyatidagi ziddiyatlarni bilish. Zero, nafsning muhtojligini ang­lagan Ollohning g‘animligini tushunadi. Nafsini zalil, haqir ko‘rgan Ollohning ulug‘ va azizligiga aslo shak keltirmaydi. Xullas, nafsida ubudiyat (qullik)ning ma’nisini mushohada etgan  Ollohda rubibiyat (rablik, yaratuvchanlik)ni idrok qiladi.

Hadisning ikkinchi sharhi esa mana bunday: Olloh insonni o‘z suvratida yaratib, uni yer yuzida xalifa qilgan. Suratni tanigan surat sohibini ham taniydi. Insondagi barcha yomonliklarning ikki manbai bor: biri – shahvat, ikkinchisi – hoyu havas. Shahvat vujudning barcha a’zolarida harakatlanadigan va to‘xtovsiz ravishda maqsadga yetishni istaydigan bir zavq quvvati. Shu yo‘lda tuyg‘ular unga yordam beradi. Me’daning shahvati – yeb-ichish, ko‘z shahvati – ko‘rish, quloqniki eshitish, burunniki hidlash, til shahvati – so‘zlash, aqlniki esa rostu yolg‘on fikrlashdir. Mana shularning barini bilish va haqiqatiga yetish, nainki nafs, balki oxir-oqibatda Rabbini tanishga xizmat qiladi.

Tasavvufiy mushohada esa, avvalo, nafsiydir. U oldin nafsni, keyin vujudni tozalashni o‘rgatadi. Agar inson to‘la ma’noda nafsini tanimasa, uning hiyla va tuzoqlaridan voqif bo‘lmasa, ruh hamda ruhoniy hayot haqida ham to‘g‘ri tasavvurga sohib bo‘lolmaydi.

Tasavvufga doir ayrim asarlarda qayd qilinishicha, ruh vujuddan, ya’ni hazrati Odam a.s.dan 4000 yil muqaddam yaratilgan ekan. Bu sananing taxminligi o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdi. So‘fiy va mutasavviflar ruhning haqiqati hamda xususiyati to‘g‘risida ham har turli fikr-mulohazalarni ilgari surishgan. Abu Nasr Sarroji Tusiyning ma’lumoti bo‘yicha ulardan bir guruh “Ruh Ollohning nuridan bir nurdir”, – deya ruhni zoti ilohiyaning nuri hisoblab adashishgan, boshqa birovlar esa “Ruh hayoti ilohiyadan bir hayot erur”, – deb xato qilishgan. Shuningdek, avomning ruhi maxluq (yaratilish), xavosniki maxluq emas”,  “Ruhlar qadimdir: o‘lmas, azob chekmas va qarimas”,  “Ruh ruhoniydir, malakutdan yaratilmish, soflikka erishgach, yana takror malakutga qaytadi”, – deguvchilar ham bo‘lganki, bularning har biri adashib, xatoga yo‘l qo‘yishgan. Lekin kimki Qur’oni karimdagi mana bu so‘zlarga tayangan bo‘lsa, o‘zini g‘alat fikr va noto‘g‘ri tasavvurdan muhofaza etgan: “Ey Muhammad, sendan ruhning haqiqati va kayfiyati haqida so‘raydilar. Sen ularga javob bergilki, “Ruh Parvardigorning maxluqlari (yaratiqlari)dan bir maxluq (yaratiq)dir. Uning haqiqatini Xudodan boshqa zot bilmaydi”. (Isro: 85-oyat). Ana shu ilohiy hukmga ko‘ra bu mavzudagi to‘g‘ri tushuncha shunday: Ruhlarning hammasi ham maxluq (yaratilish)dir. Amri ilohiydan bir amr erur. Olloh bilan ruh orasida, ruhning Uning mulkidan, Uning amri va qarovida bo‘lishdan boshqa sabab ila yoki nisbatda aloqasi yo‘qdir. Ruh tanosix etmaydi, bir jasaddan chiqib boshqasiga kirmaydi, vujud o‘lim azobini tortgani kabi ruh ham azob chekadi. Xullas, Odam a.s.ning anosiri arba’ – to‘rt unsurdan bino etilgan jasadiga Olloh malakutdan yaralgan ruhni kiritgan: “Ey Muhammad (s.a.v), Parvardigorning malaklariga: “Men Odamni qora balchiqdan xalq qilguvchiman. Vaqtiki, men Odamni xalq qilsam, uning jasadiga ruhni doxil etsam, hammalaringiz unga sajda qilish uchun yiqilinglar”, – degan vaqtni fikr qil” (Hijr: 29-oyat).

Nafsni so‘fiylar vujuddagi latif bir mavjudlik tarzida qabul qilganda, tasavvurlarida nafsning moddiy tomoni ustunlik qilgan. Buni ochiq-oydin e’tirof etishmagan bo‘lishsa ham, nafs deganda jismoniy bir narsani xayolga keltirishganini sezish qiyin emas. Lekin ruhning g‘ayrimoddiy, vujuddan mustaqil va ayri, vujud yo‘qolsa hamki, latif bir borliq o‘laroq uning yo‘qolmasligi xususida ahli tasavvuf o‘rtasida ixtilof bo‘lmagan. Bu esa tasavvufda ruh mavzuida juda keng va izchil bahs yuritishga yaqindan yordam bergan.

Tasavvuf ta’limotining ibtidosi ruh va nafs xususiyatlarini aniqlash,  o‘rtadagi aloqa, ziddiyat, ixtiloflarni oydinlashtirib, ularni  ko‘proq ramziy-majoziy  tarzda sharhlashdan boshlangan. Axloqiy-ma’rufiy bu harakat esa odam o‘zligini anglash nuqtai nazaridan ham, uning fikriy va hissiy olamining adabiyotdagi tasvirlarini qalb nigohidan o‘tkazish uchun ham alohida ahamiyat kasb etgan. O‘zbek mumtoz adabiyotida birinchilardan bo‘lib ruh va nafs munozarasini yoritgan Sulaymon Boqirg‘oniy bunday deydi:

Nafsim aytur, sadr yonida o‘lturibon,
Turluk-turluk ne’matlarni kelturubon,
Eyib-ichib, tunu kun qorin to‘ldurubon,
Yostuq uzra takya qilib yotoyin der.

Ruhim aytur, tuni kuni qatlanubon,
Haq mavlom rizosini tilayubon.
Qul Sulaymon ishq otig‘a otlanubon,
Uzoq-kechmish eranlarga yetoyin der.

Bundoq qaralganda, hayajon va hissiyot, tuyg‘u va ehtiros Sharq she’riyatida azim daryoday mavjlanib oqadi. Biroq bu she’riyat deyarli barcha davr va zamonlarda yuksak madaniyat, teran ilm va ma’rifat zaminida ilgarilab borgan. Chunki ilm nuri, ma’rifat zavqi singmagan she’r – avom o‘qiydigan, eng yomoni omiylikni muhofaza qiladigan she’r. Bunaqa she’r­larda ham janr, vazn, qofiya va radif – badiiy unsurlar bo‘ladi. Biroq ularning muallifida mustaqil ma’naviy-ruhiy qiyofa bo‘lmaganidek, so‘zlarida bir harorat ta’siri sezilmaydi. Avomlik, jo‘nlik tug‘yoni o‘quvchilar manfaatiga zararligini hisobga olib, Abdurahmon Jomiy mana nima degan:

She’r k-aftod qabuli xotiri om,
Xos donad ki sust boshad xom.

Mazmuni: avom bandalarga maqbul tushadigan she’rning bo‘sh va xom bo‘lishini baland, tabiati xassos, ya’ni xos kishilar, albatta, bilmog‘i joiz.

Baytda ta’kidlangan gap ayni paytda ikki toifa – ong va idroki past, zavq va mushohadasi yuksak o‘quvchi to‘g‘risida o‘ylashga ham da’vat etadi. Zero, adabiyot taraqqiyotini talantli, talabchan o‘quvchisiz xayolga keltirish havoiylikdan o‘zga hech nima emas. To‘g‘ri, oqilmi yo johil, donomi yoki nodon, bundan qat’iy nazar, har bir kimsaning she’r o‘qish, she’rni o‘zicha anglash va baholashga haqqi bor. Biroq o‘z ahvoli, fikr yo‘lini fahmlashdan yiroq zotlar she’rga qo‘l cho‘zib, she’rdan bahs yuritishganda, hattoki, ulkan ijodkor ham olomon darajasiga tortiladi. O‘rtamiyonachilik, estetik did va mezonlarning buzilishi ana shu zaylda badiiy ijodda g‘ovlab ketadi. Go‘yo tasavvufiy rang va bo‘yoqlar bilan ziynatlangan, aslida mutasavviflik ishqi va ruh iztiroblaridan mahrum she’rlar shu fikrning ishtibohsiz dalillaridandir. Tasavvufiy she’r matnlari tadqiqi mavzui bizda maxsus o‘rganilmaganligidan sharh va talqinchilikda yo‘l qo‘yilgan xatoyu chalg‘ishlar ham nazardan chetda qolib ketmoqda.

Shayx Suhravardiyga ko‘ra, “Tasavvufning boshlang‘ichi ilm, o‘rtasi amal, oxiri mavhiba. Mavhiba Haq hadyasi bo‘lib, Olloh suyukli quliga baxshida qiladigan qalb ochiqligi va boyligidir”.

Alisher Navoiyning “Favoyid ul-kibar” devonidagi g‘azallardan biri:

Gar fano rasmin qilmoq tilar ersang mazbut,
Nafs ila ruhni zinhorki qilma maxlut, –

matlasi bilan boshlanadi. Baytning asosiy mazmuni bunday: fano rasm-ravishini agar egallayman desang, nafs bilan ruhni hech qachon bir-biriga qo‘shma, ya’ni aralashtirma.

Nafs, ruh, fano, baqo kalimalarining ma’no-mazmuni bizga go‘yo yod bo‘lib ketganday. Ularning lug‘aviy ma’nosi shunday deyishga asos ham berishi mumkin. Ammo istilohiy, irfoniy mazmun ushbu kalimalarning har biri ustida alohida to‘xtalish, muallif maqsadiga yaqinlashtiruvchi tushuncha, ma’lumot va sharhlardan xabardorlikni talab qiladi.

Ruh haqiqiy go‘zallik, nafislik, samoviy zavq va erkinlik timsoli. “Ruhning mohiyatini izohlash, – deydi Imom G‘azzoliy, uning o‘ziga xos xususiyatlarini anglash g‘oyat hayratlanarli va ko‘p g‘aroyib ishlardan bahs yuritish demak. Ruhning asosiy sifatlari zavq, soflik, basirat, g‘aflatda qolmaslik, siroyat quvvati, ashyodan tug‘iladigan g‘am-alamni qabul qilmaslik”.

Ma’lumki, inson ham ilohiy, ham bashariy, ham mutlaq, ham muvaqqat bir mavjudlik. Uning to‘rt unsur – tuproq, suv, havo va olovdan yaratilganligi hisobga olinmaganda ham u o‘zaro qarama-qarshi ikki  kuchdan tarkib topgandir. Shuning uchun bashariy his, mayl, ehtiyojlar girdobiga tushib, ruh va ruhiy hayot bilan chuqur qiziqilmasa, nafs g‘alayoni va isyonidan vujuddagi musaffo fazilatlar yo majruhlanadi yoki butunlay barham topadi. Suvratdan siyratga borish, siyratga suyanib suvratni tasvirlash bu – ma’rifat belgisi, ya’ni basirat ochiqligi. Mana shundagina quyidagi singari “ma’lumot”lar ko‘ngilga aks-sado uyg‘otadi:

Ruh ul nurdurki, Haq anga bermish avj,
Nafs zulmatga qolib, qilmish anga poya hubut.

Bundan oldingi baytda Navoiy nafsni – nafs, ruhni esa ruh deb bilgil, degan bir ko‘rsatma bergandi. O‘sha ko‘rsatmaga qaytib, nafs ila ruhni ajratuvchi xususiyatlar yana ham aniqlashtirilmasa, o‘qigan baytimiz kalitsiz qulfga o‘xshab turaveradi.

Nafs turli lug‘atlarda ruh, jon, jasad, qon; biror bir narsaning asli, javhari, o‘zligi kabi ma’nolarda sharhlangan. Bu so‘z yolg‘iz Sharqdamas, G‘arbda ham alohida qiziqish paydo etgan. Tasavvuf psixologiyasini tadqiq qilgan professor Robert Frager yozadi: “Tasavvuf psixologiyasidagi eng faol qo‘llanilgan terminlardan biri nafs, ya’ni menlikdir. Bu termin ba’zan “ego” yoki “ruh” deb ham tarjima qilingan. Nafsning boshqa ma’nolari orasida “o‘z” va “nafas” ham o‘rin olgan. So‘fiy ijodkorlarning ko‘pchilik qismi nafs so‘zidan yomon xulqlar va tubanliklarni ifodalashda foydalanishgan…”.

Nazarimizda, g‘arblik tadqiqotchining quyidagi mulohazasi yanada qiziqarli: “Nafsning ildizi ham badanda, ham ruhda o‘rnashganligi tufayli u moddiy va ma’naviy xususiyatlarga sohibdir. Boshlang‘ichda unda moddiyot hokimlik qilsa… Ollohga yaqinlashib, tabiat o‘zgargach, uning dunyoga bog‘lanishi butunlay susayib ketadi”.  Bu yangi gap emas, balki eski so‘fiy va mutasavvif allomalar aytgan haqiqatning bir ifodasi. G‘arb olimlari allaqachon ancha teran o‘zlashtirgan ishq va irfon sirlaridan bexabarlikka ko‘nikishimiz afsuslanarli, albatta.

Nafsning zulmatga chulg‘anishi nimani bildiradi? Buni faqat naf­sini tanigan, nafsga qarshi kurashish “tajriba”sidan xabardor, malomat holiga sohib kishilargina biladi. Lekin tilda nafsni ayblash va tahqirlash bilan hech qanday yomonlik yoki nuqson barham topmaydi.

“Nafsni sevish eng muhtasham butdir. O‘zga butlar uning vositasida paydo bo‘ladi va qolgan barchasini ugina yakson aylay oladi”, – deydi Aziziddin Nasafiy. Demak, donishmand shoir Muhammad Rizo Ogahiy:

Ruhimni hamisha nafsga g‘olib et,
Nafsimni hamisha ayla mag‘lub menga,

deganida ma’naviy butunlikning  o‘zak nuqtasiga diqqatni qaratgan. Navoiyning “Ruh ul nurdurki, Haq anga bermish avj”, deyishi ruhning nurdan yaralganiga ishoradir. Bandasi  shu nurga oshuftalik va g‘amxo‘rlikni qancha oshirsa, Haq unga o‘shancha kuch va ilhom beradi. Nafsda esa hammasi nisbatan boshqacha: u buqalamunlik sifatiga ega. Har on, har lahzada o‘zga tusga kirishi, istalgan bir paytda ishni buzib, sohibini xayolga kelmas shumliklarga yo‘llashi hech gapmas. Chunki tasavvufshunoslikda ta’kidlanganidek, “Nafsning barcha xulq va sifatlari ikki narsadan tug‘iladi: birinchisi, hafiflik, ya’ni yengillik, ikkinchisi, ochko‘zlik va ehtiros. Yengillik uning jaholatidan, ochko‘zlik hirsidan yuzaga chiqadi”. Xullas, nafsning zulmatparastligi, beqo‘nim va qanoatsizligi uni shaytonga aylantirgan:

Ruh rahmoni erur, nafs erur shaytoni,
Ikkisin bir-biriga qo‘shmoq emastur mashrut.

Shaytoniylik tarixi ham juda uzoq bir tarix. Navoiy shu tarixni eslatib yozadi: “Odam bilan shayton muxolifotin unutma. Otangni bihishtdek ma’manidan (tinch, xotirjam joyidan) jalo qildi (ajratdi). Va otang avlodidin ba’zi anga intiqom tuzdilar va xoru zabun qilib jafolar ko‘rguzdilar. Nafsni chun taqvo riyozati bila zeridast qildilar – Shaytonni zalilliq (xorlash) bila yerga past qildilar”.

Modomiki, nafsni zeridast qilish shaytonni yengish ekan, insonga uning ta’sir o‘tkazishi qanday aniqlanadi? Bir necha olimlarning fikri bo‘yicha, o‘sha ta’sir nafs va ruhning harakatidan hosil bo‘ladi. Chunonchi: nafs harakat boshlashi hamon, uning javharidan bir qorong‘ilik qalqib chiqadi va qalbdan yomonlikka boshlovchi bir yo‘l axtaradi. Xuddi ana shu paytda shayton qalbni mo‘ljalga olib faoliyatga kirishadi. Ruh harakatidan esa uning sifatiga muvofiq bir nur taralib, undan oliy ma’no, noyob xislatlar tug‘ilar ekan. Ruhning rahmoniyligiga sabab shu.

Rostini aytganda, insondagi barcha adashish, katta-kichik fojealarning tamali ruh bilan nafsni bir-biridan ajratishni bilmaslikda. Aks holda, Bobur Mirzo nafsni ich-ichdan tanishga tashviq aylovchi mana bu so‘zlarni bitib qoldirmasdi:

Nafsning kasbidur havou havas,
Ruh olidadur bular yaramas.

Nafs dushman durur yaqin bilgil,
Do‘stum, bu so‘zumni chin bilgil.

Dushmanedur agarchi o‘tru emas,
Lek bir lahza sendin ayru emas.

Garchi zohirda to‘g‘ridindur nafs,
Jam’ing o‘yida o‘g‘ridindur nafs…

Badan hisni, nafs havovu havasni nechog‘lik sevsa, ruh aql va irfonni ulardan ham ortiqroq yaxshi ko‘radi. Ruhdagi to‘g‘rilik nafsda yo‘q. U vahdat – birlikka emas, kasrat – ko‘plikka tolib. Uning o‘g‘riga o‘xshashi, zohirda to‘g‘rilikni yoqlab, amalda egrilik va nifoqqa kuch sarflashi mana shundan. Bobur nafsning dushmanligiga hech shubhalanma, “Do‘stum, bu so‘zumni chin bilgil”, – deydi. Haqiqatda shundaymi? Nafsni hamisha g‘anim deb bilish, uni to‘xtovsiz malomat qilish kerakmi?

“Nafs va ruh orasida, – deb yozadi Shayx Suhravardiy, – azaldan bir sevgi bo‘lgan. Buning sababi nafsning ayolligi (unusat), ruhning erkakligi (zukurat)dir. Modda olamida Momo Havo Odam Atodan yaratilganidek, qudrat olamida nafs ham ruhdan yaralgan edi. Nafs va ruh o‘rtasidagi unsiyat va ulfatlashuvning asosi mana shudir. Chunonchi: nafs hayvoniy bir ruhdirki, ruhoniy ruhga yaqinlashuv sharofati tufayli uning jinsiyatini egallagan”. Bunday unsiyat va evrilish kamdan-kam odamga nasib aylagan. Navoiy aytgan mana bu fikr ham buni tasdiqlaydi:

Ruhga sheva Kalimullo ishin qilmoq fosh,
Nafs fir’avnlik asbobini aylab marbut.

Bu mulohazalar nafsni yanada chuqurroq bilish, nafsga tegishli ma’lumot va hukmlarni yana ham teran o‘zlashtirish istagini kuchaytiradi. Tasavvuf ruhshunosligida belgilanishicha, insonda yetti turli ruh (nafs martabalari ham yettita) mavjud. Bular: 1. Madaniy ruh. 2. Nabotiy ruh. 3. Hayvoniy ruh. 4. Nafsoniy ruh. 5. Insoniy ruh. 6. Sirli ruh. 7. Eng sirli ruh.

Ushbu ruhlarning bosh xususiyati, sifati, vujudga ta’siri, asosiy faoliyati kabilar borasida ma’lum bir tasavvur hosil qilmay odamning ilohiy ishq maqomiga qanday noil bo‘lishidan so‘zlab bo‘lmaydi. O‘zicha ruh ilmi bilan qiziqqan kishi esa ong, aql, ko‘ngul va ruhni payg‘ambar sevgisi qanday munavvar aylashini oson tushunadi:

Ruhga daa’b Habibullo ishi oyini,
Nafs Bujahillik asbobin aylab mabsud.

Mahobatli, ko‘rkam bino qurish uchun, albatta, keng va katta maydon kerak. O‘zini anglagan butun shaxsni kamol toptirish uchun ham kenglik zarur. Bu kenglik, eng avvalo, ruh va ruhdadir. Shuning uchun mumtoz shoirlar komillik tushunchasini yoritishda ruhga, ruhning nafs bilan munosabati va ziddiyatlariga keng o‘rin ajratishgan. O‘tmishda yashab, ijod etgan ulkan san’atkorlarning she’riyati, ta’bir joiz bo‘lsa, ruh va ruhoniyat zaminidan o‘sib chiqqan she’riyat. Ochig‘i, bunday she’riyatning go‘zallik sir-asrori va tub mohiyatini biz kam bilamiz. Chunki ruh nafasini his qilish, ruh ohangi, rangi, shavqi va musaffoligi bilan yashashdan ancha yiroqlashganmiz. Navoiy “Lison ut-tayr” dostonida Hudhud tilidan kimki er, ya’ni mard va matonatli bo‘lsa, nafsoniyatni yengib o‘z zoti – mohiyatida ruhoniyatni g‘olib aylaydiki, shunda u chinakam poklik sharafiga yetishadi deydi:

Uldur erkim salb etib nafsoniyat,
G‘olib etgay zotig‘a ruhoniyat.
Har kishida bu sharaf bizzot erur,
Ul kishi poku sharif avqot erur.

Ruhoniyatning nafsoniyat ustidan g‘alaba qilishi komillik yo‘lining nihoyasidir. Bunga erishmoq uchun ikki kuch – ruh va nafs orasidagi murosasiz kurashning sabab va ehtiyojlarini mushohada qilish zarur.  Ruhning kamoli va shaxsiyatning butunlashuviga shundan so‘ng bir umid bilan qarash mumkin bo‘ladi. Mumtoz she’riyatimiz mehvaridagi masala ham mana shu edi.

Jahon adabiyoti, 2015 yil, 10-son