Shunday tarixiy hodisalar borki, ular, xoh tayin millat taqdiri bilan bog‘liq ravishda o‘rganilsin, xoh umumjahon mezonlari bilan o‘lchansin, ideal deb e’tirof etilishi lozim. Bunday hodisalar hususida baxs yuritganda “har yo‘sinda — bir qusur” degan maqolga tayanib yondashish o‘zini oqlamaydi. Alisher Navoiy siymosi va ijodi — ana shunday fenomenlardan biridir. Demoqchimizki, Navoiy ijodi — biron bir saktalikdan xoli. Agar badiiy ijod umuman ideal bo‘lishi mumkin bo‘lsa, bu sifat, bizningcha, birinchi navbatda Navoiy she’riyatiga taalluqlidir.
To‘g‘ri, buyuk shoir o‘zi tuzgan dastlabki devonining “Debocha”sida “ba’zi abyotekim, xomroq va ba’zi g‘azaliyotekim, notamomroq erdi” deya, g‘azallari turli saviyada ekanligiga qaramay devonga kiritishni lozim topganini izhor qiladi:     

Gul bo‘lsa, tikan dog‘i bo‘lur bo‘stonda,
Dur bo‘lsa, sadaf dog‘i bo‘lur ummonda,
Sukr (carxushlik) o‘lsa, xummor (bosh og‘rig‘i) ham bo‘lur davronda…

Lekin ulug‘ shoirning bu e’tirofi uning badiiy-ma’naviy merosiga munosabatda “Navoiy ham kamchiliklarga yo‘l qo‘ygan” degan tezisga asos bermaydi. Chunki, birinchidan, Navoiyning zikr etilgan e’tirofi — islom dunyosining barcha buyuk namoyandalariga xos kamtarlik alomati sifatida qabul etilishi lozim. She’rlarini bir gul, bir tikanga o‘xshatgan shoir huddi shu yerda o‘zi haqida “gar xud bo‘lay bulbul, vagar zog‘” deydiki, buni azbaroyi kamtarlikdan o‘zgacha tushunish gunohu gumrohlikdir. Harqalay, shoir yuqoridagi ruboiyni shunday yakunlagani bejiz emas:
Ayb aylama, soda bayt bu devonda.
Navoiy bo‘stonining tikani ham aslida gul. Qolaversa, “Badoyi’ul – bidoya” bilan “Xamsa” orasida katta davr o‘tganini ham hisobga olish lozim. Devonlar qaytadan, demak, shoirning estetik talabi yana ham yuksalgan paytda tartib berilgan “Xazoinul – maoniy” “Debocha”sida esa “xomroq” baytlar, “notamomroq” g‘azallar haqida so‘z yuritilmagan.
Yana bir mushohada. Muhammad alayhissalomning “Men ham bir insonman, xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yishimiz mumkin” degani to‘g‘risida hadislar bor, ammo bundan Olloh elchisining nafaqat payg‘ambarlik faoliyatini, balki oddiy turmushdagi hatti-harakatlarini ham taftish qilish huquqi kelib chiqmaydi. Albatta, Navoiy payg‘ambar emas, lekin o‘zbek adabiyoti uchun, hatto jahon adabiyoti uchun ham pay¬g‘ambar maqomidagi zotdir.
Ikkinchidan, adabiyotning mahorat cho‘qqisi sari yuksalishda — so‘z san’atini egallashda boshqa ijodkorlar o‘n yillar ichida bosib o‘tgan masofani Alisher Navoiy o‘smirlik davridayoq ortda qoldirib ketgan, o‘zining dastlabki devoniga tartib berganda daho san’atkor mavqeiga ko‘tarilib ulgurgan edi.
Biz Navoiy she’rlari, adabiyotning eng injiq yondashuvidan kelib chiqqanda ham, barcha mezon va me’yorlar talablariga qat’iy javob beradi, ular zig‘irday bo‘lsa-da saktalikdan mutlaqo xoli, deya da’vo qilishga jur’at etamiz. Mabodo, Navoiy she’rlarining qo‘lyozmasi yoki nash¬rida saktalik uchrasa, bu muallifdan emas, balki xattot va noshirlarning befarqligi, balki malakasidagi yetishmovchilik oqibatidir. Mabodo, uning she’rlarida adabiyotning yuksak mezonlariga mos tushmaydigan bayt yoki misra uchrasa, dastavval o‘sha mezonlarning o‘zi taftish qilinishi, hech bo‘lmaganda aniqlangan nomutanosiblik so‘nggi haqiqat tarzida emas, balki muammo tariqasida bayon etilishi maqsadga muvofiq.
Fikrmi, tuyg‘umi, kayfiyatmi va hokazo — she’r bo‘lib qog‘ozga quyulganda, so‘z izlash, qofiya tanlash, so‘zlarni vaznga tushurish, badiiy san’at bilan bezash kabi muammolar Navoiy uchun begona bo‘lgan — bunday muammolar bilan so‘z mulkining sultoni bolalikdagi mashqlari chog‘ida yo‘liqsa yo‘liqqandir, ammo she’rnavislikning bunday darajasi “Navoiy” deb ataladigan cho‘qqining poyidan ham ancha pastda turadi.
Navoiy she’rlari aruz vazni hamda mumtoz adabiyot me’yorlariga qat’iy muvofiqligi bugungi kun nuqtai nazaridan g‘ayrioddiy hodisa, anglash qiyin tilsim bo‘lib tuyuladi. Lekin uning asarlarida so‘z boyligining favvoraday qaynashi, jumlalarning aruzga marvarid shodasiday terilishi, misralarning ravonligi, so‘zlarning bir-biri bilan birikib, eng nozik ma’nolarni kasb etishi — bularning bari Navoiy uchun nafas olishdek jo‘n va tabiiy holatga aylangan. Shuning uchun Navoiy xayolida qanday fikr, dilida qanday tuyg‘u tug‘ilgan bo‘lsa, tog‘ chang‘isi chempioni muntazam mashqini olgan trassada sirpanganidek, bir yo‘la va ravon she’rda ifodalab ketilgan, deyilsa, haqiqatga xilof bo‘lmaydi. Lo‘nda qilib aytganda, Navoiy uchun aruzda she’r aytish “ona tili”dek bo‘lgan.
Navoiy misralari talqini ustida qayta va qayta fikrlashga yetarlicha fursati yo hafsalasi bo‘lmagan yoki maqsad yo‘nalishini to‘g‘ri olmagan, xilma-xil nuqtai nazarlarni jalb qilmagan kitobxon — u g‘arblik tadqiqotchi bo‘ladimi yoki sharqlik tahlilotchi — Navoiy she’r¬larida kamchilik, nomukammallik ko‘rishi mumkin. Kimdir Navoiyni “forschadan tarjimon” deya ayblagan, kimdir “mazmun shaklga qurbon qilingan” deya ta’na toshini otgan, yana kimdir “ijodida asosan o‘sha davr uchun an’anaviy bo‘lgan mavzular yetakchilik qiladi” deb tanqidga olgan, yana kimdir boshqa nuqslarni topgan.
Aslida bunday iddaolarning barchasi nisbiy, Navoiy she’riyati esa mutlaq.
Navoiy she’rlarining ichida biron bir bayt yo‘qki, u nimasi bilandir original, qaysidir jihati bilandir betakror bo‘lmasin. Navoiy ijodida biron-bir she’r yo‘qki, unda go‘zal tuyg‘ular, samimiy insoniy kechinmalar, nozik falsafiy mushohadalar, bir so‘z bilan aytganda, ummon qadar tubsiz va osmon qadar keng mazmun bo‘lmasin.
Aslida Navoiy ijodida shakl mukammalligi bilan mazmun muazzamligi o‘zaro uyg‘un va chambarchas bog‘liq: Navoiy uchun she’r yozish ona tilida so‘zlash, nafas olishdek tabiiy jarayonga aylangan ekan, ijod jarayonida uning fikri, o‘yi nima bilan band bo‘lgan? Tabiiyki, mazmun bilan! Fikrimizni oydinlashtirish uchun jo‘nroq bo‘lsa ham bir misol: futbolchining diqqati o‘yin davomida to‘pni boshqarishga qaratiladi. Lekin Pele singari o‘yinchida futbol mahorati, hususan, to‘pni boshqarish texnikasi shunday bosqichga yetadiki, endi uning diqqati ko‘proq maydondagi vaziyatni kuzatish, fikri esa favqulodda kombinatsiyalar ijod qilishga yo‘naladi. Aslida bu xususiyat — mahorat takomillashuvi jarayonida miqdorning sifatga o‘tishi haykaltaroshlikda Mikelanjelo, bastakorlikda Motsart, sozandalikda Turg‘un Alimatov kabi daho ijodkorlarning barchasiga xos qonuniyatdir.
Navoiy esa daholarning dahosi. Shuning uchun ham uning she’rlari mumtoz adabiyotimizning boshqa vakillari she’rlariga o‘xshamaydi. Shuning uchun ham Navoiyning ijodiy merosi umumjahon adabiyoti miqyosida ham beqiyosligicha qolib kelmoqda.
Uchinchidan, Navoiy asarlari mazmunan chuqurligidan tashqari, qayd etish lozimki, o‘ta murakkabligi bilan ajralib turadi. Ko‘pincha uning ayni bir she’rida dunyoviy, falsafiy, tasavvufiy va yana biz bilgan va bilmagan bosh¬qa ma’nolar mujassam bo‘ladi.
Navoiy nafaqat buyuk shoir, ayni paytda yana ham buyukroq mutafakkir, faylasuf, zamonasining ulug‘ allomasi edi. Misol uchun, Aristotel asarlarini mutolaa qilgan kishi ularni shunday — bir necha bor o‘qigani bilan tushunib ketavermaydi. Hatto yunon tilini nihoyatda yaxshi bilgan Forobiy, Ibn Sino, Beruniy kabi buyuk iqtidor sohiblari ularning mag‘zini chaqish uchun ko‘p yillar sarflagan, sharhlashga intilgan. Keyingi avlod allomalari bu sharhlarni o‘qib ham tagiga yetavermaganlarki, sharhlarga sharh — hoshiya bitish urf bo‘lgan.
Navoiy bir necha madrasa ko‘rgan, yunon falsafasini ham, Sharq falsafasini ham o‘rgangan, yaxshi bilgan. Buyuk iqtidor sohibi uchun Samarqandda — o‘sha davrning eng oliy ilmiy dargohlaridan biri bo‘lmish Ulug‘bek madrasasida fan bilan shug‘ullanish imkoniyati tug‘ilgan ekan, u bundan albatta samarali foydalangan, Temuriylarning boy kutubxonasida mutolaa bilan mashg‘ul bo‘lgan, yetuk allomalarning ma’ruzalarini tinglagan, ilmiy suhbat va bahslarda tafakkurini toblagan. Unga arab tilining yetuk bilimdoni sifatida shuhrat qozongan Fazlulloh Abu Lays Samarqandiyday olim ustozlik qilgani ham bejiz emas. Navoiy she’rlarida arabizmlar (arabcha so‘zlar) ko‘p qo‘llanishining boisi, bir tomondan, u bu tilni mukammal egallagani bo‘lsa, ikkinchi tomondan, arab tili nafaqat Quro’ni karim va hadislar tili, ayni paytda Sharq fanining ilmiy tili edi. Xususan, falsafiy tushunchalar arabcha so‘zlar bilan ifodalangan. Bizga bugun Navoiy qo‘llagan ko‘pgina so‘zlarning ma’nosi notanish yoki mavhum bo‘lib tuyuladi, ular matnni tushunishni og‘irlashtiradi, “Nima uchun Navoiy soddaroq tilda yozmagan?” deb taajjubga soladi. Lekin tom ma’nodagi falsafa umuminsoniy hodisa bo‘lgani uchun bunday holat ma’lum darajada majburiy edi. Rus tilida ham falsafiy tushunchalarning mutlaq ko‘pchiligi yunoncha so‘zlar bilan ifodalanadi (misol tariqasida “demokratiya” tushunchasini yoki “falsafa — filosofiya” so‘zining o‘zini olib ko‘rish mumkin). Misol uchun:

Ey, yetti manzar tarhiga me’mori sun’ungdin bino,
Masnu’lar foniy, vale maslubi soni’din fano,

baytidagi mazmunni soddaroq bayon qilish uchun bus-butun risola yozishga to‘g‘ri kelardi.
Hayratul-abror”, “Saddi Iskandariy”, “Lisonut-tayr” — bular nafaqat badiiy doston, ayni paytda, balki aslida ham falsafaga oid chuqur ilmiy tadqiqotlardir.
To‘rtinchidan, Navoiy shoir va mutafakkir olimgina bo‘lib qolmay, o‘sha davr jamiyati hayotidagi, oddiy odamlar orasidagi munosabatlardan tortib to umumdavlat, umuminsoniy muammolargacha duch kelgan, faol ijtimoiy jarayonda o‘zi bevosita ishtirok etgan arbob ham edi. Navoiyning bolaligida ko‘rgan davr al¬g‘ov-dalg‘ovlari, hali o‘smirlik yoshida yo‘liqqan tashvishlar, yigitligida boshiga yog‘ilgan balo-qazolar bir necha tarixiy shaxs tarjimai holini boyitish uchun kifoya qilgan bo‘lardi. Lekin taqdiri azal bu bilan kifoyalanmay, Navoiyni umrining so‘nggi damlarigacha “saxiylik” bilan xilma-xil sinovlarga ro‘baro‘ etib turgan. Bugun biz ularni tasavvur qilishimiz ham oson emas.
Bularning bari qor suvlari bahorda tog‘ bag‘riga simirilgani kabi she’rlariga singigan, yozda tosh yoriqlaridan otilib chiqqan chashmaday navoiyona g‘azal, qit’a, ruboiy, doston boblari bo‘lib qog‘ozga tushgan. Goh munojot, gohida faryod bo‘lib, goh dardli o‘y, goho esa achchiq kinoya tarzida: “Ishqim oshubi (ko‘ngil g‘alayoni, hayajon) tug‘yonida har suubatkim (qi¬yinchilik) yuzlanur erdi, chun bir hamdard rafiqim yo‘q erdikim, dardimdin shammaye (biroz bo‘lsa-da) izhor qilg‘aymen, biror bayt birla ul hol mazmunini nazm qilib ko‘nglumni xoliy qilur erdim va jununim shiddati (o‘zni unutish, ekstaz) g‘alayonida har oshubikim, ollimg‘a kelur erdi, chun hamzabon mushfiqim yo‘q erdiki, maxfiy o‘tumni oshkor etgaymen, biror matla’ bila ul ma’noni ado qilib, qattig‘ holimni sharh etar erdim”.
Bularning bari Navoiyning inja va bezovta qalbining tubiga sharob quyqasiday cho‘kib borgan, yuragida chandiqlar qoldirganki, alal-oqibat, hali oltmishga to‘lmay olamdan ko‘z yumishiga sabab bo‘lgan.
Navoiy o‘zini “o‘z kuyining olovida kuyib kul bo‘lgan qaqnus qushiga” o‘xshatishi ham shundan. O‘smir yoshida o‘ziga “Navoiy” taxallusini tanlaganida ham o‘ziga xos tilsim mavjud. Zotan, navo — shunchaki musiqa turi emas, u aslida “qalb iztiroblaridan iborat kuy” ma’nosini bildiradi (yirik navoiyshunos va tarjimon S.N.Ivanov shoir taxallusini “Vdoxnovenno poyuщiy” deb izohlaydi).
Navoiy aytadiganini aytib, yozadiganini yozib qoldirgan — buyuk xazina yaratib ketgan. Endigi vazifa — bu xazinani istifoda etish. Buning yo‘llaridan biri—talqin va sharhlardan iborat.
Navoiy she’rlarining ko‘pchiligiga xos hususiyat bu — ular turlicha talqin qilinishi mumkinligida. Aslida Betxoven simfoniyalari, Pikasso kartinalari kabi san’atning boshqa turlariga oid asarlariga ham shunday tabiat yot emas. Bir qarashda so‘z san’ati musiqa, tasviriy san’atga nisbatan konkretroq mazmunga ega bo‘lishi kerakday tuyuladi. Ammo Navoiy she’r-larida rang ham bor, ohang ham bor. Ustiga ustak nutqda ma’no borligi esa uni soddalashtirmaydi, aksincha, tagma’no qatlamlarini pardalab, uni yanada murakkablashtiradi, rang-baranglik turli burchak ostidan qaraganda turlicha tovlanish xususiyatini beradi.
So‘zning ko‘pma’noligi yaxshi ma’lum hodisa. Rus filologi D.N.Shmelev so‘zning bu xususiyatini yanada bo‘rttirib, “cheklangan vositalar bilan inson tajribasining cheku chegarasizligini ifoda eta olish” xossasini urg‘ulaydi (Problemы semanticheskogo analiza leksiki. Moskva, 1973). L.S.Perelomov “Konfutsiy. Lun yuy” kitobida (Moskva, 1998) buyuk xitoy donishmandining rus tiliga “Uchitsya i svoyevremenno pretvoryat v jizn — razve ne v etom radost?” deb tarjima qilingan o‘giti yuzga yaqin ma’nodagi talqin etilganini birma-bir sanab keltirganki, bu misol ham Shmelev fikrini tasdiqlaydi.
Navoiy she’rlarida falsafa badiiylik bilan yo‘g‘rilgani sababli talqin uchun imkoniyat yana ham kengroqdir.
Albatta, har qanday talqin — sub’ektiv, matn¬dan tashqari talqin qiluvchining tushunchasiga, yoshiga, hatto kayfiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Natijada biz ayni bir she’rning turlicha, hatto bir-biriga zid mazmundagi talqinlarini o‘qiymiz. Masalan, “Qaro ko‘zim” deb boshlanuvchi g‘azalning hozirgacha o‘nga yaqin talqini berildi.
Bir g‘azal yoki baytni turlicha talqin etish ijobiy hodisa ekanligini e’tirof etish lozim. Kimning talqini to‘g‘riroq, degan savolga kelsak, bu hal etilishi murakkab muammo. Navoiy asarlarining talqiniga nisbatan bugun bu masalada kim ham qozilik qila olardi? Balki ko‘pchilik e’tirof etadigan talqinni to‘g‘riroq deya tan olish lozimdir? Umuman olganda, bu — durust printsip. Lekin yuzlab odam nohaq-u, bir odam haq bo‘lib chiqqan hollar tarixda oz emas. Mansur Xalloj haqmidi yo uning ustidan hukm chiqargan shayxlar? Oradan 11 asr o‘tib ham uning atigi ikki so‘zdan iborat “ANA-L-HAQQ” iborasi ustida munozaralar davom etadi… (Bu ibora arab yozuvidan hozirgi yozuvga “ana-l-haqq” deb o‘girilsa ham, yoki “ana-l-Haqq” deb yozilsa ham ma’noga putur yetadi — birinchi holda HAQQ tushunchasining talqin doirasi torayadi, ikkinchi holda esa konkretlashib qoladi.)
Mazmunning matnda aks etish qonunlarini, talqin vositalarini o‘rganish hozirgi zamon fanining jadal rivojlanayotgan sohalaridan biriga aylangan. Davlat arboblarining intervyu chog‘ida aytadigan fikrlari har doim ham bir qiymatli bo‘lavermasligi, tagma’noli iboralar, so‘z o‘yinlari qo‘llab turilishi muammoning amaliy ahamiyati haqida tasavvur bersa kerak. Matn¬ni bir tildan ikkinchi tilga kompyuter vositasida avtomatik tarjima qilish masalasi ham bu muammoning dolzarbligini ko‘rsatadi.
Navoiy she’rlarini fanning eng zamonaviy uslublari vositasida tadqiq etish hali oldinda turgan vazifaligicha qolmoqda. Hozircha esa biz sub’ektiv, hatto emotsionallikdan xoli bo‘lmagan yondashuvlarga tayanishga majburmiz.
Xulllas, Navoiy ijodi shu qadar murakkabki, hatto ulug‘ shoirning bir baytigina ancha-muncha mubohasa ob’ektiga aylanishi mumkin. “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2002 yilgi sahifalarida (№34 va №50) faol adabiyotshunoslardan Suvon Meli bilan Ibrohim Haqqul “Hayratul-abror” dostonidagi bir bayt haqida, Fitratning quyidagi mushohadasi munosabati bilan bahs yuritdilar: “Navoiyning

Bo‘lmasa ishq ikki jahon bo‘lmasun,
Ikki jahon demaki, jon bo‘lmasun,

deganidag‘i qaytish (san’ati) mana shunday keraksiz qaytishlardandir. Chunki bu “ikki jahon bo‘lmasun” deganiga rozi bo‘lmay, “yo‘q, jon bo‘lmasun” deydir. Holbuki, ikkinchi fikri birinchisidan kuchsizrakdir”.
Bu bayt talqiniga munosabatda har ikki muallifning mulohazalari bilan birga yondashuvlari ham o‘ziga xosligi bilan diqqatni tortadi: olimlardan biri ko‘proq G‘arb tafakkuri xazinasidan dalillar izlasa, ikkinchisi, asosan, Sharq mutafakkirlarining boy merosiga murojaat etadi. Bugun Suvon Meli va Ibrohim Haqqulday adabiyotshunoslar borligi quvonchlidir. Qani endi ularning safi kengaysa, respublikamizning har bir universitetida, har bir akademik litseyida fidoyi navoiyshunoslar to‘garagi mavjud bo‘lsa…
Shu o‘rinda matbuot sahifalaridagi bahslar sharqona takallum bilan bo‘lsa, degan istak bildirmoqchimiz. Harqalay, mazkur maqolalarda sarlavhasidan boshlab (“Hazillashmang daho bilan” va “Anglash zakovati”) bahsdoshga nisbatan ehtiromga nisbatan polemika tamoyili ustunroq tuyuladi.
Yana bahs mavzui — Navoiyning yuqorida keltirilgan baytiga qaytaylik. Avvalo, shuni ta’kidlash lozimki, Fitrat Navoiyni buyuk daho deb bilgan. Masalan, u “Navoiyning forsiy shoirlig‘i ham uning forsiy devoni xususida” maqolasida shunday yozadi: “Navoiy eng ulug‘ fors shoirlarining eng mashhur, eng qiyin asarlarig‘a forsiycha javoblar, naziralar yozg‘an. Mashhur Xisrav Dehlaviyning… bir qasidasi bor: oti “Bahrul-abror”dir. Jomiyning unga bir nazirasi, o‘xshatmasi bor, oti “Lujjatul-asror” bo‘lib, Xisravnikiga ko‘ra kuchsizrakdir. Navoiy ham bularg‘a “Tuhfatul-afkor” otli 26 baytdan iborat bir o‘xshatma yozg‘an: “Otashin la’li ki toji xusravonro zevar ast/ Ahgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast” deb boshlang‘an qasida Jomiy, Davlatshoh kabi tanqidchilarning shahodatlarig‘a ko‘ra Xisravnikidan qolishmaydi”. (Asli 99 baytli bu qasidaning biroz qisqartirilgan tarjimasi 1977 yilda Shoislom Shomuhamedov nashrga tayyorlagan “Alisher Navoiy she’riyatidan” kitobiga, yana bir to‘liq hajmdagi yangi tarjimasi 2002 yilda Abduqodir Hayitmetovning “Ishqim chechaklari” kitobida berilgan.)
Qator misollarni shu tarzda tahlil etib, Fitrat domla shunday xulosaga keladi: “Navoiyning boshqalar bilan bo‘lg‘an adabiy munozaralari va mana bu chiroylik namunalar Navoiyning fors tilida ham teran, usta bir san’atkor ekanin ko‘rsatadi. Uning forsiychada kuchsiz bo‘lg‘ani to‘g‘risida Boburning ma’lumotini ko‘b-da qabul etkusimiz kelmaydi”.
Ta’kidlash lozimki, Navoiy — daho. Navoiydan so‘ng Bobur, undan keyin Fitrat ham daho.
Endi Navoiyning mazkur baytiga qaytsak, u aslida har jihatdan mukammaldir. Baytning bosh g‘oyasi — ishq. Bu so‘zning mumtoz adabiyotda uchraydigan juda rang-barang ma’nolariga teginmaylik-da, e’tiborni “jon” va “jahon” so‘zlariga qarataylik. U qaysi bir “jon”u bu “ikki jahon” qaysi? “Jon” so‘zi ham, “jahon” so‘zi ham individual ma’noda — tayin shaxsga bog‘lab tushunilishi yoki global ma’noda — “umuman jon” va “umuman jahon” ma’nolariga ega deb qaralishi mumkin. Mana shu ma’nolarning qay biri tanlanishiga qarab, 4 xil kontekstga ega bo‘lamiz:
Birinchi kontekst shunday talqinni beradi: Ishqdan mahrum odam uchun ikki jahondan ham ma’no yo‘q — u dunyoda, bu dunyoda ham saodatdan mahrum // ikki jahon emas, hatto u tiriklikka — odam bo‘lib yashashga ham arzimaydi.
2- kontekst Fitrat domla talqiniga mos keladi: Odam ishqdan bebahra bo‘lsa, unga u dunyoning ham bu dunyoning ham keragi yo‘q // ikki dunyo tugul u jondan voz kechgani yaxshi”.
3-va 4-kontekstga mos talqinlar: Ishq bo‘lmasa, na faqat bu dunyo va u dunyoning qadri qolmaydi // hatto hayot (global “jon”)ning ma’nosi yo‘qoladi.
Ta’kidlaymizki, biz “jon” va “jahon” so‘zlarining eng yuzadagi (lekin bosh) ikki ma’nosini qaradik, xolos. Agar ularning boshqa ma’nolari ham jalb qilinsa-chi? (Bunday imkoniyat jadvalchada uch nuqta bilan ko‘rsatildi.) Yana “ishq” so‘zining, aytaylik, “Mahbub ul-qulub”da sanab o‘tilgan uch (dunyoviy, platonik va tasavvufiy) ma’nosi birma-bir kontekstga jalb qilinsa, talqin variantlari ortadi.
Xullas, bir baytda — bir olam mazmun! Eng oddiy muhabbatdan to ishqi ilohiygacha; eng individual tuyg‘udan to insoniyatning necha ming yillik falsafiy tafakkuri tajribasigacha.
Va bularning bari atigi ikki misra — olti o‘zakdan tashkil topgan 10 ta so‘zda!
Holbuki, bu “Xamsa”dan atigi bir bayt, xolos.
Aslida, bu qadar cheksizlik Navoiyning har bir baytiga xos, deyilsa, haqiqatdan yiroq bo‘lmaydi. Chunki hazrat Navoiy she’rni bir o‘zlari yozmaganlar — qo‘llariga qalam olganlarida farishtalar dovot tutib turgan, necha buyuk pirlarning ruhi poklari boshlari uzra parvona bo‘lgan. “Saddi Iskandariy” dostonining nihoyasida shunday baytlar bitilgan:

Tutib Jomiyu Xisrav ikki qo‘lum,
Nizomiy sori boshladilar yo‘lum.

To‘kub ashk — mendek asiri g‘ame,
Vale har qo‘lumg‘a tushub olame,
Vale men bo‘lub garchi o‘zdin nihon,
Kirib ikki ilgima ikki jahon.

So‘nggi baytda “jahon” faqat global ma’noda ekanligi ravshan.
Navoiyning tafakkur koinotini ko‘z oldiga keltirmoqchi bo‘lib, u zotning ikki jahonni ikki qo‘lida tutib turganlarini ko‘z oldimizga keltirishga urinib ko‘raylik. E’tirof etamizki, tasavvurimiz ojiz. Lekin xulosa shulki, ikki jahonni ikki ilkiga kirita olgan shoir “Ishq bo‘lmasa, ikki jahon demaki, jon bo‘lmasin” deyishga ham batamom haqli, albatta.
Ijod chog‘ida shoirning o‘z “men”idan nihon bo‘lishi esa, Navoiyning ijodkor va mutafakkir sifatida eng yuksak maqomlarga yetishganiga yana bir dalildir.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2003 yil 4-5-sonidan olingan.