Ingliz tiliga “Orientalism” deya tarjima qilinadigan “sharqshunoslik” atamasi – G‘arb va Sharq mamlakatlarining madaniy aloqalari rivoji hosilasi hisoblanib, Sharq olami, uning tillari, madaniy merosi, tsivilizatsiyasi, uning o‘tmishi va buguniga oid ma’lumotlarni o‘rganishni, hamda tadqiq qilishni anglatadi. Yevropada tarixchi olimlar o‘rtasida “oriyentalizm” tushunchasi qachon paydo bo‘lganligi bilan bog‘liq bahs-munozalar hanuzgacha davom etib, ularning ko‘pchiligi O‘rta asrlardanoq sharqqa qiziqish va uni o‘rganish boshlanganini qayd etishadi. Avvaliga Islom dini va musulmon ahli urf-odatlarini tadqiq qilgan g‘arbliklar, sekin-asta islomiy tamoyillar va ushbu din tarixi bilan astoydil qiziqib, arab tilini o‘rganishga bel bog‘lashgan. Shundan so‘ng, Sharq xalqlarining kelib chiqishi, madaniyati, an’analari, diniy qarashlari, tabiati va eng ko‘p so‘zlashiladigan tillarini o‘rganishga navbat yetib keldi. Shu asnoda, G‘arbda oriyentalizm, ya’ni, sharqshunoslik kontseptsiyasi rivoj topib bordi. Sharq dunyosidagi turli-tuman, asosan, diniy va siyosiy motivlar sababli, o‘sha davrdan to bugungi kunga qadar sharqshunos olimlarning diqqat markazini Islom dini, arab alifbosi va islomiy tsivilizatsiyani o‘rganish egallab kelmoqda.

“Oriyentalizm” atamasi “Oxford English Dictionary” nomli so‘zlarning lug‘aviy ma’nolari keltirilan kitobda XVIII asrdan buyon Osiyo yoki Sharq olami, tili, dini, tarixi va madaniyatini o‘rganayotgan sharqshunos, olimlarning tadqiqot ishi va mavzusi ekanligi qayd etiladi. O‘rta asrning boshlaridayoq, G‘arbda xristian teologlari o‘rtasida yahudiylar tilini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ortib bordi.[1] XIII asr o‘rtalarida g‘arbliklar ayrim Osiyo tillarini puxta egallay boshlashdi. XV asrda Yevropaning nufuzli oliygohlarida mumtoz grek va rimlik mualliflarning arabchadan qilgan tarjimalari alohida fan sifatida o‘rganildi.[2]

“There is no more doubt that Western scholarly works in almost all fields of study betray a significant debt to the Eastern culture – Homer’s Iliad (c.700 B.C.), considered by many to be the corner-stone of Western literary tradition, is an Oriental work”[3] – deb yozadi Uellas Grey. Ya’ni: “Hech shubhasizki, g‘arbliklarning Sharq dunyosi tadqiqoti bo‘yicha deyarli barcha jabhalardagi ilmiy izlanishlari ushbu madaniyat oldidagi ulkan qarzni  oshkor qiladi. Sharqona asar – Homerning “Iliada” dostoni ko‘pchilik tomonidan G‘arb adabiy an’analarining tamal-toshi sifatida qayd etiladi.” Shuningdek, tarixchilar ham yuqoridagi fikrni qo‘llab quvvatlagan holda, anglo-sakslar qavmiga Sharqning ta’siri haqida quyidagicha so‘zlashadi: “The Celtic race, its tribal organizations, its tales and traditions all embody Oriental ideas brought by Irish travelers from the most distant East.”[4] Tarjimasi: “Kelt qavmi, uning qabilaviy tamadduni, ertaklari va urf-odatlarining barchasi irland sayyohlarining uzoq Sharqdan keltirgan sharqona hikoyalar asosida gavdalantirilgan.” Ma’lum bo‘ladiki, qadim zamonlardan buyon Sharq o‘zining ajoyibotlari bilan G‘arb dunyosini har jihatdan boyitib kelib, sharqqa xos donolik xristianlarga madaniy almashinuv sifatida g‘arbliklarning ong-u shuurini qamrab oldi.

“Oriyentalizm” kontseptsiyasi turli fikrlar oqimi, har xil maktablar  va qarashlar sababli turlicha talqin qilib kelinadi. Shulardan eng asosiysi ikkita ta’rif bo‘lib, birinchisi arab-musulmoncha va keyingisi g‘arbliklar bergan ta’riflardir. Arab va boshqa musulmon olimlarining bir-biriga o‘xshamagan dunyoqarashlari va o‘lchamlari sababli, “oriyentalizm” tushunchasini ta’riflashda har xil yondoshuvlar paydo bo‘ldi. Ularning ayrimlari Hasan Hanafiy kabi g‘arblik mutafakkirlar yuritgan nazariyalarni ma’qullashadi. Hasan Hanafiy shunday deydi: “That attempt by some thinkers of the West to identify the features of Islamic thought, its civilization, its culture and its sciences.” (r. 18) [5] Ya’ni oriyentalizmni shu yo‘sinda o‘rganishadi: “G‘arbning ba’zi mutafakkirlari tomonidan islomiy qarashlar, uning tsivilizatsiyasi, madaniyati va ilmiy jihatlari orqali ta’riflashga urinishadi.” Qolgan olimlar esa bu kontseptsiyaga, asosan, diniy tomonlama yondoshishadi. Masalan, Ahmed Abd Attavab sharqshunos (oriyentalist) larni e’tiqodsiz deb atab, oriyentalizmni quyidagicha talqin qiladi:

 “Academic studies carried out by Westerners who are infidels- especially the People of the Book[6]– to Islam and Muslims from various aspects, whether it is creed or the Islamic Sharia[7] , culture, civilization, history, systems, resources and potentials…for the aim of distorting Islam, trying to question and mislead Muslims, and imposing dependency on the West and trying to justify this dependence on studies. Theories that claim scientific and objectivity and claim the racial and cultural superiority of the Christian West over the Islamic East ” Not all studies are academic.”[8]

O‘zbek tilidagi tarjimasi quyidagicha:

“G‘ayridin hisoblangan g‘arbliklar tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlar, asosan, “Kitob al-ahl” – turli xil nuqtai-nazardan tortib islom va musulonlar, yohud ularning diniy aqidalari, islomiy shariat, madaniyat, tsivilizatsiya, tarixi, tizimi, manbalari va imkoniyatlarini o‘z ichiga oladi… Tadqiqotlaridan maqsad – Islomni teskari talqin qilish, musulmonlarda diniga nisbatan shubha uyg‘otib, noto‘g‘ri fikr hosil qilish, G‘arbga tobe’likni targ‘ib qilib, bu qaramlikning afzalliklarini isbotlashga urinishdir. Ilmiy va dolzarb, deya bong urilgan nazariyalar, aslida, g‘arblik xristianlarning sharqlik musulmonlar ustidan irqiy va madaniy ustunligini ko‘rsatishga yo‘naltirilgan. Hamma izlanishlar ham ilmiy bo‘lavermaydi. ”

Umuman olganda, “oriyentalizm”ning asosiy kontseptsiyasi atrofida g‘arblik tadqiqotchilar tarafidan olib borilgan o‘rganishlar Sharqni har tomonlama  tadqiq etishdan iborat bo‘ldi. Natijada, olimlarning akademik yoki universitet fan yo‘nalishlari darajasidagi Sharq mavzusiga oid ixtisosligi kelib chiqdi.[9] Misol uchun, Jamal ad-Afg‘oniy, Muhammad Abduh, Malek Ibn Nabi, Taha Husseyn va boshqalar.

Ayrim mutafakkirlar oriyentalizmni ijobiy hodisa deb qarashsa, boshqalari buning teskarisini o‘ylashadi. Masalan, misrlik sermahsul yozuvchi Taha Xusseyn va tanqidchi Ahmed Amin oriyentalistlarga tasannolar aytishgan.[10](rr. 7-8) Ammo mashhur islohotchilar Jamal ad-Afg‘oniy va Muhammad Abduh, hamda atoqli mutafakkir Malek Ibn Nabilar esa oriyentalistlarni salbiy baholashgan.[11] (pp. 20-22)

G‘arblik olim va ziyolilarning ham “oriyentalizm” tushunchasini ta’riflashi turlichadir. Masalan, frantsuz sharqshunos olimi Maksim Rodinson oriyentalizmni – Sharq dunyosini o‘rganuvchi maxsus bilimlar muassasasi ekanligini ta’kidlab, zudlik bilan uning jurnali, uyushmasi va ilmiy asosini yaratuvchi mutaxassisga ehtiyoj mavjudligini aytadi. Rodri Bart quyidagi fikrlarni bildiradi: “Orientalism is the science of the East, or the science of the Eastern World” (r. 24) [12]. Tarjimasi quyidagicha: “Oriyentalizm – bu sharqshunoslik, yoxud, Sharq dunyosining ilm-bilimlaridir”.

Amerikalik olim Edvard Said yuqoridagi uchta o‘xshash ta’riflarni ma’qullab, qo‘shimchalar kiritadi; Birinchidan, oriyentalizm – akademik mustaqil fan sohasidir. Ikkinchidan, “Orientalism is a style of thought based upon ontological and epistemological distinction made between „the Orient‟ and (most of the time) “the Occident” – deb yozadi u. Ya’ni: “Oriyentalizm – “Sharq” va (asosan) “G‘arb” o‘rtasida yaralgan ontologik va epistamologik tafovutga asoslangan fikr-mulohazalar uslubidir”. Uchinchidan, bu kontseptsiya Sharqdan ustun turishni ko‘zlovchi g‘arbcha taxminiy falsafadir.[13]

Oriyentalizm nima,  qachon va qayerda boshlangan, uning  asl mohiyati nima singari savollarga javob izlagan Edvard Said o‘zining barcha izlanishlari samarasini to‘plab, “Oriyentalizm” (“Orientalism”, 1978) nomli kitob yozgan. Bu asar nafaqat kitobxonlar, balki jamiyatshunos tarixchi va adabiyotshunoslar uchun katta qo‘llanmaga aylanib, unda yevropaliklar va mustamlakachilik tarixi, madaniy ishlab chiqarish va kapitalizm, Ma’rifatparvarlik liberalizmi va hukmronlik siyosati o‘rtasidagi bog‘liqliklar chuqur tahlil qilinadi.

“Oriyentalizm” kitobida tahlil qilingan post-strukturalizm oqimi masalalari adabiy nazariya, madaniy tanqidchilik rivojiga, hamda Sharq dunyosini tadqiq qiluvchi O‘rta Sharq fanlari turkumi teoriyasiga ulkan hissa qo‘shdi. Jamoatchilik nuqtai-nazarini o‘rgangan Edvard Said  oriyentalizmning asl mazmun-mohiyatini to‘g‘ri asoslash yuzasidan tarixchi va olimlar bilan bahs munozara qildi. XVIII asrda ko‘p mutolaa qilingan, Yevropaning, asosan, Frantsiya va Germaniyaning 1770-1870 yillar oralig‘idagi madaniy va intelektual hayotini yorituvchi Reymond Shvabning “Sharqona Uyg‘onish” (“Oriental Renaissance”) nomli asaridan ilhomlanib, Said Sharq mavzusiga oid kitobini yozishga qaror qildi.

Tarixchi Marshallning ta’kidlashicha, 1984 yili Saidning kirish qismi havola qilingan Shvabning kitobi ingliz tilida paydo bo‘lgach, amerikalik, britaniyalik va hind olimlarining Sharqni tadqiq qilayotgan olimlarga nisbatan fikrlari mutlaqo o‘zgardi. Shvab talqiniga asoslangan Saidning “Oriyentalizm” asari Napoleoning harbiy harakatlari bilan birgalikda, “Evropa madaniyati imkoniyatlarini qamrab oluvchi, hatto sharqona siyosiy, ijtimoiy, hariy, g‘oyaviy, ilmiy va hayoliy sistematik bilimlar paydo qilishga qodir” mazmundagi matnlarni jamlagandi.

 

XVIII – XIX asr ingliz romantizm davrida oriyentalizm

Oriyentalizm deganda, faqatgina, Qur’on, payg‘ambar hadislari, islomiy nazariyalar va shariat qonun-qoidalari tushunilmaydi. U o‘z ichiga tarixiy kitoblar, adabiyotlar va romanlarni ham qamrab oladi. Bu o‘rinda,  oriyentalizm kontseptsiyasini asarlariga jo qilgan romantik davr ijodkorlarini eslash muhimdir. Ular sirasiga britaniyalik va amerikalik yozuvchilar kiradi. Masalan, “Kamasutra” (“Kama Sutra” 1883) va “Anvoyi bog‘” (“The Perfumed Garden”1886) kabi asarlarni inglizchaga tarjima qilib, chop etgan Ser Richard Frensis Byortondir (1821-1890). Uning oriyentalizm rivojiga qo‘shgan eng katta ikki hissasi – “Makka-yu Madinaga ziyorat qissalari ” (“Personal Narrative of a Pilgrimage to al-Madinah and Meccah”)  va “Ming bir kecha” (“One Thousand and One Nights”) turkum tarjimalari hisoblanadi.[14] Bundan tashqari, romantik davrga tegishli atoqli shoir Semyuel Teylor Kolrij (1772–1834) ham sharq mavzusini yoritish masalasini olg‘a surgan. Afyun iste’moli ta’sirida uyquga ketib, tushida bayon bo‘lgan uning “Qublaxon” poyemasi ko‘plab kitobxonlarning qalbidan joy olgan.

Uilyam Bekfordga (1760-1844) to‘xtaladigan bo‘lsak, u o‘zining g‘ayritabiiy gotik romani “Vatek” (“Vathek”, 1786)  bilan dovrug‘ qozongan. Yozuvchining “G‘ayrioddiy musavvirlarning bibliografik xotiralari” (“Biographical Memoirs of Extraordinary Painter”, 1780) nomli ilk ishi istehzoli jumlalar bilan to‘yintirilgan. 1782 yil Bekford frantsuz tilida o‘zining sharqona qissasi “Halifa Vatlik tarixi” (“The History of the Caliph Vatlick”) ni yozgan bo‘lsa, 1786 yilda asar  Semyuel Xenli tomonidan inglizchaga o‘girilib, adabiyotda boy tasavvurning mahsuli sifatida o‘z o‘rniga ega bo‘ldi.

Adabiyotda “oriyentalizm” kontseptsiyasi g‘oyasini ilgari surgan ingliz romantizm she’riyati namoyondalaridan yana biri Robert Sauti o‘zining uzun she’riy poemasi “Janna d’Ark” (“Joan of Arc”, 1796) bilan shuhrat topdi.

Shotlandiyalik tarixiy roman janri asoschisi, dramaturg va o‘ta noziktabiat shoir Ser Valter Skott (1771-1832) o‘zining romantik qarashlarini “Ko‘l qizi” (“The Lady of the Lake”, 1810) va “Ueverli” (“Waverley”, 1814) romanlarida mahorat bilan ifodalab bergan. Yozuvchining “Talisman” (“The Talisman”, 1825) romani ingliz adabiyotida musulmonlar ijobiy tasvirlangan ilk asar hisoblanadi.

Shunday qilib, yuqorida nomlari keltirilgan XIX asrda ijod qilgan yozuvchilar va ularning asarlari Britaniyada romantik oriyentalizm gullab-yashnashiga o‘zlarining benihoya hissalarini qo‘shishdi.

Umuman olganda, oriyentalizm Sharq madaniyatini anglatuvchi siyosiy, iqtisodiy va madaniy kabi tushunchalarni o‘z atrofida birlashtiradi. Qadim zamonlardanoq, Sharq o‘zining boy adabiy manbalari bilan G‘arbni ta’minlab kelgan. Boshqacha qilib aytganda, oriyentalizm romantik eraning ildizidan tomir otmagan. Faqat aynan o‘sha davrga kelib, Yevropada sharqqa qiziqishlar ortdi va keng targ‘ib etildi.[15]

Aslida, ilk ingliz romantizm adabiyotida sharqona mavzular XVIII asr boshlarida “Ming bir kecha” arab qissalarining tarjimasidan so‘ng avj ola boshladi. Bu qissalardagi sirli voqealar, manzaralar va hikoya kahramonlari xarakteri ko‘plab ingliz ijodkorlariga ilhom bag‘ishlab, “sharqona qissalar” deb nomlangan yangicha janrda asarlar yaratishga undadi.

Abdulla al-Dabbajning fikricha, yangi janr va arab ertaklarining tarjima qilinishi romantizmning kirib kelishiga debocha bo‘ldi.[16]

Angliyada XVIII asrda “Ko‘l maktabi” shoirlari Sauti, Kolrij va Vordsvortlar tomonidan boshlangan harakat davomi sifatida, XIX asrda ham romantik ruhdagi sharqona asarlarda g‘ayritabiiy syujetlar, noodatiy hodisalar va bir-biriga o‘xshamagan qahramonlarni keng tasvirlash an’anaga aylandi. Sharq ularning tasavvurida ajoyibotlar sodir bo‘ladigan o‘lka sifatida namoyon bo‘lardi. Romantistlar hashamatli saroylar, g‘aroyib manzaralar-u qahramonlar va qadim tarixni asosiy mavzu qilib olishdi. Ular ichida eng ko‘zga ko‘ringan yozuvchi Lord Bayron edi. U o‘zining mashhur “Kofir: Turk qissasi fragmenti” (“The Giaour: A Fragment of a Turkish Tale”, 1813 ) nomli sharqona poemasida islomiy tamoyillarning qadr-qimmati masalasini ko‘tarib chiqadi. Ushbu asar muallifga ham tanqidiy, ham moliyaviy muvafaqqiyat keltiradi. 1810-1811 yillarda Bayron do‘sti Jon Kem Hobxaus bilan sayohati davomida ushbu poyemani yozishni niyat qiladi. U Afinadagi sayr paytida,  musulmon qonunlariga zid ravishda, zino qilganligi uchun qopga bog‘lanib dengizga uloqtirilayotgan ayol voqeasidan voqif bo‘ladi. Shuning uchun Bayron “Kofir” deya, e’tiqodsiz va iymonsiz insonni tasvirlaydi. Poemaga “Turk qissasi fragmenti” (“A Fragment of a Turkish Tale”) nomli kichik sarlavha qo‘yilib, bu Bayronning yagona fragment hisoblangan nasriy poemasidir. Asardagi voqealar seriyasi uch nafar shaxs tilidan hikoya qilinadi. Poyemadagi muhabbat, o‘lim va keyingi hayot tasvirlari orqali xristian va musulmon urf-odatlarini taqqoslash mumkin. Bayronning ayni shon-shuhrat pillapoyalariga chiqqan davrida yozilgan “Kofir” poyemasi qayta-qayta nashr etilib, muallifga yanada muvafaqqiyat keltirdi. Shunday yuqori kayfiyat shoirni yana turkiy hikoyalar yozishga undab, “Turk qissalari” (“Turkish tales”) turkumiga kiruvchi – “Abidoslik kelin” (“The Bride of Abydos”, 1813), “Qaroqchi” (“The Corsair”, 1814) va “Lara” (“Lara”, 1814) dostonlarini birin-ketin e’lon qildi. Uning bu dostonlari Nizomiyning “Layli va Majnun” va Firdavsiyning “Yusuf va Zulayho” nomli asarlari ta’sirida yozilgan.

Sharq olamining yorqin kuychilaridan yana biri “Qublaxon” poemasi muallifi Semyuel Teylor Kolrijdir. Kolrij sharq dunyosiga astoydil qiziqib, ko‘plab manbalarni mutolaa qiladi. Shu sababli, “Qublaxon” dostonining syujeti unga g‘oyibdan ma’lum bo‘lib, darhol uni qog‘ozga tushiradi. U asarida mo‘g‘ul xoni Hubiloyxon yashab o‘tgan joy manzarasi, uning mahobatli saroyi, atrofida sodir bo‘ladigan g‘alati hodisalarni she’riy usulda tasvirlab beradi.

XVIII asrda inglizlarning Sharqni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishi tobora ortib bordi. Oriyentalizm – madaniy hodisa sifatida ahamiyat kasb etib, arxitektura, bog‘dorchilik, san’at va adabiyotga ham beqiyos ta’sir ko‘rsatdi. Adabiyotda ijodkorlar uchun  yangicha muhit va kayfiyat yaratib, sharqona xususiyatlarni o‘ziga jo qilgan qator asarlar dunyoga keldi.

Bu yo‘sindagi Sharqqa yaqinlashuv neoklassizmdan romantizmga o‘tishning yaqqol ifodasi edi. Asrning birinchi yarmida yozuvchi va shoirlar sharqona talqin orqali o‘zlarining madaniyatida uchraydigan be’maniliklarni hajviyomuz usulda qalamga olishdi. Sahna asarlarida esa odamzotning gunohlari uchun jazo muqarrarligiga urg‘u berilib, o‘sha zamonning chirkin ishlariga e’tibor qaratildi. Biroq XVIII asrning keyingi yarmida ijodkorlarning diqqat markazini, asosan, Sharq ekzotikasi va g‘ayrioddiyligi egalladi. Shunday qilib, she’riyatda avvalgi shoirlar qo‘llamagan sharqona ohangni berish uchun yangi usullar, bezaklar va qiyofalar kerak edi. Sahnalarda fantomima va melodramaga qiziqish ortib, zeb-ziynatlarga boy liboslar va hashamatli manzaralarni tasvirlovchi dramalar paydo bo‘ldi.

Sharqning Angliya adabiyotiga qo‘shgan eng katta hissasi – ijod ahlini eskicha fikrlashdan chalg‘itib, mutlaqo yangicha dunyoqarashni taqdim etganidir. XVIII asr oxirlarida britaniyalik filolog Ser Uilyam Jons (1746-1794) Sharqni ilmiy jihatdan o‘rganishga jiddiy kirishgandan so‘ng, yozuvchilar Sharqning real ko‘rinishini tasavvur qilishdi. Natijada, ular ba’zi roman va qissalarni yozishdan voz kechishdi. Hayoliy sulton va jinlar o‘rnini real tarixiy shaxslar egalladi. Romantik shoirlar Bayron va Tomas Mur hanuz sharqona poemalar yozayotgan bo‘lsada, lekin jamiyatda Tomas Xoupning “Anastasiya” (“Anastatius”, 1819) va Jeyms Moriyerning “Isfahonlik hoji boboning sarguzashtlari” (“The Adventures of Hajji Baba of Ispahan”, 1824) kabi real voqealarga asoslangan asarlarga talab kuchaygandi.

 

Madaniy almashinuvlar ta’siri

Shuni alohida ta’kidlash joizki, boshqa bir millat va elatning hayoti, uning turmush tarzi va urf-odatlarini o‘rganish orqali madaniy almashinuv ro‘y berib, bu o‘zgarishlar ko‘p sohalar qatori adabiyot ahli ongida ham yangicha g‘oya va fikrlarni uyg‘otishi tabiiydir. Yevropa sharqqa xos badiiy va madaniy uslublarni lotin va greklarning g‘arbcha ta’siri bilan taqqoslaganda ancha ijobiy qabul qildi. Sharqona adabiyot unsurlarining allaqachon g‘arbliklarning  ong-u shuurida va yozishmalarida bo‘y cho‘za boshlagan kurtaklari yevropaliklarning qalbini maftun etgandi.[17] Shu yo‘sinda, sharqona elementlar avval boshlangan yevropacha harakatlarning yangicha usulda davom etishiga ko‘maklashdi. Inglizlarning Sharqqa bo‘lgan ishtiyoqi “Romantizm” deb nomlangan madaniy va adabiy ko‘rinishdagi harakatlarni boshlab berdi. Sharqqa ishtiyoqmandlik kayfiyati, asosan, XVIII va XIX asrlarda yaqqol yuzaga chiqdi. Ilk marta 1706-1707 yillar oralig‘ida ingliz tilida “Ming bir kecha” turkum arab ertaklarining tarjimasi paydo bo‘ldi. 1824 yil Jeyms Moriyerning “Isfahonlik hoji boboning sarguzashtlari” nomli mo‘jaz qissasi chop etilgach, kitobxonlarning yanada Sharqni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlari ortdi.

Avvalambor, XVIII asrda inglizlarning miyasiga o‘rnashgan “Oriyent”, ya’ni “Sharq” va “sharqona” tushunchalarining ular hayotiga qanday kirib kelgani xususida so‘z yuritsak. Choser aytganidek, savdogarlar hikoya va ertaklarning otalaridir[18]. Kemachi va sayyohlarning hamyonlari esa yolg‘onga liq to‘la bo‘ladi.[19] XVI asrda Angliya Mongoliya imperiyasi bilan savdo aloqalarini yo‘lga qo‘yish maqsadida Sharq tomon qadam tashladi. Shuning uchun ham qadimgi savdogar va sayyohlarning Sharq haqidagi yozishmalari ingliz kitobxonlariga tanishdir. Albatta, ingliz xalqi XIV asr boshlaridanoq Marko Poloning kashfiyotlari orqali Sharq haqida dunyoqarashga ega bo‘lgandi. Polo narsalarni oshirib tasvirlash usulini joriy etib, ayniqsa, raqamlarni haddan tashqari ko‘paytirib yozar edi. Shunday qilib, yozuvchilar Sharqni tasvirlashda katta miqdordagi taxiniy raqamlarga tayanishdi. Polo o‘zining hikoyalarida shaharda o‘n ikki mingta ko‘prik va o‘n ikki ming yetti yuzta orol borligini yozadi. Uning davomchilari ham ustozining mubolag‘a san’atini faol tarzda saqlab qolishdi. Ehtimol sayohatlari tafsilotlarini qog‘ozga tushirgan bu yozuvchilar imkon qadar dalillarga asoslanib yozishga harakat qilishgan bo‘lsada, biroq ular hayol og‘ushiga ko‘proq sho‘ng‘igani sezilib turadi. Shunday asarlar sirasiga kiruvchi Jon Mandevilning 1499 yil Angliyada chop etilgan mashhur “Safar va sayohatlar” (“The Voyages and Travels”) kitobi bo‘lib, u o‘zida turli masal va afsonalarni jamlagan. Kitobda muallifning Sharq mamlakatlari bo‘ylab qigan sayohati tasvirlansada, biroq asar quruq tavsilotlardan iborat bo‘lib qolgan.  1322 yilda Jon Mandevil dengiz sayohati davomida Turkiya, Tartariya mamlakatlari, xususan, Xiva, Buxoro va Qo‘qon xonliklari, Forsiylar imperiyasi, Suriya, Arabiston, Misr, Efiopiya va Hindiston kabi qator yurtlarni kezib chiqib, ular haqida kitobar yozdi.

1368 yilda mo‘g‘ullar imperiyasi barham topgach, Xitoyning G‘arb bilan aloqalari keskinlashdi. Yevropa sharqiy mamlakatlarning boyliklariga ko‘z olaytira boshladi. Angliyaliklarning ipak va dorivor o‘simliklar savdosiga qiziqishi yanada ortib, ingliz sayyohlari dengiz yo‘llari orqali Sharqqa yetib borishdi. 1497 yilning boshlarida italiyalik dengizchi Jon Kebot Sharqdagi savdo ishlariga qiziqib, kemada shimol-g‘arb yo‘lini izlagancha, Bristoldan Sharq mamlakatlariga tomon suzib bordi. XVI asrga kelib, bundayin sayohatchilar soni tobora orta boshladi. Ular sirasiga Kebotning o‘g‘li Sebastian (Sebastian, 1553), Ser Xyu Uillobi (Sir Hugh Willoughby, 1553), Martin Frobisher (Frobisher, 1560) va Entoni Jenkison (Anthony Jenkinson, 1565) lar kiradi. 1600 yilda Yelizaveta I ning ko‘rsatmasiga binoan, “Ingliz Sharq-Hindiston” (The British East India) kompaniyasi tashkil topib, britaniyalik savdogarlar Sharq bilan savdo-sotiqni rivojlantirish orqali serdaromad ishni yo‘lga qo‘yishdi. Kompaniya Hindiston bozorida monopoliyani yuzaga keltirdi. Savdogar-sayyohlardan qolgan nomalar Jon Mandevil va uning davomchisi Richard Xaklitlarning kitoblariga qaraganda, ancha haqqoniy va ishonarli yozilgandi. Bu adabiyotlarga ko‘ra, Yelizaveta va qirol Styuartlar davrida Arabiston, Eron, Turkiya va qolgan sharqiy elatlar qatorida Xitoy ham sezilarli rol o‘ynamaydi.[20]

Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, tarixning o‘sha davrlarida Sharq mavzusiga butunlay nuqta qo‘yilgan ekan, degan xulosaga borishga hali erta. Chunki Yelizaveta asridagi teatr sahnalarida sharqona xususiyatlarni o‘ziga jamlagan asarlar namoyishi bo‘lib turgan.[21] Mandevil O‘rta Osiyolik tartarlarni “foul folk and evil kind”, ya’ni, “beadab xalq va yovuz xillar” deb ataydi. Ingliz yozuvchisi Richard Xaklit (Richard Hakluyt, 1553-1616) esa sharqliklarning kichkina ko‘zlari va yassi burunli ekanligiga urg‘u beradi. Yelizaveta va Styuartlar davrida ushbu xalq xunuklik timsoliga aylandi. Manbalarda turkiylarning ayyor va sotqinlik kabi ma’lum hislatlari ularning shahvatparastligi, shahvoniy hislarga o‘chligi bilan uyqashib ketganligi qayd qilinadi.[22] Turk va tartarlar tomoniday qo‘llanilgan holatlarni quyidagi atamalar bilan beriladi: “barbarous” – yovvoyilik, “cruel” – zolim, “pitiless” – beshavqat, “deceitful” – firibgarlik, “treacherous” – betayin, “inhuman” – vahshiy, “impious” – betavfiq, “tyrannous” – zulmkor, “brutish” – berahm va “bestial” – yovuz.[23] Ularning Yelizaveta asri dramaturgiya san’atiga qo‘shgan hissasiga ko‘ra, zulm va odamxo‘rlik – asosiy mavzu sifatida namoyon bo‘ladi. Kristofer Marloga mashhurlik keltirgan qahramoni Tamerlan ham dushmanlariga qarshi ayovsiz zulm qilgan shaxs sifatida tasvirlanadi.

Elizaveta davrida ijod qilgan mashhur angliyalik shoir, tarjimon va dramaturg Kristofer Marlo o‘z davrida fojeaviy asarlari bilan dovrug‘ qozonadi.[24] 1564 yil yilda tavallud topgan Marlo o‘z ijodi bilan zamondoshi Uilyam Shekspirga katta ta’sir o‘tkazgan. 1587 yil Kristofer Marloning bobokalonimiz Amir Temur haqidagi “Buyuk Tamerlan” (“Tamburlaine the Great”) nomli birinchi pesasi London teatrlarida sahnalashtiriladi. Unda bosh qahramon oddiy cho‘ponlikdan dunyoning yarimini bosib olgan sarkarda darajasiga ko‘tariladi. Buyuk Temur o‘zining yengilmas hislati bilan asarga sharqona fayz beradi. Pesa muallifga katta muvaffaqiyat keltirib, davomli tarzda dramaning ikkinchi bobi yozib tugatiladi. Ikki boblik “Buyuk Tamerlan” 1590 yilda chop qilinadi. 1593 yilda Marloning sirli tarzdagi bevaqt vafoti sababli, uning qolgan barcha asarlari o‘limidan keyin nashr etildi. “Buyuk Tamerlan” tragediyasida skiflik podachi Tamerlan o‘zining noyob qobiliyati bilan yuksak martabalarga erishadi. U adolatparvarlik va to‘g‘riso‘zlikni davlat boshqaruvining asosiy mezonlari qilib belgilab, yurtiga ko‘z tikkan ko‘plab dushmanlarini ayyovsiz qirib tashlaydi. Sohibqiron Temur qator Sharq mamlakatlarini bosib olgach, turk xoqoni Sulton Boyazidni ham mahv etadi. Tamerlan o‘z asirini qafas ichiga solib, unga azob beradi. Asarda buyuk Tamerlan misr malikasi Zenokrataning husni-jamoli olida bosh egib, uni xotinlikka oladi. Ammo tragediyaning ikkinchi bobida Zenokrata vafot etib, Tamerlan butunlay tushkunlikka tushadi. Muhabbati uni tark etgach, qalbida beshavqatlikdan boshqa narsa qolmaydi.

Marlo “Buyuk Tamerlan” da tartarlar haqida quyidagicha yozadi:

Then having passed Armenian deserts now,
And pitched our tents under the Georgian hills,
Whose tops are covered with Tartarian thieves,
That lie in ambush, waiting for a prey,
What should we do but bid them battle straight,
And rid the world of those detested troops?[25]

Asardan parcha o‘zbek tiliga quyidagicha tarjima qilindi:

Armaniston cho‘l-u dashtin kezib,
Gurjiston tog‘ida yozdik chodir.
Pistirmada o‘ljasini poylagancha,
O‘g‘ri Tartar izg‘ir, razolatga qodir,
Dunyo ahlin xalos etib bu to‘dadan,
Urush ochmoqlikdan o‘zga bormi chora?

Parchadan ma’lum bo‘ladiki, muallifning yoinki, o‘sha zamonda tartar millatiga nisbatan inglizlarning munosabati ijobiy bo‘lmagan. Bu holatni birgina Marloning “Buyuk Tamerlan” tragediyasida emas, balki boshqa ijodkorlarning asarlarida ham kuzatish mumkin. Misol uchun, Jon Vebster (John Webster, 1580-1634) ning “Oq iblis” (“The White Devil”, 1612) nomli tragediyasida asosiy qahramonlardan biri venetsiyalik xonim Vittoriya  madaniyatsiz tartarlarni xristianlar bilan taqqoslaydi:

You shame your wit and Judgement
To call it so; What, is my just defence
By him that is my Judge cal’d impudence?
Let mee appeale then from this Christian Court
To the uncivill Tartar.[26]

Parchani o‘zbek tiliga tarjima qilsak:

Tafakkur-u shuuring seni hijolat etar,
Agar shunday atab bo‘lsa uni; himoya qil
Tangrim meni bul yuzsizlardan.
Xristiandan tortib, to qo‘rs tartargacha
Ular maydonida qoldirma meni.

Ingliz dramaturgi Fillip Messinjer (Phillip Massinger,1583-1640) ning “Florentsiyalik buyuk gertsog” (“The Great Duke of Florence”, 1636) pesasida tartarlar “cannibal” so‘ziga ma’nodosh qilib olinadi:

What rugged Tartar
Or cannibal, though bathed in human gore,
But, looking on your sweetness, would forget
His cruel nature, and let fall his weapon,
Though then aimed at your throat?[27]

O‘zbek tilida quyidagicha (tarjima bizniki):

Qanchalar dag‘al Tartar
Yohud odamxo‘r, insoniyat qoniga cho‘milar,
O‘z go‘zalliging-la ehtimol uning
Yozuv hislarin so‘ndirib, so‘ng
Tomog‘inga qadalgan qurolin sirdirursan.

_____________________________

[1] Beryl Smalley, The study of the Bible in the Middle Ages, Oxford, 1983.

[2] Pierre Martino, L´Orient dans la littérature française, Paris, 1906.

[3] Wallace Gray, Homer to Joyce (London, 1985).

[4] M. Mansoor, The Story of Irish Orientalism (London: Longman, Green and Co., Ltd., 1944), p. 15.

[5] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama‟ Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi‟, 1st Ed., 2014. Print.

[6] People of the Book – arab. “Kitob al-ahl”

[7] Shariat – arab. “to‘g‘ri yo‘l”; islomda qonunchilik ma’nosida.

[8] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama‟ Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi‟, 1st Ed., 2014. Print.

[9]Annadja,Chukri “Limada Al-Ihtimam bi Al-Istishraq”, Majallat Al-Fikr Al-Arabi, 5th year, 1983.Print.

[10] Assibai‟, Mustapha. Al-Istishraqwa Al -Mustashriqun:Ma Lahum WaA’leihum (Orientalism and Orientalists: their Pros and their Cons).Beirut, Damascus: Al-Maktab Al-Islami. 2nd ed. 1979. Print.

[11] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama “Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi”, 1st Ed., 2014. Print.

[12] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama “Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi”, 1st Ed., 2014. Print.

[13] Taj , Mohammed Kaddour.Al-Istishraq: Mahiyatuhu, Falsafatuhu Wa Manahijuhu (Orientalism: Its Meaning, Its Philosophy and Its Methods), Maktabat Al-Mujtama “Al-Arabi Linnashri Wa Attawzi”, 1st Ed., 2014. Print

[14] Williams, Philip. “Extreme Virtue and Horrible Vice: Sir Richard F. Burton and Orientalism. <www.writerightnow.co.uk/wpcontent/uploads/2012/11/extreme-virtue-and-horrible-vice-by-philwilliams.pdf> . 21Jun.2017

[15] Susan, Taylor. “Orientalism in The Romantic Era.” Literature Compass Vol.1, No.1 (2005) : p1.Wiley Online Liberary. Web. 21 June. 2017.

[16] Susan, Taylor. “Orientalism in The Romantic Era.” Literature Compass Vol.1, No.1 (2005) : p1.Wiley Online Liberary. Web. 21 June. 2017

[17] H.A.R. Gibb, “Literature”, in The Legacy of Islam (1931), edd. Sir Thomas Arnold and Alfred Guillaume, p. 181.

[18] The Prologe of the Mannes tale of Lawe, 11. 127-130.

[19] The House of Fame, 11. 2121-2125.

[20] William W. Appleton, A Cycle of Cathay (1951), p. 19.

[21] In “The Oriental in Elizabethan Drama”, Modern Philology, XII ( 1915), p. 423 ff., Louis Wann states that of the forty-seven plays examined by him, Hoors appeared in eighteen and Turks in thirty-one. India and China are not mentioned.

[22] Samuel c. Chew, The Crescent and the Rose (1965), p. 144 ff. for manifestations of these notions in English language and society at this time.

[23] Robert R. Cawley, The Voyagers and Elizabethan Drama (1938), p. 191.

[24] Robert A. Logan, Shakespeare’s Marlowe (2007) p.4.

[25] Marlowe, Tamburlaine the Great, Part One, II, ii, 11. 14-19.

[26] Webster, The White Devil, III, II, 11. 129-133.

[27] Massinger, The Great Duke of Florence, V, iii, 11. 60-64.