Ўзбекистон халқ артисти Афзал Рафиқов билан суҳбатимиз юртимизда кино, театр санъати эришаётган муваффақиятлар билан бир қаторда, айрим муаммолар, келажакда амалга оширилиши зарур бўлган вазифалар умуман, у кишининг бетакрор роллари-ю соҳир овоз сеҳри, ижод машаққатлари ҳақида кечди.

– Афзал ака, суҳбатимизни инсон ҳаётининг энг шаффоф онлари ҳисобланган болалик палласи ҳақидаги хотираларингиздан бошласак. Қолаверса, санъат майдонидаги қийинчиликларни енгиб, бу кунларга етиб келишингиз осон бўлмагандир…

– Болалигим мустабид даврининг аянчли кунларига тўғри келган. Хизматчи оиласида туғилганман. Оиламиз моддий жиҳатдан тўкин-сочин эмасди. У пайтлари ҳамма нарса тақчил. Уйда егулик ҳеч вақо йўқлигидан онам раҳматлик куну тун дўппи тикарди. Онамга кўмаклашиш мақсадида бола бўлсам-да, дўппи тикишга ёрдам берардим. Ҳеч қачон меҳнатдан қочмаганман. Файласуфлардан бири «Меҳнатсиз ҳаёт ўғрилик, санъатсиз ҳаёт — ваҳшийлик» дегани каби оиламизда санъаткор бўлмаса-да, лекин адабиёт, санъат ҳар доим эъзозланган. Бошланғич таълимни рус тилида олганим боис Толстой, Достоевский, Пушкин, Лермонтов, Тургенев асарларини ўқиганман. Лекин ўзбек адабиётидан бироз узоқ эдим. Санъат билан чинакам шуғулланганимдан сўнг Алишер Навоий, Бобур, Фузулий, Муқимий, Фурқат ижодига дуч келдим. Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романини 17 ёшимда ўқиганман. Менимча, бу жуда кеч. У пайтда давр шунақа эди. Халқимиз ўз тарихи билан боғлаб турувчи илдизларидан узилганди. Ҳатто буюк соҳибқирон Амир Темур бобомиз ҳақида китоблардан бир сатр ҳам тополмасдик. Санъат менга ўзбеклигимни, томиримда буюк аждодларимиз қони оқаётганлигини, миллий маданиятимизга хизмат қилишим кераклигини англатди. Буям тақдирнинг бир инъоми бўлса керак.

– Юртимизда шундай ёрқин истеъдодли актёрлар борки, уларнинг маҳорати ва ижро этган роллари ибратлидир. Ана шундай истеъдодлардан бири сифатида сизни ҳам элимиз эъзозлайди. Ҳаракатларингиз, мимикангиз, бир хилликдан қочиш, ҳар бир жумлага, бўғинга алоҳида эътибор қилиш, фақат ўзингизга хос сеҳрли овозингиз… Балки, бу дубляж оламига яқинлигингиз туфайлидир…

– Раҳмат. Дубляж – машаққатли меҳнат. Энг қийин касблардан бири деб ўйлайман. Буни улуғ устозларим кўмагида илк бор шу соҳага кириб келганимда англаганман. Аввал, оммавий саҳналарда қатнашганман, кейин бир-икки сўзли эпизодларда овоз берганман. То бош ролга овоз беришим учун орадан олти-етти йил ўтиб кетган. Ўзбек дубляжини яратган Илёс Ёқубов, Софа Имомқулова, Эсон Каримов, Собит Саидов ва бошқа режиссёрлар овоз танлашда моҳир эди. Улар танлаган овоз экрандаги қаҳрамонларнинг ҳам ботинан, ҳам зоҳиран дунёсига мос тушарди. Дубляжда бу энг муҳим жараён ҳисобланади.

– Сизнингча, ҳақиқий дубляж актёри қандай бўлиши керак. Ҳақиқий актёр-чи?

– Ҳақиқий дубляж актёри биринчи навбатда маҳоратли артист бўлиши керак. Ижобий ва салбий образга овоз бераётганда унинг қаҳрамонига айлансагина муваффақият қозонади. Актёр баъзан руҳиятига тескари образни ҳам ярата олиши керак. Масалан, салбий образ аслида қандай бўлса – айёр, узоқни кўра оладиган, уддабурон, эпчил, маккор ва кучли қилиб кўрсатишга тўғри келади. Ўзингда йўқ хислатларга дуч келиш бир томондан қизиқарли ҳамдир. Энг асосийси, томошабинни ишонтира олиш керак. Мен «Марина Клара» сериалидаги эркакларга бир ўзим овоз берганман. Сериал экранда намойиш этилганда устозим Баҳодир Йўлдошев: «Санъатда сизлардек актёрлар борлигидан фахрланаман», деганди. Ҳамкасбим Ҳожиакбар Нурматов ҳам илиқ фикр билдирган. Демак, мен ишимни баҳолиқудрат уддалаяпман. Ҳамкасблар эътирофи бу — жуда катта гап!

Аммо кино санъати менга “буюрмаган” экан. Ташқи кўринишим миллий эмаслиги боис, фаолиятим бошида муаммо туғдирди. Театрда менга Ғофур ёки Йўлчини эмас, Виктор, Александров каби рус қаҳрамонлари ролларини беришарди. Шундан сўнг, менга миллий образни яратиш насиб этмаса керак, деган хаёл­да театрни бутунлай ташлаб кетмоқчи ҳам бўлганман. Лекин 1991 йилда Алишер Навоий образини яратиш бахтига муяссар бўлдим. Навоий ролини ижро этгач, ўзимни дунёда қайта туғилгандек сездим.

– Ҳар бир актёр кўнглидагидек ролни ўйнашини йиллаб, керак бўлса ҳатто бир умр кутиши мумкин. Сиз ўзингизни тўлақонли намоён қилишга туртки бўлган рол ҳақида тўхталсангиз?

– Ўзимни актёр сифатида қўлимдан у-бу нарса келишини намоён этган роллар – Алишер Навоий образи ҳамда В. Василевнинг «Рўйхатларда йўқ» спектаклидаги бош қаҳрамон образидир.

– Халқимизда «Устоз кўрмаган шогирд ҳар мақомга йўрғалар», — деган ажойиб нақл бор. Сиз кўрган устозлар ва уларнинг талаби, жонкуярлиги қай даражада бўлган? Сизнингча, устоз ва шогирд анъаналари бугун қандай давом этмоқда?

– Халқимизда «Яхши бузоқ икки онани эмади», — деган нақл ҳам бор. Театр саҳнасида ўз ўрнимни топишим учун менга раҳнамолик қилган устозларим кўп бўлган. Маннон Уйғур номидаги санъат институтида сиртдан ўқиб, Миллий академик драма театрида амалиёт ўтаганман. У пайтлар буюк актёрлар – Олим Хўжаев, Шукур Бурҳонов, Қудрат Хўжаев каби санъаткорларнинг айни кучга тўлган, гуллаган пайти эди. Уларнинг салобати бизни ҳайратга соларди. Устозлар рол ижро этаётган жараёнларни қунт ва мароқ билан кузатардим. Бахтимга уларнинг барчаси юксак даражадаги санъаткор бўлишган. Кейин устоз танлай билиш ҳам керак. Назаримда, устоз ва шогирд анъаналари ҳозир ҳам узвий боғлиқдек кўринади.

– Кейинги пайтда ўзбек дубляж санъати дунёга чиқмоқда. Бу албатта, ана шу соҳада хизмат қилаётганларнинг меҳнати шарофати эмасми?

– Азалдан “Ўзбекфилм” студиясида дубляж қилинган кино асарлар чет элларда ўтказиладиган кино фестивалларда нуфузли ўринларни эгаллаб, юқори баҳоланган. Бугун ҳам муваффақиятлар бор-у, аммо ҳозирги пайтда биз ана шу чўққига ета олмаяпмиз. Очиғи, ҳозир ҳақиқий дубляж йўқ. Агар эътибор берсангиз, ўзбек тилига ўгирилган кино асарлар остидан асл қаҳрамонлар овози она тилисида эшитилиб туради. Буни дубляж эмас, кадр ортидан синхрон таржима дейилади. Соф таржималар учун бизда ҳали имконият яратилмаган. Менимча, дубляж телевидиниедан ажралиб чиқиши шарт. Илгари дубляж қилинган филмларда тасвир, мусиқа, шовқинлар, актёр­лар овози ёзилган кино ленталар алоҳида сақланарди ва алоҳида ёзиларди. Кейин дубляж қилинган филмлар фақат ўзбекчада эшитиларди. Менимча, бугун хориж сериаллари эфирга узатилаётганда Ўзбекистон телерадиоканалида дубляж қилинди эмас, балки ўзбек тилига ўгирилди дейилса ўринлироқ бўларди…

– Матбуотда бугун экранлаштирилаётган ўзбек филмлари, саҳналаштирилаётган спектакллар ҳақида танқидий фикрлар ҳам билдирилмоқда. Мисол учун «Бойвачча», «Армон», «Пўшт арава», “Улфатлар” сингари кинолар ҳам муваффақият қозонолмади. Сиз актёр сифатида бунга нима дейсиз?

– Бугунги филмларимиз, спектаклларимиз ҳақида ранжиб гапирилаяптими, демак, бунинг сабаби бор, албатта. Чунки кучли характерларни кўрсатувчи филмларимиз йўқ. Шу боис ҳам кино бозорида кўпсўзлик, қайтариқлар кўп ва сийқаси чиққан жўн филмлар урчиб кетаяпти. Халқимиз эса буни ҳазм қила олмайди. Ҳақиқий санъат томошабиннинг ортидан эргашиб кетиши эмас, балки томошабиндан бир қадам олдинда юриб, эзгуликка бошлаши лозим. Кинотеатрларда «шахс—инсон» тушунчасининг чуқур маъносини очиб берадиган, бугунги давр руҳини, ўй-фикрини тарих билан қиёслай оладиган, чинаккам кечинмалар акс этган филмлар намойиш этилса, кимга маъ­қул бўлмайди, дейсиз.

Ахир, томошабинлар орасида кам ўқийдиган, лекин кино, театрга тез-тез борадиган, бўш вақтида телевизор қаршисида ўтириб телеспектакллар кўрадиган одамлар бор. Улар учун адабиётни билмаслик ҳеч қандай фожиа бўлмаслиги, бугуннинг нафаси, муаммолари қоронғу бўлиб қолаётганлиги сезилмаслиги мумкин. Аммо баъзилар телеекрандаги сериалларни, саргузашт, детектив филмларни кўриб, ўзларича дунёни идрок этади. Мана бу — фожиа.

Бугун мустабид тузум давридаги такрорланавериб сийқаси чиққан жумлаларнинг таъсир кучи қолмади. Аввал биз яратган образлар шаклан миллий бўлса ҳам мазмунан ўша давр ғояларига хизмат қиларди. Ҳозир замон ўзгарди. Энди бошқа услубда ижод қилиш лозим. Энди ижро этаётган ролларимиз ҳам шаклан, ҳам мазмунан миллий. Янги шароитга мослашиш учун эса вақт керак. Моҳиятдан томошабинлар қалбида чуқур из қолдириш учун янги авлоднинг куч-ғайрати, туб ўзгаришлари керак. Биз ҳозир мураккаб жараённи бошдан кечираяпмиз. Буни санъаткорлар ҳам, томошабинлар ҳам тўғри англаб етишлари зарур.

– Биздаги стсенарийлар, песалар бирмунча бўш, шундай эмасми?

– Тўғри, театр зарур миқдорда муносиб песалар олмаяпти. Ўйлаб кўрсам, ўша пайтлари ҳам яхши драматурглар асарларининг саҳнага кўчирилиши жуда кам ҳодиса бўлган. Ҳатто Комил Яшин, Уйғун, Иззат Султон асарлари ҳам саҳналаштирилгачгина песага айланган. Ҳозир ҳам песалар қўйилаяпти, ўйналаяпти – айримлари узоқ “умр” кўрса, айримлари кам “яшаяпти”. Лекин бугун кино ва театрнинг дунёда юз бераётган воқеаларни, халқнинг орзу-умидлари, ўй-фикрлари нима билан банд эканлигини ифодаловчи йирик ва теран стсенарийларга эҳтиёжи бор. Бу албатта, санъат ва адабиётнинг ҳам катта муаммоларидан бири.

– Кино санъатимиздаги оғриқли нуқталардан яна бири: ҳозир хусусий студиялар томонидан жаҳон филмлари ҳажвий усулда ўзбекчалаштирилиб халқимизга тақдим этилаётганлигидир. Мана шу “таржималар”га муносабатингиз қандай?

– Асли моҳиятан миллий бўлмаган филмларни ўзбекчалаштиришга уриниш кутилган натижани бермайди. Трагедиянинг мавзуси бир хил бўлиши мумкин, лекин комедия жанрининг миллати бўлак. У руҳан миллий бўлиши шарт. Хусусий киностудияларда миллийлигимизга раҳна солаётган ва шу орқали яхшигина пул топаётган «тадбиркор»ларни, прокатчиларни тартибга солиш зарур. Бу бизнинг дунё билан маданият соҳасидаги алоқаларимизга ҳам ўз таъсирини кўрсатмасдан қолмайди. Кейин бундай филмларга кўпроқ ёшларнинг қизиқиши ортиши мумкин, лекин барибир қабул қилиши қийин кечади.

– Ўзбек кино ва театр санъатининг ривожланиш жараёнлари ҳақида қандай фикрдасиз?

– Юқорида айтганимдек, санъатимиз мураккаб жараённи бошдан кечираяпти. Эски тузумдаги фикрлашдан, мезонлардан тўлалигича қутила олганимиз йўқ. Хусусий кино студия­ларда олинган савиясиз филмлар бозорни эгаллаб олди. Бу яхши актёрлар фаолиятига ҳам ўз таъсирини кўрсатмоқда. Биз бу муаммоларга маънавиятли, зукко томошабинларни тарбиялаб ечим топишимиз мумкин, холос. Энг асосийси, юртимизда истеъдодли санъаткорлар кўп. Улар вақти келиб шундай киноасарлар яратишадики, бугунги санъатимизда кечаётган салбий жараёнларни оқлаб кетишга ишонаман.

– Инсон ҳаётида дўст ва душман кимлиги йиллар синовида билинади. Баъзи одамнинг биттаям дўсти бўлмаслиги мумкин…

– Саволингизга тушундим. Ҳа, яхши дўст топиш ҳам Яратганнинг инояти бўлса керак. Дўстлик — улуғ ришта. Ҳаётимнинг тушкун пайт­ларида кўнглимни кўтарадиган ҳамкасбларим, улфатларим бор. Ҳақиқий дўстим эса йўқ. Аммо ҳамма ҳавас қиладиган оилам бор. Шоҳидахон билан 40 йилдан бери бахтли ҳаёт кечириб келмоқдамиз. 3 та ўғлимиз, 5 та набирамиз бор. Кенжа ўғлим Сарваржон санъат йўлини танлаган. Қолганлари бошқа касбда.

Адиба Умирова суҳбатлашди

“Ҳуррият” газетасидан олинди (2009).