Keyingi yillarda she’riyatimizda g‘azalchilikka moyillik kuchayganligini sezmaslik mumkin emas. Ko‘pdan g‘azalnavis sifatida tanilib kelayotgan shoirlarimizgina emas, yoshlar ham unda o‘z kuchlarini sinab ko‘rmoqdalar. Erkin Vohidov qadim an’anani tutib, devon tartib qildi. Jamol Kamol bir qator manzur g‘azallar yozdi. Ayrim yoshlar hatto o‘zlarining she’riyatdagi birinchi qadamlarini g‘azaldan boshlamoqdalar. G‘azalday ko‘hna va dilbar bir janrga oshib borayotgan bunday ishtiyoqning quvonchli tomonlari ko‘p, albatta. Lekin har yaxshining bir lekini bo‘lganidek, uning andak tashvishli tomonlari ham yo‘q emas. Matbuotimizda u haqda jiddiy bahslar ketganligi buni ko‘rsatib turibdi. Bu bahslarning masalalari doirasi bir xil edi. Ya’ni: g‘azal bugungi kunda zamon talablariga javob bera oladimi yoki eskirdimi? Hozirgi tilimizning fonetik sistemasi aruzga mos tushadimi?

G‘azal Sharqning ming yillik she’riyati tarixida mumtoz o‘rinni egallab keldi. Dastavval arablarda dunyoga kelgan bu janr ko‘proq fors-tojik she’riyatida shuhrat topdi. Ulug‘ Navoiy g‘azalda uch yo‘l – uch rahnamo ustoz mavjudligini aytgan edi:

G‘azalda uch kishi tavridur ul nav’
Ki andin yaxshi yo‘q nazm ehtimoli.

Biri mu’jizbayonliq sohiri hind,
Ki ishq, ahlini o‘rtar qilu qoli,

Biri Iso nafasliq, rindi Sheroz,
Fano dayrida mastu louboli.

Biri qudsi osorliq, orifi jom,
Ki Jomi Jamdurur sing‘on sofoli.

Demak, biri – Xusrav Dehlaviy. U o‘z fikrini mo‘jizaviy bir tusda bayon qiladi. Uning she’riyatidagi har bir nuqta ishq ahlining ko‘ksiga laxcha cho‘g‘ bo‘lib tushgandir. U oddiy shoir emas, sehrgar. Sehrgar bo‘lganda ham hind sehrgari. Ikkinchisi, o‘likka jon baxsh etguvchi afsonaviy Iso nafasiga ega bo‘lgan foniy dunyoning sarmast kuychisi, sherozlik rind – Hofiz. Uchinchisi – Abdurahmon Jomiy. Uning har bir satridan muqaddaslik hidi anqib turadi. Uning qo‘lidagi siniq, sopoli Jamshid jomiga arzigulikdir. U chinakam donishmand,  “orifi jom”dir.

E’tibor qilingan bo‘lsa, Navoiy uch buyuk ustod g‘azaliyotining xarakterli tomonlarini ko‘rsatib o‘tmoqda. Ma’lum bo‘lganidek, Xusravda ehtiros, otashangizlik kuchli. Hofiz esa hur fikrga moyil. Jomiyda falsafiylik, donishmandlik bo‘rtib turadi. Ayni paytda bular XIV–XV asrlar g‘azaliyotining ham muhim xususiyatlari edi. Holbuki, g‘azalda dastlab ishqiy mazmungina ifodalanardi. Axir “g‘azal”dan yasaladigan  “mug‘ozala” fe’lining lug‘aviy ma’nosi ham ayollar bilan yoqimli gaplarni gaplashmoq, xushtorlik qilmoq degani edi-da. G‘azal joriy bo‘lgach, adabiy termin sifatida ishqiy she’r degan ma’noni bera boshladi. Zamonlar o‘tishi bilan uning mavzu doirasi kengayib bordi. Masalan, ayrim olimlar XIV–XVI asrlar g‘azaliyotini oshiqona, orifona, qalandarona g‘azallarga bo‘lib o‘rganadilarki, bu bejiz emas.

O‘zbek she’riyatida g‘azalni hech kim Navoiychalik “ko‘p va xo‘b” (Bobur) yozgan emas. Ulug‘ shoir qalamida g‘azal o‘zining yangi bosqichiga ko‘tarildi. Uning “Chor devon” nomi bilan shuhrat topgan “Xazoyin ul-maoniy” devoni birgina ma’nolar emas, inson ruhiy olamining ham boy xazinasi edi.

Shoir she’riyati avlodlar va zamonlar uchun ulkan darsxona bo‘lib qoldi. U g‘azalning mavzu va ifoda imkoniyatlarini kengaytirdi. G‘azalga zamon va ahli zamon dardini olib kirdi, umuminsoniy g‘oyalarni she’riyatimizning asosiy mazmuni darajasiga ko‘tardi.

Olam ahli bilingizkim, ish emas dushmanlig‘,
Yor o‘lung bir-biringizgakim erur yorlig‘ ish.

Yoki:

Ko‘ngulni olsa malohat bila tafovut yo‘q,
Xitoi o‘lsunu yo armani va yo hindu.

Shoirning deyarli har bir g‘azalida uchraydigan bunday fikrlarning eskirishi mumkinmi?! Yo‘q, ular bugun ham xizmatda. Demak, g‘azaldan ham murod avvalo  “ma’ni” (Navoiy)dir, fikrdir. U esa uncha-buncha emas, muhim, mazmundor bo‘lishi kerak.

“Qaro ko‘zum”dagi mashhur satrlarni eslang:
Xazon sipohiga, ey bog‘bon, emas mone’,

Bu bog‘ tomida gar ignadin tikan qilg‘il.

Ey bog‘bon, hayoting bog‘i tomiga ignadin tikan qilsang ham xazon sipohini to‘sib qola olmaysan. Umrning shiddatli oqimini, nihoyasini hech narsa saqlab qola olmaydi. Binobarin, uni zavqu shavq, bilan o‘tkazmoq kerak – xulosa chiqaradi shoir.

Bu gulshan ichraki yo‘qtur baqo guliga sabot,
Ajab saodat erur chiqsa yaxshilik bila ot.

Bu gulshan (olam) ichra hech bir gul (inson) boqiy emas ekan, yaxshilik bilan ot chiqarish ajab saodatdir (shuning o‘zi boqiylikdir). Shoirning yaxshi ot qoldirish, insoniyatga naf yetkazish haqidagi hikmat darajasiga ko‘tarilgan ma’lum va mashhur baytlaridan biri. Ayni paytda u muammo usuli bilan yozilgan. Agar uni muammo amaliga solib tekshirib ko‘rsangiz, sa’d – baxt degan so‘z ham chiqadi. Bular qadim she’r ilmida bir so‘z – nukta bilan ifodalangan. Noyob bir fikr, nodir ifoda, ajib ma’no kasb etgan topildiq so‘z – bular hammasi nukta. Bularsiz she’r yozishga kirishish ayb sanalgan.

Bir oy o‘tdi mani mahzung‘a bir oy intizorinda…
“oy” – muddatmi, dilbarmi? Yoxud ham muddat, ham dilbarmi?

Haligi  “Qaro ko‘zum, kelu mardumlig‘ emdi fan qilg‘ildagi  “qaro ko‘zum” va “mardum”-chi? So‘zlar qanday tovlanmoqda! Ular o‘zlarining jam’i ma’nolari bilan namoyon bo‘lmoqdalar. Ohang-chi?! Ritm-chi?!

O‘tgan kecha men erdimu ul siymtan erdi,
Gulshan to‘rida maskanimiz bir chaman erdi…

G‘azal tarixida kam uchraydigan Navoiyning bu g‘azal-hikoyasi ko‘pincha vazmin, g‘amgin mazmunni ifoda qiladigan hazaj bahrida yozilgan. Lekin shoir tanlagan ushbu vaznda nogahoniy bir o‘ynoqilik bor. Uning to‘la nomi hazaji musammani axrabi mahfuz. Ya’ni, 8 rukn (hijo dastasi – ritmik bo‘lak)dan tashkil topgan bo‘lib, ular – maf’uvlu mafoiylu mafoiylu fauvlundir.

Umuman, g‘azalning vazni masalasi uning ohangdor, ravon, har qanday sakta’likdan (vazniy notamomlik)dan xoli bo‘lishi muhim shartlardan hisoblangan. Katta shoirlar aruz ilmining puxta bilimdonlari ham edilar. Navoiy turkiy aruzning birinchi tadqiqotchisi bo‘ldi. Bobur maxsus asar yozib, aruzning 537 vazni haqida to‘xtab o‘tdi.

Uning

Manga sencha yor topilmag‘ay,
Sanga mencha zor topilmag‘ay.

Yoki:

Sarvi noz sencha qani?!
Ishqiboz mencha qani?!

Yoki:

Qilg‘il manga sen, qulmen sanga men,
Qulmen sanga men, kelgil manga sen –

kabi serishva, serohang satrlarida yuksak aruz ilmining roli kam emas edi. G‘azal haqida gap ketar ekan, bu masalaga bir oz batafsilroq to‘xtamay bo‘lmaydi. Ming yillik she’riyatimiz, xususan, undagi yetakchi janr g‘azal aruzda yaratildi. Adabiyotimiz tarixida barmoqda yaratilgan g‘azallar ham bor, lekin ular barmoq bilan sanarli darajada ozdir. Binobarin, g‘azalning birdan-bir vazni aruz. Qadim og‘zaki ijod namunalari, qo‘shiqlarimiz barmoqda edi. Yozma adabiyotimiz aruz yo‘lida ketdi. She’r vazni sifatida aruz va barmoqning mushtarak tomonlari yo‘q emas. Masalan, har ikki vazn uchun ham asos hijo. Hijolardan turoqlar – ruknlar maydonga keladi. Ularning muayyan takroridan ohangdorlikka, musiqiylikka erishiladi. Farq shundaki, barmoq hijolarning sonigagina suyanadi. O‘shalardan tuzilgan turoqlar qaytarig‘idan ritm, ohang yasaladi. Aruz esa hijolar sonidan tashqari ularning kayfiyatini, sifatini, ya’ni unli yoxud undosh bilan tugaganligi, qisqa-cho‘ziq aytilishini va ulardan yasalgan rukn-turoqlarning muayyan inversiyada kelishini ham ko‘zda tutadi. Hatto bu uning bosh xususiyati hisoblanadi. Shuning uchun ham u benihoya murakkab bo‘lib, XIII asr adabiyotshunosi Qays Roziyning  “Al-mo‘jam”idan buyon ilmi aruz sifatida o‘rganilib kelinadi.

Biz g‘azalga xos xususiyatlarning, unga qo‘yiladigan talabning eng muhimlari haqida juda qisqa to‘xtaldik. Ulardan shu narsa ayon ko‘rinib turibdiki, g‘azal ham hikmat, ham san’atni talab qiladigan janr ekan. G‘azalnavislar ham, g‘azalxonlar ham hamisha unga shunday yuksak mezon bilan yondoshganlar. Ustoz Shayxzoda bir munosabat bilan shunday yozgan edi:  “Bizning zamonaviy she’r mahsulimiz ko‘p, haddan oshiq ko‘p va so‘lg‘un misralar kitob bozorini qoplab yotipti. Holbuki ularga qo‘yilaturgan talablarimiz bo‘sh, g‘ayri jiddiy, adabiy malaka darajasidan ancha pastdir. Navoiy davrida bitta g‘azalni baholash uchun ustozlar uning 10-15 belgisini tekshirib ko‘rar edi. Bizning she’rshunoslarimizga, noshirlarimizga, taqrizchilarimizga va lirik shoirlarimizning o‘zlariga bu talabchanlik yetishmaydi”.

She’riyatga qo‘yilgan talab va o‘lchovlar asrlar davomida shakllanib ilm holiga keldi. Navoiy zamonasida she’riyat haqidagi ilmning asosini uch birlik – ilmi aruz, ilmi qofiya, ilmi bade’ tashkil qilardi. Birinchisi she’rning vaznini, ikkinchisi qofiya tuzilishini, uchinchisi poetik usullar doirasini qamrab olardi. Bular har bir she’rning g‘oyaviy barkamol bo‘lishidan keyingi talablar edi.

G‘azal Navoiydan keyin ham taraqqiy qilib bordi. Mashrab qalamida inson shaxsini har qanday cheklashga qarshi isyonkor ruh oldi, Turdi va Maxmurda feodal boshboshdoqlik, zo‘ravonlikni savalovchi qamchiga aylandi. Ogahiydan boshlab demokratik izga tusha boshladi. Muqimiy va Furqat zamonida g‘azal ozodlik haqidagi orzularni ifoda etdi. Hamza va Avloniylar esa unga inqilobiy mazmun kiritdilar. 20-yillardan asta-sekinlik bilan shiddatli zamon ruhini ifodalashda nisbatan birmuncha qulay, polifonik ohangga ega bo‘lgan she’riyatimiznng asliy vazni barmoqdagi she’rlarga joy bo‘shatib, o‘zi ikkinchi planga o‘tdi. Ma’lum davrlarda hatto uning ovozi she’riyatimizning umumiy ohangida sezilarsiz darajaga ham tushdi. Nihoyat 60-yillardan boshlab g‘azalchilik yana jonlandi. Bu, tabiiyki, unga iste’dodli shoirlarning qo‘l urishi bilan izohlanadigan holdir. Uning bosib o‘tgan yo‘li, taraqqiyot bosqichlari, istiqboli, bugungi muammolari haqli ravishda o‘rganishni talab qiladi.

G‘azal yozish, bu hali o‘zligicha biror narsa anglatmaydi. Asosiy gap qanday yozishda, mahsulotning sifatida. Aruzni bilmasdan turib g‘azal yozish mumkin emas. Gap aruz ilmini chuqur bilish, undagi yuzlab vazn turlarini bekamu ko‘st egallash haqida ketayotgan yo‘q, albatta. (Aslida unga nima yetsin). Gap o‘shandagi eng muhim vaznlar ohangini his etishda, farqlashda, ulardagi xiyol o‘zgarishni ham ilg‘ay olish layoqatini egallashda. G‘azalda aslida 5-10 ta ko‘p ishlatiladigan vazn bor. Loaqal o‘shalarni mukammal bilish shart.

Navoiy davrida har bir bo‘lajak shoirdan o‘tgan shoirlar ijodidan qirq ming, zamondoshlari ijodidan yigirma ming satr yod bilish talab etilgan. Ulug‘ shoirning o‘zi esa yuz ming satrni yod bilgan. Ehtimol, bu qadar yodxonlikka zo‘r berish shartmasdir, lekin she’r ko‘chasiga kirgan har bir havaskor klassikani bilishi shart. G‘azal va aruzning sir-asrorini o‘rganishda esa bu birdan-bir yo‘ldir.

 

“XAMSA” TALQINLARI

“Xamsa” – nihoyasiz bir ummon, XV asr turkiy olamining betimsol bir qomusi, undan har kim o‘z mehnatiga, o‘z istagiga, o‘z iqtidoriga yarasha narsa topa oladi. Bu shunday bir asarki, undan barcha zamonlar, barcha avlodlar o‘zlariga kerakli javoblarni topa oladilar.

Buyuk adib aqli, tafakkurigina emas, favqulodda jasorati bilan ham sizni hayratga soladi. Men uning shohlar haqidagi fikrlarini ko‘zda tutyapman. Ma’lumki, “Hayrat ul-abror”ning 3-maqoloti “Salotin bobi” – sultonlar haqida.

Ey falak avjidin o‘tub, rif’ating, ya’ni ey ulug‘vorligi osmonning toqidan oshib ketgan odam, deb murojaat qiladi shoir va

Bil munikim, sen dag‘i bir bandasen, –

deb uning ham hamma qatori oddiy odam ekanligini, undan zo‘rroq, undan aqlliroq kishilar ham borligini ta’kidlaydi. Senga bu imtiyozni Tangri berdi. Avvalo, Ollohning bu ne’mati uchun shukr etmoq kerak. Ayni paytda sening bo‘yningga bog‘bonlik, cho‘ponlik mas’uliyatini yukladi. Bog‘bon boqqa qaramasa, bog‘ quriydi. Cho‘pon qo‘y-qo‘zilariga qaramasa, bo‘rilarga yem bo‘ladi. Bularning har biri uchun esa sen Xudo oldida javob berasan. Har bir xatong uchun oxiratda yuz azob bor.

Garchi siniq igna hasunnosdur,
Bag‘ring aro xanjari olmosdur.

Bir kishining bir siniq ignasiga xiyonat qilgan bo‘lsang, narigi dunyoda u bag‘ringga olmos xanjar bo‘lib qadaladi. Shundan keyin shoir zulmga avj bergan elning qoni, joni evaziga aysh-ishratlar qilayotgan shohlarning kirdikorlarini chizadi.“Hayrat ul-abror”ning so‘nggi 64-bobida shunday bir hikoyat bor. Bir saxovatli podshoh shulon berardi. Nima bo‘ladi-yu bakovul qoqilib, ovqatga o‘tirgan shohning boshiga issiq taom to‘kiladi. Hamma unga o‘lim jazosi berilishini kutadi. Shoh esa zavq va lutf bilan, “Yo‘q, bir marta u xijolatdan o‘ldi. Hech kim shu paytgacha o‘lgan odamni o‘ldirgan emas”, deydi.

Navoiy o‘zini o‘sha qulga o‘xshatadi, bu bilan “Salotin bobi”dagi gaplar zamondoshlariga daxldorligini yana bir bor ta’kidlagandek bo‘ladi.

Ikkinchi misol.

“Sab’ai sayyor” dostoni Bahromning fojiasi bilan tugaydi. Aysh-ishratni yaxshi ko‘radigan shahanshoh avjga chiqadi. Ulkan bir o‘tloq. Sonsiz qo‘shin. Beadad vahshiy hayvonlar. Ov avjiga chiqadi. Shu payt havo aynib jala quyadi. Xullas, tagi bir vaqtlar botqoq bo‘lgan o‘tloqning ko‘zi ochilib, Bahromni butun sipohi bilan, arkoni davlati bilan o‘z qa’riga oladi. Boshqacha aytganda, yer yutadi.

Dostonning so‘ngida tush epizodi bor. Shoir tush ko‘rganmish. Mulozimlar sakkiz poyali taxtni olib o‘tadilar. Bu – mashhur Bahromning taxti. Mulozim kelib, shoirni shahanshoh yo‘qlayotganini aytadi. Borsa, shoh Bahrom, yonida Dilorom va yetti qasrning malikasi yetti Dilorom. Shoh o‘rnidan turib shoirning istiqboliga chiqadi. Bag‘riga bosib, zarradek qadrini, o‘zi aytmoqchi, quyoshga yetkazadi, qo‘ymay yoniga o‘tqizadi. Dunyoni zabt etgan men emas, aslida sen. Sen uni qalam bilan olding, deydi shoh.

Sen bizni yozding, uning vasfidan til ojiz. Boshqalar ham biz haqimizda yozdilar. Lekin eshitganlarini yozdilar. Sen esa bizni tadqiq etding, tekshirib, so‘ng yozding.

Ovozim o‘chayotgan edi, unga qayta ruh berding.

Agar mening zamonimda bu ishlar bo‘lganda edi, men seni taqdirlagan bo‘lardim, davom etadi shoh. Lekin ikki ish meni bu o‘rinda xijolatdan qutqardi. 1. Sening boylikka, mol-dunyoga, mansab-martabaga hushing yo‘q ekan. 2. Ko‘ngling buyurmagan narsani yozmas ekansan. Yana bir narsadan ko‘nglim xotirjam. Sen Sulton Husaynga mulozimsan. Sulton Husayn – shavkatli shoh. Lekin ko‘p jihatlari bilan men uni o‘zimga yaqin ko‘raman.

Birinchidan, u ham shijoatli;ikkinchidan sipohlari unga ham xiyonat qiladilar; keyin oz kishi bilan u ham saltanatni qaytarib oldi. Shohingning fe’li ham o‘xshash, davom etadi Bahrom. Men Xavornakday qasrlar qurdirdim, u ham jannatmisol bog‘lar bino qildi. Balki mendan ziyoda qildi. Nihoyat, u ham men singari aysh-ishratga moyil. Shuning uchun men uni o‘zimga farzand deya olaman va taqdiriga befarq emasman. Shohingga salomimni ayt, degilki, bu dunyo hech kimga vafo qilmagan, o‘lim haq. Faqat birgina yo‘l – yaxshilik qilibgina nom qoldirish mumkin.

Bu gaplarni jon qulog‘i bilan tinglab, javobiga og‘iz ochmoqchi edim, undan burun ko‘zim ochildi, deydi shoir.

Navoiy bu yerda zamondoshlaridan hech biri qila olmagan ishni qildi. Husayn Boyqaroga tanbeh berdi. Agar shoh raiyatdan xabardor bo‘lmas ekan, aysh-ishratdan voz kechmas ekan, uning taqdiri fojialidir, degan gapni aytdi.

Ikkinchidan, o‘zining har qanday holda ham haqiqatni yozish, xolislik kabi ijodiy-estetik printsiplarini tasdiqlatib oldi.

Bulardan boshqa ham “Xamsa”da zamonning dolzarb masalalariga oid gaplar ko‘p.

“Farhod va Shirin”dagi Farhod va uning otasi bilan bo‘lgan munosabatlarini oling.

“Saddi Iskandariy”dagi:

Agar shohsen – ogohsen sen
Agar ogohsen – shohsen sen –

degan leytmotivni oling.

Xullas, “Xamsa” shoirning so‘zlarini o‘ziga nisbatan ishlatadigan bo‘lsak,

Aytib sovumas tarona sensan,
Olib qurumas xazona sensan.

 

“Layli va Majnun”

Sharq adabiyotida “Layli va Majnun”day mashhur ikkinchi bir qissani topish qiyin. Uning shuhrati Yevropadagi “Romeo va Juletta”dan qolishmaydi. Agar “Romeo va Juletta” sahna orqali bu shuhratni topgan, orttirgan bo‘lsa, “Layli va Majnun” qissasi tildan-tilga, og‘izdan-og‘izga o‘tib nash’u namo topdi.

Jahon adabiyotida bu qissaday ko‘hna bir qissani topish qiyin. U, ehtimol, “Romeo va Juletta”dan ham ko‘hnaroq. “Romeo va Juletta” asosan Shekspir qalami bilan shuhrat topdi. Shekspir bu syujetni italyan adabiyotidan olgan edi. Italyan adabiyotiga esa Sharqning ta’siri juda katta bo‘lgan edi. Masalan, mashhur Dantening “Ilohiy komediya”sida Ibn Sino, Al-Farg‘oniy, Ibn Ro‘shd obrazlari borligini, undagi poetika, falsafa, umuman, asarning qurilishi Ibn Sino va Sanoiydan olinganini eslash kifoya. Bokkachchoning “Dekameron”ida esa Sharq folkloridan, masalan, “1001 kecha”dan olingan hikoyalarga duch kelgansiz. Bu gaplar “Layli va Majnun” qissasini boshqalardan ajratib olish uchun emas, qadimiyligini ta’kidlash uchun.

Bu qissa, darhaqiqat, 1380-1400 yillik tarixga ega. U 13-14 asrdan buyon ishlanib keladi. U sahroyi arablar, badaviylar hayotidan olingan edi.

U haqdagi dastlabki manbalar VIII–IX asrlarga borib taqaladi. Ilk manbalar Majnun taxallusli shoir o‘tganligini, uning asl ismi Qays Ibn Mulavvah bo‘lganligini, u Layli ismli qo‘shni bir qabilaning qizini yaxshi ko‘rib qolganini va uning sha’niga g‘azallar bitganini va ular o‘rtasidagi muhabbat fojia bilan tugaganligini naql qiladilar. Shu tariqa, VIII asrlardayoq bu sevgi mojarosining qahramonlari – ishtirokchilari haqidagi gaplar o‘rtaga tushgan edi. Boshqa birlarida esa bu xil mojarolar tarixda juda ko‘p bo‘lgani xabar qilinadi. Boshqacha aytganda, ular Layli va Majnunni real tarixiy shaxslar emas, yig‘ma obrazlar shaklida talqin qiladilarki, bunday yondashish haqiqatga ancha yaqin, albatta.

Sharq adabiyotida birinchi bo‘lib bu qissani buyuk Nizomiy Ganjaviy doston holiga keltirdi. 1188 yilda 4 oyda bu dostonni yozdi. Bu paytda u 47 yoshda, avji kamolot yoshida edi. Bu doston unga katta shuhrat keltirdi. Shundan so‘ng bu mavzuda yozilgan o‘nlab dostonlar maydonga keldi. Layli va Majnun obrazlari baxtsiz muhabbatning timsoliga aylanib ketdi.

Professor Bertels bundan 40 yilcha ilgari “Layli va Majnun” qissasi asosida yozilgan dostonlarning adadini 40 ta deb ko‘rsatgan edi. Yana bir olim esa uning adadini 94 ta deb belgilagan edi. Turkmanistonlik olim Gullayev bu raqamni 118 ta deb ko‘rsatadi. Sharq adabiyotida 118 ta “Layli va Majnun” dostoni yozilgan. 60 tasi fors-tojik tilida, 37 tasi turkiy tilda, 8 – kurd tilida, 7 – o‘rdu tilida va bittadan arab, arman, afg‘on, gruzin tillarida.

Shunisi qiziqki, shu qissa maydonga kelgan arablarning o‘zida bor-yo‘g‘i bittagina doston yaratilgan ekan.

Yana bir gap. Bu syujet faqat Sharq adabiyotida ishlangani yo‘q, G‘arb adabiyotida ham ishlangan. Bu haqda P.Tartakovskiyning “Sotsialno-esteticheskiy opыt narodov Vostoka i poeziya V. Xlebnikova” (1987) degan kitobi chiqqan. Xlebnikov – XX asr rus shoiri (Mayakovskiy uni “rus she’riyatining qiroli”deb baholagan). Mana shu shoir ham 1911 yilda “Medlum i Leyli” nomli doston yozgan ekan va u Tartakovskiyning guvohlik berishicha, Nizomiy, Navoiy an’analariga asoslangan, suyangan.

Bu – haligi hisobdan borsak, 119-si.

Bu ro‘yxatni davom ettirish mumkin. Lekin shularning o‘ziyoq bir joyga jamlansa, bir kutubxonani tashkil qiladi.Tabiiyki, bularning hammasini bir xil baholab bo‘lmaydi. Ularning orasida badiiy jihatdan bo‘shroqlari bor, katta iste’dod va nihoyat ulkan san’at namunasi deyish mumkin bo‘lganlari ham bor. Bu, albatta, mazkur syujet qissaning takomil bosqichlari haqida fikr yuritishga imkon berdi. Shu jihatdan bunday bosqichlarni to‘rttaga ajratish mumkin. Va bular Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Alisher Navoiy, Muhammad Fuzuliy.

Lekin barcha “Layli-Majnun”larning syujet-yo‘nalishini, mazmun-mohiyatini bu yo‘lda birinchi doston yozgan Nizomiy Ganjaviy belgilab bergan edi.

Darhaqiqat, bu dostonning mavzui ham, mazmuni ham, dardu ohangi ham – hammasi ishq. Umuman, Navoiy insonlar munosabatini ishq asosiga qurmoqchi bo‘ladi. “Hayrat ul-abror”dagi satrlarni eslaylik:

Bo‘lmasa ishq ikki jahon bo‘lmasun,
Ikki jahon demaki, jon bo‘lmasun.

Lekin bu yerda baxtsiz ishq, natijasiz fojia bilan tugallanuvchi ishq hikoya qilinadi. Dostonning markazida har jihatdan mukammal bo‘lgan, lekin jamiyat o‘z bag‘riga olmagan, aksincha, o‘z orasiga sig‘dirmagan ikki baxtsiz oshiqning qismati turadi.

Nizomiyning asarida (yana Nizomiyga murojaat qilyapmiz, chunki Navoiy dos­tonidagi juda ko‘p masalalarni Nizomiysiz tushuntirib bo‘lmaydi) shunday bir hikoya keltirilgan. Bu juda ixcham hikoya va u asosiy syujet bilan yondosh turadi.

Marv shohi itlar saqlar edi, deb hikoya qilinadi unda. Bu itlar chuqur, katta bir chohda saqlanar edi. Shoh o‘limga buyurilgan kishilarni mana shu itlarga tashlatar edi. Odam go‘shtiga o‘rgangan itlar birpasda o‘limga mahkum kishilarni tilka-pora qilib tashlar edilar.

Bir yosh bolani shoh xizmatiga berdilar. U har kuni bu musibatni ko‘rar edi. Itlar yonidan o‘tar ekan, ularga qo‘lidagi nonmi, bir parcha go‘shtmi tashlab o‘tar edi. Shu tariqa o‘n yil o‘tdi. Bir kuni shoh nimadan g‘azablandiyu haligi bolani (endi u navqiron yigit) o‘limga buyurdi. Uni itlarga tashladilar. Odamxo‘r, devdek-devdek itlar yigitga tegmadi. Uni hidlab-hidlab, unga erkalana boshladi, uni o‘z oralariga oldi. Shoh ertasiga g‘azabdan tushganda, o‘tgan ishdan afsuslandi. Umidsiz bir holda haligi yigitning ahvolidan xabar olishni buyurdi. Shohning yuborgan mulozimi yigitni sog‘-omon, izzat-ikromda turishini ko‘rib, shohga yugurdi. Shoh hayron. Yigitni chohdan chiqarib oldilar. Shoh oldiga olib bordilar. Podshoh so‘radi: “Bu qanday sir-sinoat?”

Yigit javob berdi: “Men o‘n yilki, sizda xizmatdaman. O‘n yilki, mana shu dahshatli voqeani ko‘raman. Iztirobga tushaman. O‘tganda-qaytganda mana shu itlarga biror yemak tashlab o‘tardim. Ular meni tanishdi, qilgan arzimas xizmatimni qadrlashdi. Men sizga, saltanatga 10 yil xizmat qildim. Sadoqat bilan xizmat qildim. Biroq bilmayman, nima uchun o‘limga mahkum qilindim. Xo‘sh, qaysi biringiz adolatliroqsiz?!”

Podshoh, tabiiyki, lol qoldi.

Mana shu savol Layli va Majnun muhabbati fojiasining asosiy mohiyatini tashkil qiladi. Navoiy o‘z asarining boshidan oxirigacha mana shu savolni ushlab turishga harakat qildi.

Mana, Qays. Bani Omir qabilasining faxri. Har jihatdan mukammal. Aqlli, xushmuomala, kelishgan yigit. Layli – ikkinchi bir qabila – Hay qabilasining hamma havas qilgulik qizi. Ularning hech kam-ko‘sti yo‘q. Nihoyat, ular sevgiday benihoya yuksak insoniy tuyg‘uga egalar – bir-birlarini sevadilar. Biroq xuddi mana shu yuksak insoniy tuyg‘ulari tufayli jamiyat bag‘riga sig‘maydilar. Qaysning aqli – fe’liga tan bergan Laylining otasi uning o‘z qiziga oshiqligini eshitishi bilan o‘zgaradi. Uni telba deb ataydilar. – “Majnun” nomini oladi. Va ahvol shu darajaga borib yetadiki, u odamlar orasidan bosh olib ketishga majbur bo‘ladi. Vahshiy hayvonlar uni o‘z panohlariga oladilar.

Bu yerda, menimcha, ikkita muhim masala bor. Birinchisi – tabiat va jamiyat masalasi. Tabiatning pokligi, beg‘uborligi, hamma narsaga onadek g‘amxo‘r, mehribon ekanligi. Ikkinchisi jamiyatning – ijtimoiy munosabatlarning kishining baxtli bo‘lishiga imkon bermasligi. Bu – shoir kuzatgan, ko‘zda tutgan asosiy masaladir.

Dostondagi eng muhim jihatlardan biri mavjud tartib-udumlarga, insonning insonlik sha’nini yerga uruvchi har qanday cheklashlarga qarshi isyon ruhidir.

Menimcha, asarning nomlanishining o‘zidayoq erksizlikka, shaxs erksizligiga, birinchi navbatda, muhabbat erksizligiga qarshi isyon bor. Axir, Majnunning sarlavhaga chiqarilishida qanchalar mazmun bor.

Asardagi Ka’ba epizodini olaylik. Qaysni (u endi Majnun) ota-onasi Ka’baga olib boradilar. Najot izlab, Olloh uning ko‘nglidagi dardni olsa, muhabbat dardidan forig‘ qilsa deb. U esa ilohiy qudratga qarata, butun vujudi bilan:  “Men huzuringga keldim. Iltijom shuki, dardim oz bo‘lsa, ko‘p qil!” deb murojaat qiladi:

Ey ishq o‘tin aylagan jahonso‘z,
Andin meni notavonni jonso‘z…

Ishq ichra bukun meni shikasta,
Kelmishmen asiru poybasta…

Demonki meni tarabg‘a xos et,
Afzun qilu, qilma zarrai kam!

Dardimg‘a xayolini tabib et!
Jonimg‘a visolini nasib et!..

Onsiz meni birdam etma mavjud,
Budumni qil onsiz o‘lsa, nobud!

Bu fikr, tabiiyki, Majnunning ota-onalari tilagiga ham, Ka’ba aqidasiga ham zid edi. Binobarin, bu isyondir. Uni tavbaga olib borgan edilar. U isyon bilan qaytdi.

Asarda psixologizm kuchli. Navoiy Majnunning ruhiy dunyosiga keng e’tibor beradi.

Boshlanishini oling. Haybatli tun tasviri beriladi. (Layli – tun degani). Ishq dashti chiziladi. Zimziyo tun. Guvillagan bo‘ron. Yomg‘ir birdan quyib qoladi. Goho yashin yarq etadi-yu, Tur tog‘i ko‘rinib ketadi. Yana bir yorishadi-yu, Hay qabilasi ko‘rinib ketadi. O‘quvchini shoir voqeaga shunday tayyorlab boradi.

Navoiy obrazlarning xatti-harakatini dalillashga, psixologik asoslashga ahamiyat beradi.

Majnunning – Qaysning oshiqligidan xabar topgan Laylining otasi ruhiyasi tasvirini olaylik.

Qaysning oshiqligi voqeasi yoyilgan. Layli otasining 2-3 yaqinlari sekin gap boshlaydilar:

– Bani Omirdan bir yigit bor edi – Qays – bilarsiz. Aqldan ozibdi. Odamlar bitta qizning orqasidan deydilar…

– Bechora, – deya javob berdi hali masaladan to‘la xabardor bo‘lmagan qizning otasi. – Ko‘z tegibdi-da, yaxshi yigit edi. Bilardim. (Birdan ota-onasini o‘ylaydi. Tabiiy tuyg‘u).

– Boshladim, aytaqolay, – davom etadi xabarkashlar. – U qiz ham bizning qabiladan deydilar. To‘g‘ri, yaxshi yigit, odobi ham, o‘zi ham. Shoirligini aytmaysizmi! Lekin she’rlarida ham bir ism doim takror emish. Lekin aytib bo‘lmaydi-da u ismni.

Eshitguvchi ilondek to‘lg‘anadi. Gap mo‘ljalga tegadi. U qiz o‘zining qizi ekanligini anglaydi. “Tez borib otasiga ayt! Bu ishlar unga ham, bizga ham munosib emas!” deydi. Ovoz asta-sekin kuchayib boradi. Do‘qqa aylanadi.

Yoki boshqa bir epizod: odamlarning ta’na-dashnomlari, qiz otasining do‘q-po‘pisalaridan keyin Qaysning otasi o‘z o‘g‘li qo‘liga kishan solishga, uni zanjirband qilishga majbur bo‘ldi. U – zanjirband. U taqdirga isyon qiladi.

Mana, bu bor-yo‘g‘i 2 satrli tasvir va ma’noga e’tibor qiling:

Ul ko‘zda ne nav’ turg‘ay uyqu,
Kim bir nafas anda turmag‘ay suv.

Bir lahza suv turmagan (yoshdan arimagan) ko‘zda uyqu qanday tursin?!

Men xastani aylamakta mavjud,
Ne erdi ekin qazog‘a maqsud?

Jismimg‘a qadarki ruh berdi,
Bermasa edi ne bo‘lg‘ay erdi?

Chun jismima ruh bo‘ldi yo‘ldosh,
Tuqqon nafas o‘lsam erdi, ey kosh…

Jonimni xalos etib anodin,
Qutqorsalar erdi ming balodin.

Jismimni talashsa erdi itlar,
Qonimni yalashsa erdi itlar…

Yo‘q-yo‘q, ularni azobga qo‘ymaslik kerak, deb nola qiladi u. Ular ham go‘shtimga tegish bilan quturar edilar. Odamlar ularni o‘ldirishardi. Yaxshisi, o‘tga tashlasalar edi. Lov-lov yonsam, kullarimni osmon-falakka sovursalar. Yo‘q. Unda ofat bulutlari paydo bo‘lib yerga baxtsizlik yog‘ar edi. Yaxshisi, onadan tug‘ilishim bilan ko‘zlarim ko‘r bo‘lsa edi.

Majnun insonlar orasida yashab insonlikdan mahrum qilingan. Majnun o‘z baxtsizligini mana shunday tasavvur qiladi.

O‘t-olov, insonni poklovchi, ayni paytda kuydiruvchi olov detali Majnun obrazi tasvirida doim yo‘ldosh. U obrazdagi fojeiy holni yana kuchaytiradi.

Evohki, bu o‘tdin o‘ldi tobim,
Yo‘q-yo‘qki, ichinda iztirobim.

Kulbamdavu maskanimda bu o‘t,
Jonimda bu o‘t, tanimda bu o‘t.

O‘t ichra birovniki solurlar,
Bandini ayog‘idin olurlar.

O‘t band ila bo‘ldi jilvagohim,
Mundoqmu azim emish gunohim.

Navoiy “Layli va Majnun”ining eng ta’sirchan, juda katta ma’no va mazmun tashuvchi nuqtalaridan biri ularning yozishmalaridir. Layli va Majnun yozishmalarida ham teran falsafa, ham epistolyar mahorat namoyondir. Ayniqsa, Layli maktubi. Unda ham mehr, ham muhabbat, ham sadoqat bor. Ham ayol kishining jamiyatdagi o‘rni haqida notinch, bezovta o‘ylar bor u yerda.

– Sen g‘aming qanchalik ko‘p bo‘lmasin, er kishisan. Hayt deb ketsang, etagingni tikandan boshqa narsa tuta olmaydi, – deydi Layli Majnunga xitoban.

Asar qahramonlar o‘limi bilan tugaydi. Lekin bu biz tasavvur etadigan hol emas, boshqacharoq. U teran mazmunga ega bo‘lgan o‘limdir…

Navoiy “Layli va Majnun”i – qissa takomilida alohida bir bosqich. Biz bu qissaning ishlanishida Navoiy traditsiyalari haqida bemalol gapira olamiz. Mutaxassislar buyuk Fuzuliy “Layli va Majnun”idan ko‘proq Navoiy ustuvorligi haqida gapiradilar.

 

“Sab’ai sayyor”

“Sab’ai sayyor” birgina Navoiy ijodida emas, umuman, adabiyotimiz tarixida alohida o‘ringa, qadr-qimmatga ega dostonlardan. U juda qisqa muddatda – to‘rt oyda yozib tugatildi. Va bu 1484 yilning iyun oyiga to‘g‘ri keladi.

Navoiy o‘z asarini “Sab’ai sayyor” deb atadi. Bu nom ham yetti sayyora – planeta ma’nosini bildiradi, ham yetti jahongashta ma’nosini anglatadi. Asarning markazida Bahrom va uning taqdiri turadi. Qaysidir bir tomoni bilan tarixga borib bog‘lanadigan, lekin nomi afsonalar bilan to‘lib toshgan Bahrom haqida birinchi bo‘lib ko‘hna Sharqning buyuk shoiri Firdavsiy o‘z “Shohnoma”sida yozgan edi. Firdavsiy Bahrom haqidagi afsona va hikoyalarni, shu jumladan, uning kanizagi Ozoda bilan orasida o‘tgan mojaroni hikoya qilib berdi. Uni mard va tanti, ayni paytda ishqparast va bodaparast, ovga va har xil sarguzashtlarga ruju’ qo‘ygan bir shoh sifatida talqin qildi.

So‘ng u haqda doston yozildi. “Haft paykar” (etti go‘zal, yetti timsol) deb atalgan bu asarni XII asrning buyuk shoiri Nizomiy Ganjaviy yozgan edi. Nizomiy dostonida ikkita syujet chizig‘i ko‘zga tashlanadi. Bir tomonda Bahrom taqdiri, kanizagi Fitna bilan sarguzashtlari berilsa, ikkinchi tomonda yetti qasrda, yetti iqlim malikasiining yetti hikoyasi beriladi.

Yuz yilcha keyin (1302) Bahrom haqida yana bir doston maydonga keldi. Uning nomi “Hasht behisht” (sakkiz jannat) edi. 6688 satrdan tarkib topgan bu dostonning muallifi Amir Xusrav Dehlaviy edi.

Navoiyning “Sab’ai sayyor”i Bahrom haqida yozilgan eng mashhur dostonlarning uchinchisi. Avvalo shuni aytish kerakki, ulug‘ shoir o‘z “Xamsa”sini, shu jumladan, “Sab’ai sayyor”ni turkiy tilda yozdi.

Men turkcha boshlabon rivoyat
Qildim bu fasonani hikoyat –

deydi “Layli va Majnun”da.

Yoki “Farhod va Shirin”dagi mashhur satrlarni eslaylik:

Nizomiy olsa Barda’ birla Ganja
Qadam Rum ahlig‘a ham qilsa ranja.

Chekib Xusrav dag‘i tig‘i zabonni
Yurub fath aylasa Hindustonni.

Yana Jomiy Ajamda ursa navbat
Arabda dog‘i cholsa ko‘si shavkat.

Agar bir qavm, gar yuz, yo‘qsa mingdur
Muayyan turk ulusi xud meningdur.

Olib men taxti farmonimg‘a oson
Cherik chekmay Xitodin to Xuroson.

Bu shunchaki shoirona mubolag‘a emas edi. Uning tagida katta haqiqat bor edi. U birinchi bo‘lib o‘z tilining fors va arab tillaridan hech bir qolishmasligini favqulodda bir jasorat bilan isbot qilib bergan edi. Shu sababli haligiday deyishga to‘la haqli edi.

Endi konkret asarning o‘ziga kelinadigan bo‘lsa, ulug‘ shoir o‘sha davrlarda kamolotning o‘ziga xos mezoni hisoblangan buyuk “Xamsa”ni yozar ekan, takrorlash, ma’lum gapni aytish yo‘lidan bormaydi. Uning o‘z printsiplari bor. “Farhod va Shirin”dagi satrlarni eslaylik:

Birovkim bir chamanda soyir erdi
Necha kim gul ochilg‘on ko‘rdi, terdi.

Ham ul yerda emas gul izlamak xo‘b
Bu bo‘ston sahni keng, gul ko‘p, chaman ko‘p.

“Sab’ai sayyor”da ham bu masalaga qaytadi va

Bir deganni ikki demak xush emas,
So‘z chu takror topdi dilkash emas –

deb hisoblaydi. Shuning uchun ham Navoiy Bahrom haqidagi o‘z asarini uning shohlik davridan boshlaydi. Oldingi xamsanavislar keng va batafsil tasvirlagan yoshligini tushirib qoldiradi. Shunisi muhimki, Navoiy, Nizomiy va Xusrav Dehlaviy an’analarini davom ettirar ekan, ularning buyuk xizmatlarini qayta-qayta takrorlagan holda asarlari haqidagi ayrim tanqidiy mushohadalarini ham aytib o‘tadi. Va o‘zi shularni tuzatishga harakat qiladi.

Afsonaviy syujet shunday edi: Bahrom Eron shohlari orasida mustabidligi bilan mashhur Yazdigardning o‘g‘li. Yamanda tarbiya topadi. Uning sevimli kanizagi bor. O‘zi ovga juda o‘ch. Bir ovda u kanizagidan ranjiydi va uni o‘limga mahkum qiladi. Vaqti-soati yetib taxtga chiqadi. Yetti iqlim unga tobe’ bo‘ladi. Uning aysh-ishrati uchun yetti qasr quriladi. Yetti iqlim shohining yetti qizi keltiriladi. Bahrom haftaning har bir kunida malikalarning biridan hikoya tinglaydi. Va vaqti-soati yetgach, vafot etadi. Nizomiyda ov izidan borib yerga kirib ketadi va qaytib chiqmaydi. Xusrav Dehlaviyda esa chohga yiqilib halok bo‘ladi.

Navoiy Bahrom haqidagi dostonlarni sinchiklab kuzatar ekan, shunday e’tiroz bildiradi:

Biri bukim, yo‘q anda moyai dard,
Qildilar ishq so‘zidin ani fard.

Kim birov mehrdin bari bo‘lg‘ay,
Boqma gar mehri xovariy bo‘lg‘ay.

Demak, Bahromni yetaklovchi katta bir dard yo‘q. Shu sababli uning xatti-harakatlari ma’no-mazmundan xoli bo‘lib qolgan. Shu sababli Navoiy bu liniyani kuchaytirdi. U bilan kanizagi Dilorom haqidagi syujet chizig‘ini ehtirosli, o‘zaro ikki tomonlama kechgan muhabbat chizig‘iga aylantirdi. Shu sababli Bahrom Diloromni mastlik bilan yo‘qotganidan keyin qattiq qayg‘urdi. Shu tariqa asarning qurilishi va yetti malikaning keltirilishi mantiqiy asoslandi.

Yana bir buki anda ba’zi ish,
Zohiran nomunosabat tushmish;

Bo‘yla tuhmatki aysh uchun Bahrom
Yasadi yetti qasr surgali kom.

Navoiy bu tarzda yetti hikoyaning yetti malika tilidan hikoya qilinishini ko‘zda tutadi. Darhaqiqat, Navoiyda hikoyani jahongashta musofirlar aytdilar. Olaylik, shanba kuni. Bahrom mushkin qasrda hind malikasi huzurida. Lekin u Diloromni qo‘msaydi. Aysh-ishrat tatimaydi. Hech kim, hech narsa tasalli bera olmaydi. Mulozimlar uning farmoni bilan shu qasr yo‘lidagi bir musofirni olib keladilar. U Axiy va Farrux haqidagi hikoyani aytib beradi. O‘zining o‘sha Axiy avlodidan ekanligini ma’lum qiladi. Shu tariqa bu detallar ham hayotiy tus oladi.

Navoiy obrazning tarbiyaviy jihatiga, zamona masalalariga javob berishi lozimligiga diqqatni qaratadi.

Bo‘yla nodon uchun yozib avsof,
Anga qilg‘aylar o‘zlarin vassof.

Men de olmanki sahvlar tushmish,
Bexabar tushmish, ul agar tushmish,

Ishq ila shohlig‘ muvofiq emas,
Ishq lofida shoh sodiq emas.

Shu g‘oya asarning boshidan-oxirigacha davom etdi. Asar oxirida esa aysh-ishratga, maishatga mukkasidan ketgan, el-ulusini butkul unutgan shoh butun saltanati bilan halok bo‘ladi. U Navoiy zamonasida juda katta aks sado berishi tabiiy edi. U Husayn Boyqaro taqdiriga ishorat edi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, biz Navoiy an’anaviy syujetga novatorona yondoshdi, salaflaridan keskin farq qiluvchi yangi estetik qarashlar asosida ish ko‘rdi, deya olamiz.