Navoiy g‘azallarini o‘qiyotib, ko‘zim daf’atan shu baytga tushib qoldi:

Odam avlodida kamdur odamiylig‘ shevasi,

Odam ermas ulki, mayli odamizod aylagay!

Misralardagi shiddat meni lol qoldirdi: Navoiy odam avlodida odamgarchilik kam, shunday ekan, odamga mehr qo‘ygan kishining o‘zi ham odam emas, deyapti! Ajabo, shoir nima sababdan bu qadar keskin fikrga kelgan bo‘lsa ekan? Razm solsak, bu odatiy bir bayt emasligini, undagi xulosa ham jo‘n bir xulosa emasligini ko‘ramiz. Menga shu baytlar qog‘ozga tushishidan avvalroq shoir dunyoqarashida qandaydir og‘ir bir evrilish bo‘lib o‘tgandek tuyuldi. Axir, Navoiy hamisha insonni ulug‘lar, sharaflar edi-da. Chunonchi:

Ey ko‘ngul, huru pari vasfin eshittim go‘yiyo,

Hech qaysi odamiylig‘da emas insoncha xo‘b…

Endi bo‘lsa, odamzodda odamiylik yo‘q, deyayotir. Nega?

* * *

Sharq mumtoz adabiyotining muhim bir xossasi konkret adreslilikdan yiroqlikdir. Xucucan, g‘azalchilikda shunday. Muayyan g‘azalning qay sabab bilan yoki kimga atab yozilganini aniqlash amri mahol. Ayniqsa, yuksak ideallarni, g‘oya va tushunchalarni olg‘a surgan, ulug‘lagan, targ‘ib qilgan Navoiy asarlarida davrlar, voqea-hodisalar, munosabatlar sintezlashib ketadi, shoir ularni umumlashtiradi, tafakkur elagidan o‘tkazib, oxir-oqibatda har qanday holatga muvofiq shohbaytlarga aylantiradi. Shuning uchun ham Navoiy mana bu g‘azal yo muxammasni falon munosabat bilan bitgan, deb bo‘lmaydi.

Ammo Navoiyning adresli g‘azallari ham bisyor. Ulardan ikkitasida shoir o‘z hayotida og‘ir iz qoldirgan joy — Astrobodni tilga olib o‘tadi:

Ko‘ngli mulkin istar obodu buzar xayli firoq,

To Navoiy azmi mulki Astrobod ayladi…

Besha ichra devlar maqtuli o‘lsun, ey pari,

Gar Navoiy yona azmi Astrobod aylagay.

Tarixdan ma’lumki, ichiqora kimsalar Navoiyni bolalik do‘sti shoh Husayn Boyqaroga yomonlab, vazirlikdan ketkazishga muvaffaq bo‘ladilar. Biroq Navoiyni martaba-mansab qiziqtirgan emas, el-yurt o‘rtasidagi obro‘yi esa oshgandan-oshib boravergan. Shu boic 1487 yili shoh tevaragidagi munofiqlar yana fitna qo‘zg‘ab, uni poytaxt Hirotdan uzoqlashtirish uchun “faxriy” surgun o‘ylab topishadi – shoir Astrobodga hokim qilib jo‘natiladi.

Astrobod… Hozirda Go‘rgon deb ataladigan bu kichik shahar (Eron) Navoiy zamonida Xuroson mamlakatining eng olis, ovloq bir chekkasida joylashgan edi. Shoir bu maskanda ham obodonlik ishlariga kirishgan, adolat va tartib o‘rnatishga muvaffaq bo‘lgan. Biroq tug‘ilib o‘sgan shahri Hirotni bir dam ham yodidan chiqarolmagan. Boyagi ikki g‘azalda shoirning o‘sha davrdagi tuyg‘ulari aks etadi. “Astrobodiy” har ikki g‘azal yana bir jihatdan monand – bunda keyingi baytlar ilk baytning davomi bo‘lib kelmaydi, balki g‘azal so‘nggi bayt(maqta’)da keskin fikr aytish uchun, oradagi baytlarda esa o‘quvchini shu fikrlarga tayyorlash, shu fikrni tuyg‘ular orqali dalillash uchun yozilgan.

Ulardan biri hammaga ma’lum buyuk bir aforizm bilan boshlanadi:

Kimki bir ko‘ngli buzug‘ning xotirin shod aylagay,

Oncha borkim, Ka’ba vayron bo‘lsa, obod aylagay.

(Kim bir g‘amgin odam dilini shod etsa, bu vayron Ka’bani obod qilishdek ish bo‘ladi.)

Mutasavviflar inson qalbini Ka’ba deb, balki undan ham muqaddas bir ma’vo deb hisoblaydilar, birovning dilini vayron qilishni Ka’bani buzishga tenglashtiradilar, ko‘ngilni shod etishni Ka’bani obod qilishdan a’loroq deb biladilar.

Yuqoridagi bayt esa savol ham qo‘zg‘aydi: kimning ko‘ngli vayron bo‘lgan ekan? Shoir unga javob bermay, davom etadi:

Garchi xalq ozodasimen, yor agar bandam desa,

Andin ortuq, anglakim, bir banda ozod aylagay.

(Men hur kishiman, ammo yor qulim desa, bu bir qulni ozod etgandan ham ziyod.)

Navoiy kishini shodlantirishning savobi ham bir qulni ozod qilishdan ortiq, deydi. Badiiy qarshilantirishga ko‘ra, yor ozod shaxs — oshiqni qullikka olsa, buning savobi bir qulni ozod qilishdan ham ortiqroq.

Yordin har kimki bir so‘z der, tuganmasdin burun

Istaramkim, avvalidin yona bunyod aylagay.

(Kim yor haqida so‘z aytsa, gapi tugamay, yana shu to‘g‘rida so‘zlasa ekan deyman.)

Asl shaydolik shu-da: oshiqni yoridan boshqa hech narsa qiziqtirmaydi (bu o‘rinda badiiy san’at ham bor: so‘z degan so‘zning boshqa ma’nosi yonmoq(so‘zon)dir, shoir yorning ishqi olovida o‘rtanish shavqini tasvirlab, yona (yonmoq) kalimasini qo‘llaydi. Yona so‘zi ham qayta, yana degan ma’noda, ham yonmoq ma’nosida kelgan.)

Xo‘sh, yor kim? Albatta, Navoiy kabi shoirlar talqinida yor – Olloh. “As-salotin zillalohu fil arz” qavli hukmiga ko‘ra, Ollohning yerdagi soyasi bo‘lgan hukmdor ham, oshiqning inon-ixtiyorini uning qo‘lidan olib, o‘ziga shaydo qilgan mahbuba ham yordir. Yana, Navoiy shu g‘azalda “yor” deyarkan, nazarimizda, qadrdon do‘sti podshoh Husayn Boyqaroni ko‘zda tutayotir. Zero, u nafaqat sulton, shu bilan birga, Navoiyning yor-birodari ham edi.

Yor hijronidin o‘lgumdur, bu nav’ ermish sazo

Ul kishigakim, biravga o‘zni mu’tod aylagay.

(Yor hijroni meni o‘ldiradi, birovga o‘rganganning jazosi shunaqa bo‘larkan.)

Darhaqiqat, Navoiy Husayn Boyqaroga qattiq e’tiqod qo‘ygan, uni hassos shoir, adolatli hukmdor sifatida ideallashtirgan. Astroboddagi chog‘ida shohga maktublar yozib, uni ezgu amallarga undagani ham shu tufayli.

Shunday ekan, u bolalik o‘rtog‘i, do‘st-yori Husaynni ham sog‘inadi:

Necha sabr avroqi yozg‘ay ko‘nglumu bir oh ila

Sarsari ishqing yetib, borini barbod aylagay.

(Ko‘nglim ko‘p sabr varaqlarini yozgandi, ishqing yeli hammasini uchirib ketdi.)

E’tibor bering: garchi shoir ishq shiddatining zo‘rligidan, deya bir qadar pardaga o‘rab taqdim qilsa ham matn zimnida “sabr-toqatim tugadi”, deyayotir. Darvoqe, keyingi baytga kelib shoirning kayfiyati shiddat bilan o‘zgaradi: isyonkor tuyg‘ular oshkor bayon etishga o‘tiladi:

Shayxdin zuhdi riyoiy kasb o‘lur, yorab, qani

Dayr pirikim, fano rasmini irshod aylagay?

(Shayx riyo uchun zuhd qiladi, Yorab, foniylikda sobit dunyo piri bormikan?)

Navoiyning eng yomon ko‘rgan odami — riyokor. Riyokorlikni kasb qilib olgan shayx esa riyoning peshvosi, piri murshididir. Shoir fano rasmini targ‘ib etadigan dayr pirini izlaydi, ammo topolmaydi…

Ettinchi baytga kelib shoir tushkunlikka beriladi, odamlarga ixlos-e’tiqod qo‘ygani uchun o‘zini ham koyishga o‘tadi, qizishadi, kuyib-o‘rtanadi:

Odam avlodida kamdur odamiylig‘ shevasi,

Odam ermas ulki, mayli odamizod aylagay!

Kishining boshiga qattiq ish tushmaguncha e’tiqod va e’timodi soddaroq bo‘ladi. Bu yerda eng ixlos qo‘ygan kishilaridan vafosizlik va jafo ko‘rgan shoirning qarashlari tamom o‘zgarib ketganini ko‘ramiz. Odamni do‘st, yor deb bilgan shoir orzu-umidlari poymol bo‘lganidan o‘kinadi.

Toqati tugagan, sabr kitobining varaqlarini sarsari shamollar uchirib olib ketgan shoir o‘quvchiga yuzlanib, hasrat aytishga ehtiyoj sezadi:

Ne balodurkim, falak har kimga cheksa tig‘i kin,

Yongilib avval mening jonimg‘a bedod aylagay.

(Evoh, falak tig‘i kimga yo‘nalsa, yanglishib, avval menga zulm qiladi.)

Darhaqiqat, kishining qalbi qanchalik hassos bo‘lsa, el-ulusning, davr-davronning jafosi unga shuncha ko‘proq seziladi. Yuqorida aytdik, g‘animlar Navoiyni eng yaqin do‘stu shogirdlaridan, yillar davomida barpo etgan muhtasham adabiy muhitidan ayirgan edilar. Tarixdan ma’lumki, ulug‘ ijodkor o‘z ixtiyoricha Astrobod hokimligidan voz kechib, Hirotga qaytadi va shohdan Hirotda qoldirishni o‘tinadi. Biroq Husayn Boyqaro Navoiyni Astrobodga qayta jo‘natadi. Shunda g‘animlar fitna qiladilar. Fitna fosh bo‘lgach, Navoiy Astrobodni oshig‘ich tark etadi va u yerga endi qaytib bormasligini qat’iy bayon qiladi:

Besha ichra devlar maqtuli o‘lsun, ey pari,

Gar Navoiy yona azmi Astrobod aylagay.

(Ey pari, Navoiy Astrobodga qaytgandan ko‘ra, uni cho‘lda devlar o‘ldirgani yaxshi.)

Binobarin, ushbu she’rni Navoiy Astroboddan ikkinchi bor qaytib kelgan kunlari (1489 yili) yozgan, deyish mumkin. Undan ikki yil avval Navoiy saroy fitnalari qurboni bo‘ladi: bosh vazir lavozimidan bo‘shatilib, o‘sha onda Astrobodga hokim qilib tayinlanadi va shoirga oshig‘ich u shaharga jo‘nash buyuriladi:

Ohkim, nomehribonim azmi bedod ayladi,

Bir yo‘li mehru vafo rasmini barbod ayladi.

Tarixdan ma’lum, Navoiy beva-bechoralarga mehr-muruvvat ko‘rsatish va Husayn Boyqaro tashvishini yengillashtirish maqsadida mamlakatning yillik daromad solig‘ini necha marta o‘z mablag‘lari hisobidan to‘lagan, jonini xatarga qo‘yib, saltanat dushmani Yodgor mirzoga qarshi ko‘krak kerib chiqqan. Navoiy mehr-oqibat taomili shunday bo‘ladi, deb bilardi. Ammo shoirning bunday vafosiga shohning javobi… jafo bo‘ldi, xolos:

Qo‘rqaram, ahli vafo ohi anga qilg‘ay jafo,

Bu jafolarkim, vafo ahlig‘a bunyod ayladi.

Har narsaning uvoli bor, deydilar. Navoiy o‘z vafosi evaziga jafo tortib qolganini, vaqti kelib, bu vafoning ohi tutishini bashorat qiladi:

Bo‘lmadi noshod oxir dam gunah bo‘lg‘ay debon,

Begunah ahbobni mundoqki noshod ayladi.

Bir dam ichra tund seli qahr ila qildi xarob,

Har vafo qasriki, yillar ani obod ayladi.

Aslida, bu baytlarni sharhlashga ehtiyoj yo‘qday: ag‘yorlarni shod etib, do‘stlarni g‘amga botirayotgan va buning gunoh ekanini o‘ylab ham ko‘rmayotgan, yillar davomida tiklangan muazzam vafo qasrini bir damda zulm seli bilan xarob qilgan oqibatsiz do‘st siymosi namoyon bo‘ladi bunda.

Quyidagi baytda esa Navoiyni Astrobodga yuborish haqidagi farmon e’lon etilgan chog‘da shohning qahr-g‘azabga to‘lib turgani, shuning uchun hech kim o‘rtaga tushib, oshiq (Navoiy)ning yonini olishga jur’at qilolmagani sharqona andisha bilan, ammo aniq tasvirlanadi:

Dam urarg‘a topmadi had kimsa to ushshoq uchun,

Shahna aylab g‘amzasin, kirpikni jallod ayladi.

Ma’nosi: biron kimsa haddi sig‘ib, bu oshiqning yonini olishga jur’at qilolmadi, chunki yorning har nigohi — mirshab, kiprigi — jallod kabi edi.

Bunchalik oqibatsizlik ko‘rgan shoir uzlatga najot izlab ketishi aniq:

Tindi abnoyi zamonning ixtilofi tab’idin,

Kimki o‘z tab’ini bekaslikka mu’tod ayladi.

Ma’nosi: kim o‘z tabiatini odamlardan qochishga moyil etsa, uning qulog‘i zamondoshlari mojarolaridan tinch bo‘ladi.

Ammo o‘zingdan — dil iztirobi va alamlaridan qochib bo‘larkanmi?

Ko‘ngli mulkin istar obodu buzar xayli firoq,

To Navoiy azmi mulki Astrobod ayladi.

Garchi oshiq ko‘ngli o‘z mamlakatini obod etishni istaydi, ammo Navoiy Astrobodga kelibdiki, firoq(Hirot yodi, yor-do‘stlar sog‘inchi) g‘oratgir askarlar kabi uni xarob etadi…

* * *

Bu g‘azallar bundan besh yuzu yigirma yildan ziyodroq muddat avval bitilgan. Orada qancha suvlar oqib o‘tdi. Ammo Navoiyning o‘sha damgi xo‘rsiniqlari, iztiroblari esa hamon bop-boyagiday. Shunday savol tug‘iladi: bu jahon ayvonida hech kim mangu yashamas ekan, odamdan abadulabad meros bo‘lib bu dunyoda nima qoladi? Hadislarga ko‘ra, kishidan farzandlar, qurgan imoratiyu ekkan dov-daraxti, basharti olim yo adib bo‘lsa, yozgan asarlari qoladi, uning ortidan bola-chaqasining duosiyu amallarining savobi borib turadi. Bu haq gap. Ammo shu bilan birga, nazarimizda, odamdan bu yorug‘ dunyoda avvalo odamiylik qoladi. Odamning asosiy xislati — odamiylik, odamgarchilikdir.

Navoiy har bir kishidan odamiylikni talab qilgan. Odamiylik shevasiga begona kimsalarga duch kelgan chog‘da uning nozik qalbi doimo larzaga kelar edi, tazkiralarda bu hol ko‘p qayd etilgan.

Biz yuqorida ko‘rib o‘tgan ikki g‘azal shoir hayotining iztirobli pallalarida dunyoga kelgan. Binobarin, maqola avvalida keltirilgan baytdagi keskin fikrni Navoiyning odamzotga bergan umumlashma bahosi, umri davomida kelgan fojiali xulosasi sifatida qabul qilmaslik kerak, deb o‘ylaymiz.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2011 yil 41-sonidan olindi.