«Boburning Hindistonga kelishi tufayli Hindistonda buyuk o‘zgarishlar sodir bo‘ldi, me’morchilikda va madaniyatning boshqa sohalarida yangicha taraqqiyot yuz berdi.»
J.Neru

O‘zbekiston boy tarixiy o‘tmishga, o‘zbek xalqi ulkan milliy merosga ega. Shubhasiz, ana shunday oltin merosimizdan biri o‘zbek xalqining buyuk farzandi, bobokalonimiz Zahiriddin Muhammad Bobur yaratgan shoh asar «Boburnoma»dir.

«Boburnoma» tom ma’nodagi entsiklopedik asar. Uning originalligi shundaki, asarda muallif asosan o‘zi ko‘rgan-kechirgan, bilgan narsalarni yozadi. Eshitgan yoki adabiyotlardan foydalanilgan bo‘lsa, albatta, izohlab o‘tadi. «Boburnoma»dan siyosatchilar, etnograflar, aholishunoslar, geobotaniklar, zoogeograflar, iqlimshunoslar o‘zlari uchun kerakli bo‘lgan juda ko‘p faktik materiallarni ajratib olishlari mumkin. Lekin shuni alohida qayd etishimiz kerakki, u tom ma’noda aholi geografiyasiga va uning ajralmas qismi bo‘lgan shaharshunoslikka (geourbanistika) bag‘ishlangan asar hamdir. Bobur tasvirlagan hamma voqealar ma’lum bir vaqt va geografik hududda ro‘y bergan. U tilga olgan shahar, tuman, viloyat, davlatlar hozir ham mavjud, ko‘pchiligining nomi o‘zgargan, ba’zilari esa yo‘q bo‘lib ketgan, ayrimlari kichik qishloq holiga kelgan yoki yirik shaharlarga aylangan.

Bobur shaharlarning geosiyosiy, ayniqsa, harbiy strategik va harbiy geografik o‘rni va mavqeiga juda katta e’tibor bergan va tasvirlay olgan.

«Sayxun suyining shimoli tarafidagi qasabalardan biri Axsidir. Kitoblarda Aksikad bitirlar. Farg‘onada, Andijondin so‘ngra mundin ulug‘roq qasaba yo‘qdur. Andijondin g‘arb sari 9 yig‘och yo‘ldur. Umar Shayx Mirzo muni poytaxt qilib erdi. Sayxun daryo­si qo‘rg‘onning ostidin oqar. Qo‘rg‘oni baland jar ustida voqe bo‘libdur. Xandaqining o‘rniga amiyk jarlardur. Far­g‘onada (viloyat haqida gap ketmoqda) muncha berk ko‘rgan yo‘qtur». (Boburnoma, T.: 1990, 8-bet). Hozirgi kunda Axsikent xarobalari qolgan, xolos. Amir Temur va Bobur davridagi katta strategik ahamiyatga ega bo‘lgan, «Boburnoma»da bir necha bor qayd etilgan bu shahar Shohruxiyadir.

Bobur 1494 – 1495 yillari Kendirlik dovoni (hozirgi Qamchiq) orqali o‘tib Shohruxiya shahriga tog‘asi Sulton Mahmudxon bilan uchrashishga keladi. uning asosiy maqsadi Amir Temur bobosining Samarqanddagi taxtini egallash uchun tog‘asidan harbiy yordam so‘rash edi. Shohruxiyaning qanday qal’a ekanligi, uning geostrategik ahamiyati, qal’a ostonasida bo‘lgan urushlar «Boburnoma»ning 9 ta joyida qayd etilgan. Bobur ma’lumotlarining qimmati shundaki, u shaharni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va bu yerda bir necha marta bo‘lgan.

Bobur Movaraunnahr, Xuroson, Afg‘oniston, Hindistondagi o‘zi ko‘rgan, bilgan shaharlarning iqtisodiy geografik va siyosiy geografik o‘rinlarini tahlil qilgan. Buyuk Ipak yo‘lida joylashgan, o‘sha davrda juda qulay iqtisodiy geografik o‘ringa ega bo‘lgan Kobul va Qandahor shaharlarini ta’riflab quyidagicha yozadi: «Xurosondan Hindistonga boradigan karvon yo‘llarida ikkita shahar bor. Biri – Kobul, yana biri – Qandahor. Shimol tomondan Qoshg‘ar­, Farg‘ona, Turkiston, Samarqand, Buxoro, Balx, Hisor va Badaxshondan karvon Kobulga keladi, g‘arb tomondan – Xurosondan karvon Qandahorga keladi.

Kobul Hindiston bilan Xuroson o‘rtasidagi vositachidir. Bisyor yaxshi savdoxonadir.

G‘azna shahri va G‘azna viloyati kichkinagina joydadir. Bu yerlarni Zabuliston deb ham atashadi. G‘azna viloyatida atigi to‘rt-besh tegirmon suv bor. G‘azna shahri va uning atrofidagi qishloqlar ana shu suvdan ichadi va ekinlarini sug‘oradi. Yana boshqa qishloqlar korizlardan suv ichadi. Sulton Mahmud tomonidan qurilgan to‘g‘onlar Shahobiddin Guriy tomonidan buzib tashlangan, natijada hozirgi kunda suv tanqisligi sezilmoqda. Men ushbu to‘g‘onlarni tiklash uchun pul ajratdim. O‘nlab, yuzlab shaharlari va qal’alariga ega bo‘lgan hukmdorlarning shunday ko‘rimsiz ovloq joyni poytaxt etib tanlaganliklarini hech aqlimga sig‘dirolmayman» (126-bet). Demak, Boburning fikricha, G‘azna shahrining mikrogeografik, makrogeografik, mezogeografik o‘rni uning poytaxt bo‘lishi uchun to‘g‘ri kelmaydi.

Bobur shaharlarni ta’riflabgina qolmasdan o‘zi shaharlarni obodonlashtirishga, shaharlarda bog‘lar yaratishga, turli xil madrasalar, jome masjidlari, qasrlar qurishga ham katta hissa qo‘shgan. Bosh­qa mamlakatlardan, ayniqsa Samarqand, Buxoro, Andijon, Marg‘ilondan kelgan ustalar juda katta izzat-ikromlar bilan kutib olingan. Hind ustalari ham kamsitilmasdan, ularga boshqa ustalar bilan tengma-teng miqdorda haq to‘langan. Bobur Hindistonda juda oz muddat – atigi to‘rt yilu sakkiz oy (1526-1530) bo‘lgan. Lekin, ushbu davr ichida uning qurilishlarida yuzlab kishilar mehnat qilgan. Bu haqda «Boburnoma»da quyi­dagi satrlarni o‘qish mumkin: «Nechukkim «Zafarnoma»da Temurbekning «Masjidi Sangan» imoratini qilurda Mulla Sharif mundog‘ mubolag‘a bila bitibdurkim Azarbayjon va Fors va Hindiston va yana o‘zga sangtaroshlardan har kunda ikki yuz kishi masjidda ish qilurlar edi. Bir Ograda (Agra) ushbu Ograning sangtaroshlaridan mening imoratlarimda har kunda olti yuz sakson kishi ish qilurlar edi, yana Ograda Sehrida va Biyonada va Dilpurda va Guvalyorda ming to‘rt yuz to‘qson bir sangtarosh har kunda mening imoratlarimda ish qilurlar edi». (Boburnoma. M.Sale tarjimasi T., 1993 yil, 292-bet). Bobur Kobul, Hirot, Samarqand, Buxoro, hatto Makka va Madina shaharlaridagi jome masjidlarini, buyuk shaxslarning maqbaralarini, bog‘larni va boshqa ziyoratgohlarni ta’mirlash uchun har doim sovg‘a-salomlar bilan birga, katta miqdorda oltin va kumush tangalarni (pullarni) ham jo‘natib turgan.

Bobur shaharlarni rekreatsiya, ya’ni dam olish nuqtai nazaridan ham nihoyatda mohirlik bilan ta’riflay olgan. Shaharlar havosining yengilligi yoki tozaligi, iflosligi, changligi, namligi yoki quruqligi «Boburnoma»da o‘z aksini topgan: «Andijon havosida kuzda ko‘p odamlar bezgak kasaliga mubtalo bo‘ladi. Shahar atrofi ov qilishga qulay, ayniqsa to‘qayzorlarida qirg‘ovuli nihoyatda ko‘p. O‘sh havosi nihoyatda yaxshi, oqar suvlari ko‘p. Bahori juda chiroy ochib keladi, qalin lola va gullar ochilur. Andijon daryosi hozirgi O‘shning o‘rtasidan oqib o‘tib, Andijonga boradi, daryoning har ikkala qirg‘og‘i bog‘lar bilan qoplangan. Ushbu bog‘larda, bahorda ochiladigan boychechaklar juda ham chiroylidur. Farg‘ona viloyatida O‘sh havosi sofligiga va tozaligiga teng keladigan shahar yo‘qdir.

Xo‘jand shahri yonidan Sirdaryo oqib o‘tadi. Xo‘jand atrofida hayvonlar va yovvoyi qushlarni ov qiladigan juda yaxshi joylar bor. Oq kiyik, bug‘u, qirg‘ovul, g‘oz-o‘rdaklar bu yerda nihoyatda ko‘p. Lekin, havosi juda nam va og‘ir. Kuz oylarida odamlari bezgak bilan og‘riydilar. Dedilarkim, hatto chumchuqlar ham bezgakka chalinur». (31-bet). Bulardan tashqari, Bobur o‘zi ko‘rgan, bilgan o‘nlab, masalan: Samar­qand, Buxoro, Qarshi, Hirot, Balx, Badaxshon, Qunduz, Peshovar, G‘azna, Bxira, Badjaur, Agra, Dehli, Banoras, Bongola shaharlarining tabiiy geografik o‘rniga, ya’ni qaysi tog‘ etagida, qaysi daryo, ko‘l, dengiz bo‘yida, adir va tekislikda, cho‘lda joylashganligini, ularning tabiatining qulay yoki noqulay tomonlarini nihoyatda sinchkovlik bilan tasvirlab bera olgan.

Boburning shaharlar etnogenezi va etnografiyasi haqidagi ma’lumotlari ham g‘oyat qimmatli va qadrlidir.

«Andijon aholisining asosiy qismi turkiylardir. Andijonda va uning bozorlarida turkcha bilmaydigan kishining o‘zi yo‘qdir. Xalqning tili adabiy tilga yaqindir. Alisher Navoiy Hirotda tug‘ilib o‘sgan bo‘lsa ham, ushbu tilda ijod qilgan.

Isfaraning barcha aholisi sortlardir. Ular forscha gaplashadilar. Qarshining asosiy aholisi turkiylardir. G‘azna shahrining ko‘chmanchi xalqi Hozoralar va afg‘onlardir. Qobul va uning atrofida sort­lar, pashoiylar, tojiklar, parochilar, afg‘onlar yashaydi. Qobul va uning viloyatlarida o‘n bir, o‘n ikki tilda gaplashadilar: arab tilida, fors tilida, turkiy tilida, mug‘liy tilida, afg‘oniy, pashoiy, parochiy, tabriy, barg‘iy, lamg‘o­niy. Boshqa biron bir joyda munchalik har turli qavm va tillar borligi ma’lum emas.»

Bobur o‘sha davrdagi shaharning arxitekturasini, diqqatga sazovor joylarini, ya’ni: madrasalar, masjidlar, muqaddas ziyoratgohlar, qabrlar, shahardagi bog‘lar, ayniqsa shahar arkalari (ichki qal’a) haqida batafsil ma’lumotlar bergan. Ma’lumki, Boburshoh Xuroson hukmdori Husayn Boyqaroning taklifiga binoan 1505 yili Hirotga keladi va u yerda 20 kuncha turib qoladi. (O‘sha yili Husayn Boyqaro barcha o‘g‘illarini qo‘shinlari bilan yig‘ib, Shayboniyxon ustiga yurish qilmoqchi edi, lekin o‘sha yili u olamdan o‘tib qoladi.) Bu davr­da Hirot jahonning eng go‘zal shaharlaridan biri edi. Bobur ham ushbu shaharga juda-juda havasi kelgan. U yozadi: «Men Hirotda Alisherbekning uyida yashadim. Har kuni otda shaharning o‘zim ko‘rmagan joylarini tomosha qilar edim. Shu qisqa davr ichida men Hirotda Alisherbekning bog‘i va Guzargohi, Shayx Bahovuddin Umar mozori va maqbarasini, mavlono Abdurahmon Jomiy mozori va maqbarasi, Ulug‘bekning Gavharshodbegim (Ulug‘bekning onasi) madrasasi va maqbarasini, Hirot jome masjidini tomosha qildim» («Boburnoma», 172-bet).

«Boburnoma»da hali yechimini kutayotgan, aniqlanishi kerak bo‘lgan geografik joy nomlari, ayniqsa shaharlar va qal’alarning toponimlari, qavm, elat, qabila, urug‘-aymoq va millatlar etimologiyasiga oid bahsli bo‘lgan atama va tushunchalar mavjud.

Ma’lumki, Abu Rayhon Beruniy jahonning eng ulug‘ olimlaridan biridir. Uning asosiy hayoti G‘azna shahrida o‘tdi. Umrining oxiriga qadar shu shaharning fuqarosi bo‘lib turdi. Hindistonga tez-tez borib, hindlarning tarixi, fani, tili va madaniyatini o‘rganib, Boburdan 500 yil oldin mashhur «Hindiston» kitobini yozdi. Kitobni Beruniy 1030 yili tugatgan, oradan 500 yil o‘tib ikkinchi o‘zbek o‘g‘loni Bobur Hindistonda 1530 yili o‘zining «Boburnoma» asarini yozib tamomladi.

Nega «Boburnoma»da Beruniy haqida hech gap yo‘q. Bobur Samarqand shahrining geografik kengligini va uzunligini (geografik koordinatalarini) ko‘rsatgan. Ma’lumotlarni Beruniydan yoki Ulug‘bek jadvalidan olganmi, u haqda lom-mim demagan. Axir Beruniy deyarli hamma kitob­larida O‘rta Osiyo shaharlarini tilga olgan, ularning turli jihatlari – yo tarixi, yo iqlimi, yoxud aholisi ta’riflangan. Uning «Qonuni Ma’sudiy» kitobidagi geografik jadvalda 603 joyning 85 tasi O‘rta Osiyoga tegishlidir. (X.Ha­sanov. O‘rta Osiyolik geograflar va sayyohlar. «O‘zbekiston», T., 1964 yil, 128-bet.) Bas, shunday ekan, ulug‘ Boburning buyuk Beruniy haqida yozmasligi, uni tilga olmasligi mumkin emas. Boburning jismida jasurlik, mardlik, tantilik, bag‘rikeng­lik har doim jo‘sh urgan-ku. U ayniqsa buyuk olimlar, yozuvchilar, shoirlar, rassomlar ijodiga tan berib, «Boburnoma»da ularni ko‘klarga ko‘tarib yozgan-ku. Masalan, uning Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Kamoliddin Behzod, Ulug‘bek haqidagi maqtovlari fikrimizning yorqin dalilidir. Ustozimiz X.Hasanov o‘zining «Boburning geografik merosi» kitobida shunday fikr bildirganlar: «Boburnoma»da Beruniy ismi tilga olinmaganligiga ishonmang. Chunki biz Boburnomaning yarmidan ko‘prog‘ini ko‘rganimiz, o‘qiganimiz yo‘q. O‘sha g‘oyib varaqlarda Beruniydek ulug‘ siymo tilga olinganligi va taqdirlanganligi ajab emas». Ustozning fikrini tasdiqlaydigan bir mulohazamiz bor. Boburshoh G‘azna shahrini qo‘lga kiritganida, u yerdagi Sulton Mahmud G‘aznaviy, uning o‘g‘illari Mas’ud Sulton va Sulton Ibrohim mozorlari va u yerdagi Sulton Mahmud davrida qurilgan, lekin Bobur borganda buzilib yotgan to‘g‘onlarni ko‘rgan, ularni tuzatishga buyruq bergan. Nega Beruniyninng mozori haqida gap yo‘q? Axir Beruniy bobomiz qabri G‘azna shahrida bo‘lgan-ku. Demak, Beruniy haqida «Boburnoma»da alohida sahifalar bitilganligi uchun, u haqida bu yerda yozmagan bo‘lishi mumkin.

Bobur Temuriylar naslini har doim ko‘klarga ko‘targan, Temurzodalarning tirikligida ham, o‘tganlaridan keyin­ ham obro‘larini to‘kmaslikka, tarixda mash’um nom qoldirmasliklariga harakat qilgan.

Bobokalonimiz ta’riflab bergan shaharlar, qal’alar, qo‘rg‘onlarning tarixini tahlil qilish, hozirgi geografik joylashgan o‘rnini, ayniqsa ularning toponimlarini o‘rganish juda katta ilmiy va nazariy ahamiyatga ega. Biz Bobur ta’riflab bergan shaharlarning bir qismigagina izoh berdik. «Boburnoma»da bunday izohini kutayotgan shaharlar, qal’alar, qo‘rg‘onlar nomi o‘nlab, yuzlab topiladi.

Ko‘rinib turibdiki, Boburning o‘sha davr urbanizatsiyasi haqida bergan ma’lumotlari haligacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Bobur geografik merosining boshqa qirralarini o‘rganish, uni keng jamoatchilik ommasiga yetkazish geograflarimiz oldida turgan mas’uliyatli va shu bilan birga sharafli vazifadir.

Zokir RAYIMJONOV, Nizomiy nomidagi TDPU dotsenti,
Isroil XURRAMOV, TDPU talabasi