ХХ аср бошлари: юбилейга тараддуд

Алишер Навоий каби буюк шахсият ва истеъдод эгаси доимо жаҳон, шу жумладан, туркий халқлар зиёлиларининг эътиборида бўлган. Ўз давридаёқ ҳазрат асарлари Рум элидан тортиб Кошғарга қадар “муайян турк улуси”нинг бебаҳо маънавий меросига айланган эди. Навоийнинг таваллуди ўтган беш аср мобайнида европача усулда юбилей тарзида тантанавор нишонланмаган бўлса-да, Туркистонда доимий суратда ўтказилиб турган навоийхонликлар, олий даражадаги нафислар мажлислари ўзига хос “нишонлаш” эди.

ХХ аср бошларида Туркистон маданий ҳаётига янги удумлар, техник янгиликлар, матбуот ва нашрлар, театр ва драмалар кириб келиши баробарида улуғ адиблар таваллуд кунларини ҳам юбилей тарзида нишонлаш анъанага айланди. Бу жиҳатдан ҳазрат Навоий туғилган кунининг ҳижрий-қамарий сана ҳисобидаги 500 йиллиги 1926 йилга тўғри келди. Айни ҳаракат расман 1919 йилдан бошланган эди. Туркистон Мухтор жумҳурияти ҳукумати ва Туркистон ўлка мусулмон бюроси халқимиз маънавий меросини тўплаб, ўрганиб, нашр қилиш орқали оммалаштириш ишларини йўлга қўйиш ҳақида қарор қабул қилди. Ушбу қарорнинг ижроси учун Назир Тўрақулов раислигида илмий ҳайъат (Абдурауф Фитрат – муовин, Лазиз Азиззода – котиб) тузилди. Бунга қадар айрим ишлар “Чиғатой гурунги” фаолияти доирасида бошланган бўлиб, гурунг фаоллари Навоий расмини топиб, матбуотда эълон қилдилар^[1], “Тарихи мулуку Ажам” асарининг қўлёзмасини Бухородан келтириб, нашрга тайёрладилар^[2], “Инсоният ҳақида Навоийнинг фикри” рисоласи чоп эттирилди^[3].

Бу каби ишлар бошқа туркий республикаларда ҳам аллақачон бошлаб юборилган, жумладан, озарбайжон тадқиқотчиси А.Улвининг ёзишича, “Муҳокамат ул-луғатайн” Боғчасарой (Қрим)да Исмоил Ғаспирали ёзган сўзбоши билан нашр қилинган эди^[4]. Озарбайжонда эса 1907 йили “Дабис­тон” газетасида Навоий таржимаи ҳолининг эълон қилиниши илк илмий-адабий ҳаракат саналади. Муаллифнинг ёзишича, “Алишер Навоий – Амир Низомиддин ҳижрий IX асрнинг охирида етишган чиғатой (турк) ва Ажам шуаросининг машҳурларидандир. Асли чиғатой туркларидан бўлгани ҳолда форсча ашъори ҳам мақбул бўлгани зуллисонайн лақабидан

маълумдир. Алишер Навоийнинг отаси Султон Абу Саид вазири бўлиб ва ўғлининг таълим ва тарбиясига кўп эътибор берган”^[5]. Қисқа таржимаи ҳол орқали озар ўқувчилари илк бор матбуот орқали Навоий даҳосининг асосий қирралари билан таништирилган. 1914 йилда Фарҳод Оғазода томонидан яна бир қисқа таржимаи ҳол “Адабиёт мажмуаси”да чоп этилган^[6]. “Дирилик” журналида 1914–16 йиллар давомида шоирнинг таржимаи аҳволи бир неча сонда батафсил баён қилинган^[7]. Уни тайёрлашда муаллифлар “Нуҳбат ут-таворих” номли хаттотлар тазкираси, Исмоилзода Сом Мирзонинг “Туҳфаи Сомий”, Давлатшоҳ Самарқандийнинг “Тазкират уш-шуаро” ва Сулаймон Фаҳмийнинг “Сафинат уш-шуаро”, “Машовири ислом” асарларига таянган ҳолда Навоийнинг отаси Ганжинаи Баҳодир бўлгани, унинг боболари қадимдан темурийлар хонадонида хизмат қилгани, унинг катта отаси (ота бобоси) Мир Абу Саъид Чанг – Султон Ҳусайннинг отаси Бойқаро мирзонинг амирларидан эканлиги ҳақида ёзишади^[8]. Бу таржимаи ҳолнинг охирига “1915 йилда Алишер Навоийнинг ғазаллари Микоил Саидий томонидан озарбайжон шевасида табдил этилгани” ва ундан намуналар берилажаги ҳам илова қилинган.

 

Юбилей ўтказиш ҳақидаги қарорнинг қабул қилиниши

Туркистонда 10-йилларнинг охирроғидан бошланган бу ҳаракат Чўлпоннинг “500 йил” мақоласи билан “Ўзбек билим ҳайъати эътиборига” қаратилган очиқ хат тарзида эълон қилинди: “…мен айтмоқ истайманким, Навоийнинг 500 йиллигини биз ҳам тегишлиқ даражада тантана билан ўтказишга шу топдан ҳозирлана бошлайлиқ. Бу йўлда мен қуйидағи чораларни таклиф қилиб, ўзбек билим ҳайъатининг диққатини шунга жалб қилур эдим:

1. Ҳозирдан бошлаб ярарлиқ кишиларимиздан бир ҳайъат ташкил қилиб, 500 йиллик байрамни мумкин қадар тантана билан ўтказиш йўлини топмоқға ўшал ҳайъат вакил қилинсун.
2. Ҳайъат Навоийнинг босилмаған асарларини топиб, босдиришға лозим кўрулганларини байрамгача босдириш чорасини кўрсун.
3. Навоийнинг мукаммал таржимаи ҳоли ёздирилсун.
4. Навоийнинг шеърларидан терма бир асар тузулиб, нафис қилинуб босдирилсун.
5. Навоий номиға юқори ўқуш юртларининг адабиёт, тил факультетларида ўзбек талабалари учун стипендиялар очилсун.
6. Ўзбекистоннинг пойтахтида Навоийға ҳайкал тикилсун.
7. Баъзи бир ўзбек шаҳарларининг кўча исмлари Навоий отиға қўйулсун”^[9].

Бу талаблар билан юбилейга тараддуд анча жадаллашди. Унга ҳамоҳанг равишда ёзилган Вадуд Маҳмуднинг “Навойи учун” мақоласида қуйидагича фикр билдирилган: “Навойи турк тилини тиргизган ва “чиғатой адабиёти” деган бир адабий мактабнинг бу кунгача яшамоғига сабаб бўлган бир кишидир… Мана шу ҳолни назарга олиб, бу кун турк дунёсининг ҳар ерида: Туркияда, Озарбойжонда ва бизда (Ўзбекистонда – Ҳ.Б.) уни эслаб беш юз йиллик тўйини ўтказмоқ истайдилар”^[10]. Шунингдек, муаллифнинг хабарига кўра юбилейга тайёргарлик кўриш учун Маориф комиссарлигида Д.Ризаев раҳбарлигида бир ҳайъат тузилгани айтилган. Бизнингча, Вадуд Маҳмуд қуйидаги қарорни назарда тутган бўлса керак.

1925 йилнинг 11 июлида Ўлка мусулмон бюроси ҳузуридаги ўзбекшунослик қўмитаси “Алишер Навоийнинг 500 йиллик юбилейига тайёргарлик ишларини бошлаш ҳақида” қарор қабул қилган (қарор матни рус тилида ёзилган) ва унга биноан:

“а) Алишер Навоийнинг 500 йиллик юбилейини ўтказиш мақсадга мувофиқ деб топилсин;

б) Алишер Навоийнинг назм ва насрда ёзилган асарларидан ташкил топган тўплам тузилсин;

в) Алишер Навоий асарларининг асл нусхалари (оригинали) ҳозирги ўзбек тилига таржималари билан бирга нашр қилинсин;

г) тадқиқотлар ва намуналар тўпламининг ҳар бири 5 босма табоқдан белгилансин;

д) тадқиқотлар қисмини тайёрлаш ўртоқ Маҳмудовга, парчалар (намуналар) танлаш иши Фитратга юклатилсин”^[11].

Мазкур қарорга кўра, Алишер Навоийнинг тўрт асари нашрга тайёрланиб чоп этилиши режалаштирилди. Навоий ҳақидаги Бухорода тарқалган халқ афсоналари хусусида А.Семёнов мақоласи чоп этилди^[12]. Фитрат томонидан нашрга тайёрланган “Муҳокамат ул-луғатайн”, “Ҳайрат ул-аброр” (“Навоий иккиликлари” сарлавҳаси билан), “Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун”, “Садди Искандарий” (“Искандарнома” номи остида), “Чор девон”дан намуналар, Навоийнинг мактублари (“Риқаъат”), “Мезон ул-авзон”, “Маҳбуб ул-қулуб” асарларидан намуналар нашрга тайёрланди. Ўз даврида турли нашрларда чоп этилган бу намуналар яхлит ҳолда Фитратнинг “Ўзбек адабиёти намуналари” (1-жилд)дан ўрин олди^[13]. Шу билан бирга мукаммал таржимаи ҳоли ҳозирланиши ва бир илмий тўплам нашр этилиши режалаштирилган эди.

Маълумки, Ғарбий Европа ва рус мусташриқлари орасида ҳам Навоий ижодига нисбатан “форс адабиётининг таржимони” ёки “тақлидчиси” сифатида қарашлар мавжуд бўлиб, ўзбек олимлари Алишер Навоий ижодини, биринчи навбатда, бундай тавқи лаънатлардан тозалашга киришишни ҳам ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Айни шу юбилейолди палласида П.А.Фалевнинг маърузалари тарқатилган бўлиб, унга кўра “туркий адабиётнинг мустақил бўлмагани ғояси” илгари сурилган эди^[14]. Бу каби чиқишларга жавоб беришни ҳар бир ўзбек зиёлиси ўзининг бурчи деб билди. Жумладан, Вадуд Маҳмуд “Алишер Навоий” мақоласида “Навоий ўз асарларида форсчанинг нозук, оҳангдор бўлганини ва у билан шеър айтиш қулай ва хуш келатурганлигини айтадир. Лекин… форснинг энг машҳур асарларига қарши турк классик асарлари(ни) вужудга келтирди”^[15]. Айни мана шу каби фикрлар туғилган бир пайтда матбуотда “Навоийнинг форсийча девони тўғрисида” хабар тарқалди. Янги қўзғалган гап-сўзлар Фитрат мақоласининг ёзилишига сабаб бўлган.

Фитрат “Навоийнинг форсий шоирлиғи ҳам унинг форсий девони тўғрисида” мақоласида “Давлатшоҳ, Жомий, Сом Мирзо, Ҳидоят, Ҳусайн каби форс тазкирачилари Навоийнинг кучли қалам эгаси бўлганини тасдиқ қиладилар”, дейиш билан чекланмай, “Девони Фоний”га кирган биргина “Туҳфат ул-афкор” қасидасини Деҳлавийнинг “Дарёйи аброр” ва Жомийнинг ”Лужжат ул-асрор” қасидаларига жавобан ёзилса-да, Навоий асари ўз салафларининг бу мавзуда битилган қасидаларидан фикрда, мазмун ва бадииятда устун эканини кўрсатади. Иккинчидан, Вадуд Маҳмуднинг изланишлари натижасида Бухорода Мусо Саиджоновнинг шахсий кутубхонасида Бедил “Девон”ининг ҳошиясида 4,5 минг байтдан иборат Навоийнинг форсий шеърлари қўлёзмаси ва айни асарнинг бошқа бир қўлёзмаси Муҳаммад Шариф Садр кутубхонасида ҳам борлиги маълум бўлган. Фитрат домла бу икки манбани солиштириш натижасида улар бир хил бўлгани, лекин бу форсий девон Навоийнинг эмас, балки бошқа бир Фонийнинг девони эканини аниқлади. Бу котибларнинг хатоси бўлиб, улар томонидан ёзилган “Фоний иборат аз Амир Алишер аст Амир Навоий” сўзлари нотўғри, Навоийнинг туркий ғазаллари ора-сира қўшиб келтирилиши ҳам мана шу хато талқиннинг натижасидир. Бу янги топилган “Девони Фоний” кашмирли Мулла Муҳсин қаламига мансуб бўлиб, бу шоир ҳақида Шамсиддин Сомийбек “Қомус ул-аълам”да маълумот берганини ўз исботига асос сифатида келтирди. Мақола “Навоийнинг форсийча ҳақиқий девонини янгидан охтариш эса яна бизнинг вазифамиз”^[16], деган сўзлар билан тугалланган. Демак, юбилей муносабати билан шошиб айтилган айрим мулоҳазаларга жавобан ҳам Фитрат каби закий олимларнинг профессионал таҳлиллари ўзбек навоийшунослигининг ХХ аср бошларидаги даражасидан дарак беради.

Юбилей муносабати билан Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достони асосида Шамсиддин Хуршиднинг (1892–1960) “опера ҳолига киргизилган” (Фитрат ибораси) мусиқали драмаси саҳнага чиқди^[17]. Бу саҳна асари ва унинг нашри сабаб бўлиб, Фитрат “Фарҳоду Ширин” мақоласида халқ орасида тарқалган афсона ва ривоятлар, уларнинг қаҳрамонлари номи билан боғлиқ қатор жуғрофий номлар, достоннинг асосий воқеалари, бу воқеалар кечган жойлар ҳамда Навоий достонининг таъсирида ёзилган адабий асарлар ва халқ орасида иккинчи умрини кечираётган фольклор асарлари каби масалаларни Низомий, Деҳлавий ва Навоий достонларидаги адабий таъсир ва ворислик нуқтаи назаридан очиб беради. Қиёсий-типологик таҳлилнинг етук намунаси ҳисобланган бу мақола негадир айни юбилей санасида эмас, ундан тўрт йил кейин “Аланга” журналида лотин алифбосида чоп этилган^[18]. Дарвоқе, Ўзбекистонда лотин ёзувининг илк бор қўлланилиши 1926 йилда Бокуда ўтказилган умумиттифоқ туркология қурултойининг қарори асосида амалга оширилган эди.

 

Биринчи юбилей тантанаси

Алишер Навоийнинг 500 йиллик юбилейини “Туркия, Озарбайжон ва бизда” ўтказиш ҳақидаги Вадуд Маҳмуд талаби амалга ошиб, Ўзбекистонда қабул қилинган қарорлар ва матбуотда эълон қилинган мақола ва манбалар озар зиёлиларининг эътиборига тушган ва 1925 йилнинг ўрталаридан бу санага тайёргарлик ишлари бошланган эди. Жумладан, Али Нозимнинг “Навоий ва биз” мақоласи “Коммунист” газетасида чоп этилиши бу ҳаракатга туртки берди. “Навоий ижоди бўйича, у (шахси) ҳақида ҳеч бир асар ёзилмади десак, ҳеч бир янглиш бўлмас. Бу хусусда ёлғиз бир қанча мақола, бир-икки ҳукм ва мутолаадан бошқа бир нарса кўрмак мумкин бўлмади, ёлғиз яна Кўпрулузоданинг Навоий ҳаққинда янги бир асар ҳозирлаганини ва нашрга бериш учун тайёрлигини сўйланди… Ўзбекистон тарафидан унинг 500 йиллик юбилейи ўтказилур. Фақат биз бу байрамни ёлғиз Ўзбекистон эмас, балки бутун турк олами билан бизнинг Озарбайжонда-да ўтказилишини орзу қиламиз”^[19]. Ленинграддан юборилган бу даъват мактубида ёзилишича, Бокуда бу ишга мутасадди икки ташкилот бор, бири Адабиёт жамияти ва иккинчиси “Коммунист” газетаси. Биринчи жамият нисбатан ёш бўлгани учун газета масъулиятни ўз зиммасига олиши керак эди. Газета таҳририяти ушбу мақолани чоп этиш билан чекланмай, юбилей ҳаракатларини ёритишни ҳам ўз гарданига олган ва мақола сўнгида “Идорадан” сарлавҳаси билан кичик уқтириш берган: “Озарбайжонда Алишер Навоийнинг юбилей байрами бу йил Бокуда чақириладиган Туркология қурултойига тасодиф этдирилажак ва бутун қурултой иштироки билан ижро этилажакдир”^[20].

Бунга қадар Исмоил Ҳикматнинг “Турк адабиёти тарихи” китобида Алишер Навоий ижодига анча кенг ўрин берилган бўлиб, унга ёзилган Вадуд Маҳмуд^[21] ва Ф.Кўпрулузода^[22] тақризларида бу хусусда маълумотлар берилган. Шунингдек, Фаридунбей Кўчарли томонидан нашрга тайёрланган “Озарбайжон адабиёти тарихи материаллари”га ҳам “Амир Низомиддин Алишер Навоий” номли мақола-тадқиқот киритилган эди^[23].

Ниҳоят, 1926 йилнинг 26 февраль – 5 мартида Биринчи Туркология қурултойи Боку шаҳридаги Исмоилиййа биносида ўтказиладиган бўлди. Қурултойга собиқ Иттифоқдаги турк ўлкаларидан ва хорижий меҳмонлардан 131 киши унинг 17 мажлисида иштирок этди ва 38 маъруза тингланди. Қатнашчилар орасида В.В.Бартольд, С.Е.Малов, А.А.Миллер, С.Ф.Олденбург, Р.Р.Поппе, А.Н.Самойлович, В.Б.Томашевский, К.К.Юдахин каби таниқли рус олимлари, М.Ф.Кўпрулузода (турк), Паул Виттек (немис), Б.Чўпонзода (қрим-татар), А.Бойтурсун (қозоқ) каби машҳур олимлар қаторида ўзбекистонлик 11 вакил (расмий делегат сифатида 6 нафар): А.Абдужабборов (Самарқанд), А.Зоҳирий (Фарғона), Элбек (Тошкент), Р.Иноғомов (Самарқанд), Ш.Раҳимий (Тошкент), Б.Раҳмон (Хива), И.Садрий (Бухоро), Н.Ҳакимов^[24] (Тошкент), Ғ.О.Юнусов (Самарқанд), Н.Тўрақулов (Москва), Х.Хўжаев^[25] (Боку) иштирок этган^[26].

Қурултой кун тартиби “Алифбо масаласи”, “Имло-орфография муаммоси”, “Термин масаласи”, “Дарс-методика масаласи”, “Ёзма ва мулоқот тилларининг қиёсий алоқаси ва интерференция масаласи”, “Турк тилларининг адабий тил муаммолари ва ўртоқ адабий тил масаласи”, “Улуғ тил (боботил) назарияси ва турк тилларининг тарихи муаммолари” каби етти моддадан иборат бўлиб, унинг қаторида 4 март куни асосий маърузадан сўнг Алишер Навоийнинг 500 йиллик юбилейи Турк маданияти саройида ўтказилган. Қурултой стенограммаси ва унга илова қилинган протокол ҳужжатларида мазкур юбилей баёни берилмаган^[27]. Фақатгина 28 февраль куни қурултой томонидан юбилей комиссияси ҳайъати қуйидаги тартибда таклиф қилинган ва тасдиқланган: Иноғомов, Бойтурсун, Мамадзода, Раҳимий, Чўпонзода, Габитов ва Леманов. Қурултойнинг бошқа куни мажлисдан кейин ушбу ҳайъат Иноғомов раислигида йиғилиб, юбилей масаласини кўриб чиққан. Қурултой қатнашчиларининг хотиралари, мунтазам суратда “Коммунист” газетасида бериб борилган хабарлар ва юбилей нашрлари асосида ушбу юбилей воқеаларини тиклаш имкони бўлди.

1926 йил 4 март куни “Коммунист” газетаси “Алишер Навоийнинг 500 йиллиги: Биринчи Туркология қурултойида турк адабиёти тарихида Навоийнинг мавқейи ҳаққинда” деган саҳифа эълон қилган. Мазкур саҳифада Солмон Мумтознинг “Адабиётимизда Навоий таъсири” мақоласи, проф. Бакир Чўпонзоданинг “Навоий – тилшунос” мақолалари чоп этилган. Яна шу куни М. имзоси остида “Янги йўл” газетасида “Амир Алишер Навоий” мақоласи, Исмоил Ҳикматнинг “Навоий ва турк адабиёти” (“Маориф ишчиси”, 11-сон) каби мақолалари ҳам чоп этилган. Кейинроқ ушбу мақолаларнинг асосий қисми “Навоий” тўпламидан ўрин олган^[28].  Юбилей режасига кўра, Алишер Навоийнинг икки асари “Муншаот”^[29] ва “Вақфия”^[30] нашрдан чиққан.

Қурултой доирасида ўтказилган юбилейда В.В.Бартольд, А.Н.Самойлович, Ф.Кўпрулузода, Б.Чўпонзода ва бошқалар нутқ сўзлаганлар. Юбилейдаги В.В.Бартольднинг маърузаси кейинроқ “Мир Алишер ва сиёсий ҳаёт” тўпламидаги мақолага асос бўлган^[31]; А.Н.Самойловичнинг чиқиши ҳам “Ўрта Осиё турк адабий тили тарихига доир” сарлавҳаси билан “Мир Али Шир” тўпламида эълон қилинган^[32]; Ф.Кўпрулузода cўзлари собиқ Иттифоқ матбуотида эълон қилинмаган, кейинчалик Истанбулда нашр этилган “Турк тили ва адабиёти ҳақида тадқиқотлар” китобидан ўрин олган^[33].

Б.Чўпонзода бевосита Навоийнинг тилшунослик мероси хусусида сўзлаб, “Навоийнинг тилга оид мулоҳазаларида икки турли баҳс бор: биринчиси – объектив, иккинчиси – норматив… Навоий таянган тил турк шоирлари, адиб ва файласуфлари тили эмас, балки халқ тилидир. Демак, мумкинки, Навоий форс адабий тили билан турк халқ тилини муқояса қилгандир. Навоий умумият-ла юнон ва ислом тилчиларида бўлгани каби тилнинг мутрадиф ва мутшабеҳларига, омоним ва синонимларга аҳамият бермишдир…”^[34] Олим дастлаб туркий тил тараққиётига хизмат қилган тўрт муаллиф ҳақида сўз бошлаб, кейин бевосита Навоийнинг тилшунослик соҳасидаги хизматларини Маҳмуд Кошғарий фаолиятига муқояса қилади: “Бизнинг англашимизга кўра, мавжудлигидан бери икки буюк тилчимиз бўлган: Маҳмуд Кошғарий ва Навоий. Қисматки, Навоий ўз даври учун Кошғарий каби жуда муфассал бир лисоний асар майдонга келтирмишдир…” дейиш баробарида Навоийнинг тилшунослик меросидан келиб чиқиб, “Муҳокамат ул-луғатайн” асари бўйича ўз қарашларини ифода қилади: 1. Турк тилининг рақиблари ҳинд ва форс тилидир. 2. Турк тили маъно ва шаклига кўра форс тилидан бой ва қувватлидир. 3. Турк тили давлат тилидир. Бу каби масалалар акс этган асар, табиийки, Навоийдан кейинги адиб ва олимлар фаолиятига ҳам ўз таъсирини кўрсатди: “Ҳинддан Истанбулга, Самарқанддан Мисрга қадар Навоийнинг мингларча таржимонлари, тафсирчилари, шогирдлари етишиб, Навоийнинг сўзларини изоҳ ва тафсири учун юзларча луғатлар ва тил китоблари ёзилганини қайд этсак, муболаға қилмаганимиз анг­лашилур. Бугун турк ва туркий дунёда илк марта тўпланган Туркология қурултойида таваллудидан 500 йил кейин бутун Европа ва Осиё туркшунослари қаршисида Навоийнинг номи ҳурмат-эҳтиром билан тилга олинаркан, Навоийнинг жонли (тамиз) турк халқ тили билан ажнабий тилларнинг таъсирига қарши қолдирган байроқ туфайли… бу фақирани ҳақ дуоси бирла ёд этарлар ва шарафини лойиқ бир суратда жойига қўярлар. Туркология қурултойида музокарага қўйилган масалалар унинг 500 йил аввал ёзганларини хотирламоқ ва хотирлатмоқ буюк фойда келтирур. Таассуфки, бундай муҳим бир шахснинг энг буюк бир сифати, тилшунослиги ҳақида ишларимизни ҳаддан ташқари кўплигидан, замонимизнинг торлигидан ва ҳикоя қабилидан бир нарса ёза билдик”^[35].

“Коммунист” газетасининг Навоийга бағишланган сонида Солмон Мумтознинг “Адабиётимизда Навоий таъсири” мақоласи ҳам ўрин олган: “Умумтурк адабиётида тўрт буюк сиймо бордирки, улар ҳақида кичик-кичик мақолалар эмас, буюк-буюк китоблар ёзмоқ лозим келар… Булар: а) туркистонли Хожа Аҳмад Яссавий; б) озарбойжонли Саййид Имодиддин Насимий; в) туркистонли Мир Алишер Навоий; г) озарбойжонли Мулла Муҳаммадбағир Фузулий… Мен буларнинг учинчисидан, яъни бу оқшом беш юз йиллик байрамини ўтказажагимиз Мир Алишер Навоийнинг адабиётимизга бўлган таъсиридан баҳс этмоқчиман”^[36].

Муаллифнинг ёзишича, Навоий таъсирида шоирлар ҳам туркча, ҳам форсча ёзишга киришдилар, натижада Озарбайжонда ҳам чиғатой лаҳжаси тараққий эта бошлади. Буни ҳис этган Шоҳ Хатоий форсча билан бирга чиғатойчани қўлламоқ истади, “Девон” яратиб, “Навоий” тахаллуси олдида (хижолат чекиб) ўзига Хатоий тахаллусини олди. Узоқ муддат чиғатойча адабий тил мақомида қўлланилди. Буйруқлар, ёрлиқлар у тилда ёзилди, узун кечалар Навоий шеърлари билан вақт ўтказилди. Фузулий асарларининг майдонга чиқиши билан Навоий таъсири аниқ сезила бошлади, аммо бу бирдан эмас, секин-аста юз берди. Чунки чиғатойча мамлакатда фаол истифода этиларди, “хавос” (хослар) ўз асарларини яна чиғатойча ёзмоқда ва ёзишмоқда эди. Солмон Мумтоз бу жараённи аниқ кўрсатиш мақсадида қуйидаги асосларни келтиради: “Содиқий “Мажма ул-хавос”ни, Назарали луғатини, яна бир номаълум муаллиф “Бадоеъ ул-луғат”ни, Нодиршоҳнинг мулозими Мирза Меҳдихон “Санглоҳ”ни, Фатали Қажар “Баҳжат ул-луғат”ни, Муҳаммад Хойи “Хулосайи Аббос”ни, Шайх Муҳаммад Солиҳ Исфаҳоний “Ал-луғати носирий”ни чиғатойча ёздилар ва чиғатой луғатларини форсча шарҳ ва маъно этмакка ғайрат қилдилар. Шоирларимизда IX асрдан бошлаб XIII асрнинг охирига қадар (ҳижрий сана – Ҳ.Б.) чиғатойча ёзмоққа давом этдилар. Навоий “Девон”ини илк аввал Туркияга озарбойжон шоири Бас(т)-ирий олиб борди. Ниёзий “Девон”ини чиғатойча ёзди. Табризли Мирзо Ризо Банда, Ширвонли Зилолий, Абдулла бей Асий ва Али Юзбоши ўғли Мирза Ҳасан бу йўлда ишлаб, гўзал асарлар ёздилар. Улар орасидан буюк устодлар етишди. Навоий таъсирида сўйланилган у шеърларни яқин замонда табъ ва нашр этишимиз кераклигини айтиш-ла баробар Навоий юртидан замонимиз Навоийлари етишажагини умид қиламиз”^[37].

Шу ўринда айтиш жоизки, 4 март куни “Янги йўл” газетасида М. имзоси остида эълон қилинган “Амир Алишер Навоий” мақоласи^[38] ҳам Солмон Мумтозга тегишлидир. Мақола шундай бошланади: “Бу кун чиғатой адабиётининг буюк доҳийси Амир Алишер Навоийнинг беш юз йиллик байрамини нишонлаймиз… Зеро, милоднинг 1441-тарихида туғилган Алишер Навоийнинг беш юз йили ҳали тамом бўлгани йўқ. Ҳар ҳолда кеч бўлса-да, бу шоир ҳақида маълумот бермак адабиёт ихлосмандлари учун буюк бир вазифадир. Алишер Навоийнинг чиғатой адабиёти учун буюк хизматлари бордир. Фирдавсийнинг форс адабиёти учун очган янги йўллари каби қийматли бир йўлни Амир Алишер Навоий чиғатой адабиётида очмишдир”. Кейин эса муаллиф улуғ шоирнинг сиёсий фаолияти, адабий асарлари хусусида сўз юритган.

Асарлари қаторида “Қиссайи Шайх Санъон” ва “Таржимайи наср ул-луоли”ни мустақил асарлар сифатида кўрсатади. Ҳолбуки, Шайх Санъон қиссаси “Лисон ут-тайр” таркибида, Ҳазрат Алининг “Наср ул-луоли” асари эса таржима қилинмай, “Назм ул-жавоҳир”нинг ҳар бир рубоийси учун сарлавҳа вазифасини бажаргани ўзбек ўқувчиларига аён. С.Мумтоз Навоийнинг форсча асарларига изоҳ бериб, “Алишер Навоийнинг форсча шеър ёзгани ва форсий асарлар вужудга келтирганининг биринчи сабаби унинг Хуросонда ва форс шоирларига маскан бўлган шаҳарларда яшагани учундир” каби хулосалайди мақолани.

Навоий юбилейи муносабати билан ёзилган мақолалар орасида Исмоил Ҳикматнинг “Маориф ишчиси” журналида чоп қилинган “Навоий ва турк адабиёти” мақоласи алоҳида ажралиб туради. Унда муаллиф турк адабиётининг манба ва материаллари хусусида сўз юритиб, фикрни Ҳирот адабий муҳитига кўчиради: “Ҳусайн Бойқаронинг атрофига тўпланган шоир, адиб ва олимлар асарларини туркча ёзар эдилар. Ҳатто бу жараённи қувватлантирмак ва форс тилининг ҳукмидан сақламоқ учун туркчани даҳо жонли, қудратли бир илм ва адабиёт тили ҳолига келтирмак учун Ҳусайн Бойқаро ўз замони шоирларини ташвиқ этар, уларга имконият яратар эди… Навоий бутун турк ёзувчиларини (бу ишга) сафарбар қилди. Туркчанинг бойлиги, кенглиги, очиқлиги ва гўзаллигини алоҳида мисоллар билан кўрсатди”.

Навоий туркий шоирларнинг “энг буюги ва энг кўп асар ёзгани”ни тавсия қилиш билан шоирнинг форсча асарларига ҳам юксак баҳо беради: “Чунки Навоий форсчани ўз она тили қадар қувватли билар эди ва у тилда энг юксак асарларни вужудга келтирган ва юксак қасидачилар қадар қасидалар, энг юксак маснавийчилар қадар маснавийлар, энг юксак ғазалчилар қадар ғазаллар ёзароқ ўз қобилият ва маҳоратини исбот этди”. Шу билан бирга ўз она тилида яратилган асарлари орқали турк тилининг адабийлашуви, илмийлашувига сабаб бўлди. Навоий мусиқашунослик,  рассомликка ҳам алоҳида эътибор қаратиб, замонасининг бутун илмларига, жумладан,   тасаввуф илми ва адабиётининг “тамойиллашуви”га имкон берди.

“Ҳосили ҳижрий тўққизинчи асрнинг ўрталаридан бошлаб ўнинчи асрнинг ўрталарига қадар давом этган бу чиғатой даври адабиёти у замон фалсафасига кўра, бир олтин даврни тамсил этгани каби бутун бошқа турк адабиётларида сезиларли даражада қувватли, теран бир из қолдирган. Бунда энг қувватли омил, шубҳа йўқки, у замоннинг қудратли шоири бўлган Навоийдир”^[39].

Шу йили Озарбайжон Адабиёт жамияти тадқиқотлар тўпламини нашрдан чиқарган^[40]. Унга Исмоил Ҳикмат, Бакир Чўпонзоданинг номлари юқорида келтирилган мақолалари тўлиқ ҳолда (газетада улардан айрим қисмигина берилган эди) киритилган. Бундан ташқари, Мирза Муҳсин Иброҳимнинг “Форс адабиётининг Алишер Навоийга таъсири” мақоласи ҳам тўпламдан жой олган. Мақола муаллифи қиёсий метод асосида Низомий ва Навоий “Хамса”лари муносабатига доир фикр юритган. Мазкур тўплам сўнгида Жомийнинг Навоий ҳақидаги байтларининг назмий таржималари берилган. Ушбу тўпламга ёзилган тақризда (муаллифи кўрсатилмаган) айтилишича, бу таржималар ушбу “илмий тўпламга ҳеч бир муносиб эмас”^[41]. Шунингдек, тақризда тўпламнинг камчиликлари хусусида ҳам фикр юритилган бўлиб, “китоб бошида “Буюк турк шоири Навоий” дейилса-да, уни ўқиган китобхонда “Навоий шоир бўлишдан ташқари бир тилшунос ҳамдир” деган хулоса чиқиши мумкин”лиги айтилган; тўпламда “мусаҳҳиҳ (имло) хатолари бир оз кўп” экани ҳам қайд этилган. Буларга қарамасдан, “китоб кўп жиҳатлари билан олий мактаб талабалари мумтоз адабиёт ихлосмандлари учун аҳамиятли” экани қайд этилиб, унинг 5 минг нусхада босилгани мамнуният билан қайд этилган^[42].

1926 йилнинг 1 апрелида “Фарғона” газетасида эълон қилинган “Мухбир” тахаллусли (Мадамин Иброҳимов) ижодкорнинг хабарига кўра, Боку қурултойидан қайтиб келган Ашурали Зоҳирий зиёлилар “Деҳқон уйи”да шаҳар зиёлилари билан ҳисобот учрашувини ўтказган. Унда ўқилган маърузада А.Зоҳирий Навоий юбилейи хусусида шуларни айтган: “Қурултой туркий тилни тиргизиш учун кенг адабий бир тил ҳолиға қўйиш йўлида хизмат қилиб, унинг форси(й)ча ва арабчадан кам эмас, балки юқорида турғанлиғини исбот эткан улуғ шоиримиз Навоийни эсдан чиқармади. Унинг 500 йиллиги шарафига катта хотира кечаси ясадилар. У кечада Навоийнинг тилчилиги, шоирлиғи тўғрисида нутқлар сўйланди. Озарбайжон Давлат нашриёти 500 йил муносабати билан унинг бир қанча босилмаған асарларини ҳам Навоий тўғрисида ёзилғон мақолалар тўпламини ҳамда Навоийнинг устоди бўлған Ҳусайн Бойқаронинг девонини нашр эткан. Умуман, Навоийға эҳтиром кўб бўлди”^[43].

Ўтган асрнинг 10–20-йилларида кенг миқёсда бошланган ҳазрат Навоийнинг юбилейларини ўтказиш анъанаси юртимизда ва собиқ Иттифоқда 1941, 1948, 1968 ва кейинги йилларда давом этган. Айниқса, Мустақиллик йилларида жаҳоншумул аҳамиятга молик шоирнинг 550 (1991), 570 (2011) ва бу йилги 575 йиллик тантаналари улуғ шоир ижоди ва фаолиятининг мангуликка қадар муҳрланишига сабаб бўлажак омиллардир.

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2016 йил, 2-сон

________________

^[1]Қаранг: Маориф ва ўқитғучи. 1925. 4-сон.

^[2] Раҳимий Ш. Ўзгаришдан илгари ерли халқлар орасида ўлкани таниш // Қизил Ўзбекистон, 1924. 19-сон.

^[3] Инсоният ҳақида Навоийнинг фикри. –Т.: Мусулмон иштирокиюн фирқаларининг ўлка бюроси ҳузуридаги нашриёт шўъбаси, 1919.

^[4] Улви А. Амир Алишер Навоийнинг адабий шахсияти ва мероси озарбойжон адабиётшунослигида // Тил ва адабиёт таълими. 2008. 10-сон. Б.3-9.

^[5] Həsənzadə Ə.A. Təracümi əhval (Məşahir) // Bakı: Dəbistan. 1907. 21 fevral. Sah.34.

^[6] Ağazadə F. Əlişir Nəvai // Bakı: Ədabiyyat məcmüasi. 1914. XIV-77 (6210).

^[7] Dirilik. Bakı. 1914, №2, sah. 33–34; 1914, №3, sah. 39; 1914, №6, sah. 87–88 б; 1915, 16 апр., sah. 236–237; 1916, №6, sah. 304–306; 1916, №7, sah. 312–313; 1916, №8, sah. 320.

^[8] Навоийшунос проф. Ш.Сирожиддиновнинг ёзишича, “Ҳабиб ус-сияр”да Навоийнинг отаси Ганжкина (Канжкина, Кижакина) деб кўрсатилган. Мазкур таржимаи ҳолдаги “ота бобоси” эмас, балки “она томондан бобоси”. Қаранг: Сирожидинов Ш. Алишер Навоий. Манбаларнинг қиёсий-типологик, текстологик таҳлили. –Т.: Akademnashr, 2011. Б. 33, 37.

^[9] Чўлпон. 500 йил // Туркистон, 1924. 23 сентябрь.

^[10] Маҳмуд В. Навойи учун // Ер юзи, 1925. 3-сон.

^[11] ЎзР Давлат марказий архиви. Фонд 46. 1-рўйхат. 266-ҳужжат (дело).

^[12] Семёнов А.А. Персидская новелла о Мир-Алишере Навои // Бюллетень Среднеазиатского госуниверситета. Вып. 13. –Т., 1926. С. 177–185.

^[13] Фитрат. Ўзбек адабиёти намуналари (1-жилд). –Тошкент-Самарқанд: Ўздавнашр, 1928.

^[14] Фалев П.А. Введение в изучение тюркских литератур и наречий / Лекции: на правах рукописи. –Т., 1922. С. 21–22.

^[15] Маҳмудий В. Алишер Навоий // Маориф ва ўқитғучи, 1925. №3. Б. 56–62.

^[16] Фитрат. Навоийнинг форсий шоирлиғи ҳам унинг форсий девони тўғрисида // Маориф ва ўқитғучи, 1925. №12. Б. 38–41.

^[17] Ушбу асар матни Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейида сақланади. Асар охирига муаллиф “1922 14 декабр, 1924 27 январ. Хуршид Шараф” деб имзо чеккан. Қаранг: Шамсиддин Шарафутдинов Хуршид архивининг каталоги. Тузувчи: Р.Шарафутдинова. –Т.: Mumtoz so‘z, 2014. Б. 43.

^[18] Fıtrət. Fərhad-u Şirin dastanь toğrьsьda // Ələngə, 1930. №1, В. 14–17; №2, В. 9–14.

^[19] Əli Nazim. Əlişir Nəvai və biz. // Əlişir Nəvai Azerbaycan ədəbiyyatşünasliğında. Nəşrə hazırlayan Almaz Ülvı. –Bakı: Qartal, 2009. S. 53–54.

^[20] Kommunist, 1925. 10 oktyabr.

^[21] Маҳмуд В. Турк адабиёти тарихи // Маориф ва ўқитғучи. 1925. 9-10 сон. Б.110-116.

^[22] Купрулизода Ф. Турк адабиёти тарихи: Исмоил Ҳикмат // Маариф ва маданиййат. 1926. 2-3-сон.

^[23] Köçarli F.B. Əlişir Nəvai – Əmir Nizaməddin. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları. I cild, I hissə. Barı: Azərnəşr, 1925. S.52-59.

^[24] Неъмат Ҳакимов татар миллатига мансуб бўлиб, Тошкентдан журналист сифатида қатнашган. Бизнингча, ўша пайтда Тошкентда фаолият юритган татар олими эди. Чунки унинг Ўзбекистонда бир-икки мақоласи ҳам босилган.

^[25] Ўзбек миллатига мансуб Холид Хўжаев ўша пайтда Бокуда таҳсил олаётган эди.

^[26] 1926-cı il I Bakı Türkoloji qurultayı. Stenoqram materialları, biblioqrafiya və foto-sənədlər. Tərcümə, ön söz və şərhlərin müəllifləri Prof. Kamil Vəli Nərimanoğlu, əliheydər Ağakişiev. Bakı: Çinar-Çap, 2016. S.441-446.

^[27] Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля – 5 марта 1926 г. Стенографический отчет. Баку (АССР). 1926; Бюллетень Организационной комиссии по созыву I-го Всесоюзного тюркологического съезда. №1. Баку, 1926, 27 февраля; №2. 28 февраля 1926; №3. 2 марта 1926; №4. 6 марта 1926.

^[28] Əlişir Nəvai haqqında məqalələr. Bakı: Azerbaycan Ədabiyyat Cəmiyyati naşriyyatı, 1926. 107 sah.

^[29] Nəvai əlişir. Münşaat. Barı: Azərnaşr, 1926.

^[30] Nəvai əlişir. Vaqfiyyə. Barı: Azərnaşr, 1926.

^[31] Бартольд В.В. Мир Али-Шир и политическая жизнь / Мир Али Шир. Ленинград, 1928.

^[32] Самойлович А.Н. К истории литературного среднеазиатско-турецкого языка // Мир Али Шир. Ленинград 1928. С.1-24. Яна шу муалифнинг Навоий мавзусидаги айни йилда эълон қилинган бошқа мақоласига қаранг: Самойлович А.Н. Извлечения из трактата по просодии Мир Алишера Неваи «Мизанул авзан» // Восточный сборник. Л., 1926. Т.1. С.105.

^[33] Köprülüzade M.F. Türk Dili ve Edebiyatı hakkinda araştirmalar. –Istanbul: Kanaat Kitabevi, 1934.

^[34] Çobanzadə Bəkir. Nəvai – dilçi. // Kommunistç, 1926. 4 mart.

^[35] Кўрсатилган манба. Б.72–76.

^[36] Mümtaz S. Ədabiyyatımızda Nəvai təsiri. // Bakı: Kommunist, 1926. 4 mart.

^[37] Юқоридаги манба.

^[38] M. (Mümtaz). Əmir Əlişir Nəvai. // Bakı: Yeni yol, 1926. 4 mart.

^[39] Ismayil Hikmət. Nəvai va türk ədabiyyati // Bakı: Maarif işçisi, 1926. №11. Sah.29.

^[40] Əlişir Nəvai haqqında məqalələr. –Bakı: Azərbaycan Ədəbiyyatı Cəmiyyəti nəşriyyatı, 1926. 107 s.

^[41] Nəvai. // Maarif va Mədaniyyat, 1926. 4 (27). Sah. 46.

^[42] Əlişir Nəvai Azerbaycan ədəbiyyatşünasliğında. Nəşrə hazırlayan Almaz Ülvı. –Bakı: Qartal, 2009. S.65.

^[43] “Фарғона” газетаси, 1926. 1 апрел. №384.