Асли исми Муҳаммад Шариф бўлиб, Узлат (Узлатий), Маҳжур, Нодир (Нодирий), Шариф (Шарифий) тахаллуслари билан ўзбек ва тожик тилларида ижод этган бу шоир Қўқон адабий муҳитидаги сўз санъаткорлари қаторига киради.

Шоир Узлат ҳаётига доир айрим маълумотлар шоирнинг ўз асарларида ва Фазлийнинг «Мажмуаи шоирон» тазкирасида учрайди.

Муҳаммад Шариф Узлат 1752—1758 йилларда Косон қишлоғида туғилган. У кексайган чоғида Умархон хонлигининг сўнгги йилларида Қўқонга кўчиб борган ва у ерда ҳам умр бўйи моддий муҳтожликда яшаган.

Фазлий ўз тазкирасида Узлат истеъдодли шоир, қаввидшунос олим, машҳур хаттот, фозил бў’лишига қарамай, бахтсиз киши бўлганлигини, қайд этиб ўтган.

Бизгача мазкур шоирнинг халқпарварлик, адолат, муҳаббат, вафодорлик, сахийлик, ҳалоллик каби ғояларни тарғиб этувчи «Ҳафт гулшан» достони ва тақдирнинг шумлигидан, ижтимоий тенгсизликдан шикоят, бахтсиз севги аламларидан зорланиш, инсоний фазилатларни улуғлаш, кишига ва табиат гўзалликларига муҳаббат, турли ижтимоий тоифаларга муносабат сингари мотивлар куйланган шеърларидан тузилган девонлари етиб келган. 1962 йилда Узлатнинг асли ватани — Косондан топилган ўзбекча ва форсча девони (инв. №693) ва шу девоннинг нотўлиқ Наманган нусхаси ҳам Қўқон адабиёт музейи фондида сақланмоқда.

ҒАЗАЛЛАР

* * *

Бутмас эрмиш ҳажр тиғидин бағирнинг ёраси,
Жуз висоли марҳамидин йўқтур онинг чораси.

Эй фалак, инсоф бирла айлағил ҳолимға раҳм,
Ишқ зулмидин бўлуб кўнгул жаҳон оввораси.

Чарх уза ҳар ён кўрунган тун аро анжум эмас,
Қатралар сочти ёшимдин кўзларим фаввораси.

Демагил ғам дашти узра очилибдур лолалар,
Ул жигардур ҳажр заҳридин тўкулган пораси.

Тутма кўз ҳаргиз фалакдин сурати беҳбудлик,
Ҳолатим этти дигаргун собиту сайёраси.

Гул каби оқти хаёлим гулшани саҳниға қон,
Жон бошиға тегди ғам отлиғни санги хораси.

Ишқ келди мен сори кўзлаб муҳаббат тоғидин,
Айлади Узлат каби бечоранинг бечораси.

* * *

Келурға ваъда қилиб, аҳдиға вафоламади,
Кўзум йўли уза қотти-ю, ошноламади.

Ғаму алам била ҳажрида кўп жафо чектим,
Кўнгулга роҳати дийдорини раволамади.

Таним фироқини тарёки айлади бемор,
Лабини шарбати эҳсонидин даволамади.

Бошима сочти фалак тунда ҳажр туфроғин,
Кўзини учи била ҳолима қароламади.

Гулиға булбули гулшанда айлади нола,
Вале менинг каби шому саҳар наволамади.

Маишат уйида шод ўлмади ики ҳамдам,
Замона бир-биридан охири жудоламади.

Фироқ меҳнати мундоғ қатиқ экан, Узлат,
На деб висоли аро жонини фидоламади.

* * *

Анингдек бир париваш ҳусн гулзорида кам эрмиш,
Малоҳат кишварида орази боғи Эрам эрмиш.

Мени кайфиятим яхши-ёмонин васлу ҳажридин,
Ёзарға орази лавҳи уза қоши қалам эрмиш.

Ичарман рашкдин ҳар тун май ўрниға бағир қоним,
Анинг базми аро ағер, баским, муҳтарам эрмиш.

Кўрунгай ёрсиз маҳфил аро синғон сафоледек,
Ичарға май қадаҳ ўрниға гарчи жоми Жам эрмиш.

Парирўлар неча сарҳанг бирла май ичар сархуш,
Ҳамиша ишқ аҳлиға жаҳонда оҳу ғам эрмиш.

Ўтар ўтган каби, ҳеч келмаганга ғам еманг зинҳор,
Тутунг эмди ғанимат ушбу дамни, дам бу дам эрмиш.

Фалакдин шиква этма, изла, Узлат, гавҳари мақсуд,
Ҳубобосо жаҳон баҳри уза ул ҳам адам эрмиш.

* * *

Солиб зийнат учун машшота зулф узра тароғини,
Кўнгул чоки била гул топмади сунбул сўроғини.

Магар ёримни келгай деб тажаммул бирла боғ ичра,
Чаман шоҳи ясаб гул жинсидин туҳфа яроғини.

Нигорим тунда базм айларға кўнглин айлади мойил,
Фалак анжумларидин ёндурур ҳар ён чароғини.

Вафо базмида май ўрниға ичмакдур юрак қони,
Итобу мастлиқ бирла нега очмас қабоғини?

Висэли гулшаниға орзу бирла кирай деЪам,
Анинг ҳижрони бошимға кўторибдур таёғини.

Бу заъф ила висоли каъбасиға етмоғим мушкил.
Фироқи дашти бирла на дейин йўлни узоғини.

Билибон лола қочти дашт уза, гул бағри қон бўлди,
Жафоси ўртаган Узлатни ғамлиқ бағри доғини.

* * *

Соқиё, лутф айла, тўлдур бода бирла жомни,
То чиқорғайман кўнгулдин кулфати айёмни.

Журъа нўш айлаб висоли орзуси базмида,
Мастлиқдин билмағайман субҳ бирла шомни.

Ҳажр даштида этиб девоналиғни ихтиёр,
Ташладим тандин либоси нанг бирла номни.

Жилвасини ёд этиб гулшан аро сиймобдек,
Топмадим ҳаргиз кўнгулда сабр ила оромни.

Сув бериб ашким нами бирла вужудим боғиға
Кўзлари фикрида тиктим донаи бодомни.

Ишқ даштини йўли гарчи узоғу ҳам махуф,
Ёр васли каъбасиға боғладим эҳромни.

Олам ичра бу тириклик уйқу эрмиш ё хаёл,
Тарк этгил, эй кўнгул, шоду ғами авҳомни.

Булбулосо нола эт, Узлат, кўнгулни боғида
То сабо еткурса васли ёрдин пайғэмни.

* * *

Танға эди руҳбахш лутфи такаллумлари,
Жонға тўкуб шаҳдлар лабда табассумлари.

Ҳажрида куйган кўнгул нега фиғон этмасун,
Шафқатидин кўп эди манга тараҳҳумлари.

Ишқида бўлдум адо, мён каби йўқ бенаво,
Кўз ёшим олдида кам баҳр талотумлари.

Тундаги фарёдима, хотири ношодима,
Йиғлади аҳволима чархни анжумлари.

Васли майи базмиға эмди қачон тенглашур,
Тўлса агар бодадин етти чалак хумлари.

Узлатийни нолада кўрса агар андалиб,
Солди хижолат аро созу тараннумлари.

* * *

Журъакашда йўқ тириклик бодаи гулфомсиз,
Лабларинг ҳижронида кўнгул эрур оромсиз.

Ой юзунг зулфунг қаронғуси аро топмиш зиё,
Васл эрмас ҳажрсиз, ҳам субҳ эрмас шомсиз.

Эй кўнгул, холида зулфи қайдидин айла ҳазар,
Саҳни олам мазраида дона йўқтур домсиз.

То жафо чекмай қачон коминг этар ширин мурод,
Мева топмас шаҳд нахли шохи узра хомсиз.

Бода қанча талхдур, кайфияти бўлғай баланд,
Хуш кўрунмас ишқ элига лаълидин дашномсиз.

Ҳуснни султонисан, меҳрингни сол ушшоқға,
Шоҳ йўқ, фақр аҳлиға бўлса агар инъомсиз.

Васл изла, айла, Нодир, дарди ҳижрониға сабр,
Етмагай матлабга ҳеч ким меҳнати айёмсиз.

* * *

Эй қошлари е, киприги ўқ, кўзлари жаллод,
Ишқ аҳлиғадур доим ишинг зулм ила бедод.

Гар мунтахаби дафтари ҳусн ўлмаса нечун
Тангри ики рухсоринг уза ёзди ики сод.

Лайли била Ширин санга ҳусн ичра канизе,
Ишқингда на нисбат манга Мажнун ила Фарҳод.

Лаълингни хаёлида на деб кетти ўзидин,
Жон жисм аро нашъаи май этмаса ижод.

Қабрим уза, эй шўх, қаму лолалар унғай,
Ўлсам юзунг узра қаро холингни этиб ёд.

Тангри санга бермоғида маншури парилиқ,
Расволиқ учун ёзди манга ҳам хати иршод.

Фурқат чаманида кеча тонг отқуча Нодир
Булбул каби ғам қайдидадур нолаға мўътод.

* * *

Қоматингдек даҳр боғи ичра бир шамшод йўх,
Бўлса ҳам, лекин қадинг сарви каби озод йўх.

Подшоҳлар зулм ила ўз мулкин этгандек хароб,
Бир кўнгул илгингдин, эй бедодгар, обод йўх.

Гарчи чўхдур манга бенгзар ғам чекан ушшэқлар,
Ҳусн элида сен каби зулм этмоға мўътод йўх.

Ҳажр аро холинг хаёли-ла кўнгулда доғлар
Мунча нақд ила менингдек соҳиб истеъдод йўх.

Маҳфили ғам ичра қон ичмакда мутриблар аро
Навҳа оҳангини мендек соз эдан устод йўх.

Сабр эт, кўп инжима, Нодир, жаҳон гулзорида
Бир гуле офат самуми этмаган барбод йўх.

* * *

Орази фикри қуёшдек жон уйин нур айлади,
Жисмни васли хаёли байти маъмур айлади.

Гул юзидин жилва айларға кўтарди пардани,
Хотирим Мусо каби тан тоғини Тур айлади.

Ғунчадек жон ёр қаддиға осилди сарнигун,
Ишқ дори сабрсиз кўнлумни Мансур айлади.

Боқмасун деб гулъузоримнинг қуёш рухсориға,
Дуди оҳим рашкдин душман кўзин кўр айлади.

Бўлдилар хомуш гулшан қушлари, солиб қулоғ,
Ёрга ё тангри афғонимни манзур айлади.

Бурни қон бўлғай етимнинг оғзи етса эшға,
Чархнинг бедоди бахтим суйини шўр айлади.

Солди ҳижрон жисмим узра лола янглиғ доғлар,
Васлидин бу толеи носоз Маҳжур айлади.

* * *

Кўзум қон ёшидин лола каби саҳни жаҳон гулшан,
Бўлуб анжум каби оҳим ўтидин осмон гулшан.

Кўзумга қўй қадам, эй гул^адан, бу тун хаёл ичра
Сиришким қони бирла айладим тахти равон гулшан.

Хирому ишва бирла, эй пари, бир лаҳза келсанг-чи,
Кўнгул эрмиш санга боғи Эрам, боғ ичра жон гулшан.

Баҳор айёмида сайр айламоқға жилва ҳангоми
Аёғи панжасидин боғ аро қолди нишон гулшан.

Қуёш янглиғ кийиб гулгун, чиқар деб ҳусн султони,
Хижалотдин қочиб қиш қўйниға бўлди ниҳон гулшан.

Аёғи қолди лой ичра, бирини жисми қон бўлди,
Қаду юзини чун сарв ила қилди имтиҳон гулшан.

Висоли базмини фикрида ҳар тун бағри қонидин
Қилиб омода Маҳжури асири нотавон гулшан.

ЎЛАН

Ўлан вазн ва қофия, ҳуруфи ҳижо била ёзилди.

Эй — алифдек қоматинг сарви чаман ёр-ёр,
Хол лабинг кунжида мушки Хўтан, ёр-ёр,
Кўнглум аро кирпигинг бўлди тикан ёр-ёр,
Ҳажринг аро тортаман дарду миҳан ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ҳурмат аро, ёр-ёр,
Мунча мени қўймагил фурқат аро, ёр-ёр.

Бе — бути Ширинлиқо жонга бало, ёр-ёр,
Эмди менинг ҳолима қилма жафо, ёр-ёр,
Айлағуман тобакай оҳу наво, ёр-ёр,
Ғам ўтиға солмоғинг борму раво, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, сарви равон, ёр-ёр,
Кўнглум этиб қумридек оҳу фиғон, ёр-ёр.

Те — таним этти хароб дард ила ғам, ёр-ёр,
Жонни ҳалок айлади жавру ситам, ёр-ёр,
Ишқ ўтидин ҳар замон тортам алам, ёр-ёр,
Васл тамошосидин айла карам, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, файзи назар, ёр-ёр,
Оғзинг аро тишларинг мавжи гуҳар, ёр-ёр.

Се — самари нахлижон-меҳрувафо, ёр-ёр,
Дардим уза шафқатинг эрди даво, ёр-ёр,
Касрати ишқинг мани этти гадо, ёр-ёр,
Лаъл лабинг шарбати жонга шифо, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, моҳвашим, ёр-ёр,
Байти ҳазан кунжида дардкашим, ёр-ёр.

Жим —жигарим қон эди шому саҳар, ёр-ёр,
Кўнглуми аҳволидин айла хабар, ёр-ёр,
Оҳим этиб чархни зеру забар, ёр-ёр,
Бўлди манинг ҳолатим тарзи дигар, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ҳурлиқо ёр-ёр,
Қўзгу каби оразинг эрди сафо, ёр-ёр.

Ҳе — ҳарами жисм аро урди ниҳон, ёр-ёр,
Кирпик ўқин отгали қоши камон, ёр-ёр,
Жон қуши бўлған эмас ҳеч амон, ёр-ёр,
Лутфунг эрур жисмима руҳи равон, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, шамсу қамар, ёр-ёр,
Санга қачон ўхшагай хайли башар, ёр-ёр.

Хе — хабаринг йўқ кўнгул ҳасратидин, ёр-ёр,
Солди фалак бошима меҳнатидин, ёр-ёр,
Тотиб эдим дарду ғам шарбатидан, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, қаро кўзлук, ёр-ёр,
Тўти каби базм аро шакар сўзлук, ёр-ёр.

Дол — дамим ўтидин куйди жаҳон, ёр-ёр,
Ишрату айшим гули бўлди хазон, ёр-ёр,
Айласа бўлмас ғамим шарҳу баён, ёр-ёр,
Айла такаллум манга, писта даҳон ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, хулқи хушум, ёр-ёр.
Бир йўли кўруб юзинг, кетти ҳушум, ёр-ёр.

Зол — зиёд айлади волаларин, ёр-ёр,
Очти кўнгул доғдин лолаларин, ёр-ёр,
Сочти кўзум ашкдин жолаларин, ёр-ёр,
Ёйди, жаҳонга тилим нолаларин, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, сабз қабо, ёр-ёр,
Айламағил жонима мунча жафо, ёр-ёр.

Ре — рамазон ойидек топти шараф, ёр-ёр,
Лек қуёш бўлмади анга тараф, ёр-ёр,
Ғамза ўқига кўнгул бўлди ҳадаф, ёр-ёр,
Ишқи ўти айлади жонни талаф, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, бода ичар, ёр-ёр,
Қоматиға ҳурлар ҳулла бичар, ёр-ёр.

Зе — забару зер эрур чарху фалак, ёр-ёр,
Ҳуснингга ошиқ эрур ҳуру малак, ёр-ёр,
Ҳукмунга фармонпазир мурғу самак, ёр-ёр,
Санга фидо айларам ҳарна керак, ёр ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, кони ҳаё, ёр-ёр,
Эмди ҳамул ваъдаға айла вафо, ёр-ёр.

Син — сафари саъдга яхши нафас, ёр-ёр,
Ноқа хиром этмоғи савти жарас, ёр-ёр,
Бўлмади кўнгул қуши банди қафас, ёр-ёр,
Хуррам ўлуб чарх уза етти ҳавас, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, нақши нигин, ёр-ёр,
Ҳасрат аро қон бўлуб нофаи Чин, ёр-ёр.

Шин — шакарин лаблари Хизр суйи, ёр-ёр
Балки анинг рутбаси бўлди қуйи, ёр-ёр,
Бўлди хижил хаттидин мушк бўйи, ёр-ёр,
Енди ўтум дудидин чарх уйи, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан ханда даҳан, ёр-ёр,
Икки лаби лутфдин барги суман, ёр-ёр.

Сод — сабоҳат юзи эрди қуёш, ёр-ёр,
Оҳим ўти учқуни кўкка тутош, ёр-ёр,
Жонни ҳалок айлади ул қора қош, ёр-ёр,
Кўнглум ики кўзиға бўлди талош, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, Лайли насаб, ёр-ёр.
Келки, жунунлуқ манга бўлди сабаб, ёр-ёр.

Зод — зиё айлади юзларидин, ёр-ёр,
Томди шакар шарбати сўзларидин, ёр-ёр,
Тортти хижолат кийик кўзларидин, ёр-ёр,
Чиқти саодат куни ўзларидин, ёр-ёр.
Ҳай—ҳай ўлан, жон ўлан, турфа чаман, ёр-ёр,
Оғзи аро тишлари дурри Адан, ёр-ёр.

Те — талаб йўлида хор кўнгул, ёр-ёр,
Васлға етмак учун зор кўнгул, ёр-ёр,
Қилмади кўз ёшидин ор кўнгул, ёр-ёр,
Қўймадй фарёдидин тор кўнгул, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, хирмани гул, ёр-ёр,
Зулфини қуллобидин бўйнима ғул ёр-ёр.

Зе — зафар топти жон роҳи билан, ёр-ёр,
Кош ичар бодаии шоҳи билан, ёр-ёр,
Бўлса эди ҳоладек моҳи билан, ёр-ёр,
Ранги қолур тобакай коҳи билан, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, руҳфизо, ёр-ёр,
Ҳасратида барча эл бўлди гадо, ёр-ёр.

Айн — азиз айлаган тангри азал, ёр-ёр,
Лаъли такаллум аро қанду асал, ёр-ёр,
Ҳуснунга топилмағай ҳеч халал, ёр-ёр,
Юсуфи соний санга бўлди масал, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, шоҳи жаҳон ёр-ёр,
Фурқатида кўнглуми айлади қон ёр-ёр.

Ғайн — ғаминг ўртади жисм ила жон, ёр-ёр,
Ҳажринг аро ҳолатим бўлди ямон, ёр-ёр,
Ишқ кўзум ашкини этти равон, ёр-ёр,
Шому саҳар айларам оҳу фиғон, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ширин-шакар, ёр-ёр,
Бўлди ўтимдин жаҳон зеру забар, ёр-ёр.

Фе — фалаки зулмгар иши жафо, ёр-ёр,
Ҳеч кишига этмади меҳру вафо, ёр-ёр,
Бир-биридан барчани қилди жудо, ёр-ёр,
Қетти бу оҳим ўти сўйи само, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, соҳибқирон, ёр-ёр,
Бағрими қон айлаган ошуби жон, ёр-ёр.

Қоф — қамар юзлугим жилва қилиб, ёр-ёр,
Кетти ёлғузини ўтға солиб ёр-ёр,
Мунда мени ташлабон, кўнглум олиб, ёр-ёр,
Дарду ғами ўртади, шавқи қолиб, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан жон ўлан, оҳ нетай, ёр-ёр,
Ишқ ўти дардидин қайда кетай, ёр-ёр.

Коф — каломинг сени кони карам, ёр-ёр,
Ҳусну малоҳатларинг боғи Эрам, ёр-ёр,
Нолада кўнглум қуши мурғи ҳарам, ёр-ёр,
Ишқда куймаклиғим ёзди қалам, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, куйди кўнгул, ёр-ёр.
Лаъл лабинг холини суйди кўнгул, ёр-ёр.

Лом — лабинг шарбати кавсар эмиш, ёр-ёр,
Оғзинг аро тишларинг гавҳар эмиш, ёр-ёр,
Хол юзинг боғида анбар эмиш, ёр-ёр,
Анда саводи хатинг дафтар эмиш, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, лола қабо, ёр-ёр,
Шавқинг ила тортаман савту наво, ёр-ёр.

Мим — муҳаббатдин ул чашмаи ғам, ёр-ёр,
Мавж аро селдек баҳри алам, ёр-ёр,
Йиғлар ила дийдада қолмади нам, ёр-ёр,
Борди кўнгул дард ила мулки адам, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, хуш тарабинг, ёр-ёр,
Айлади қон бағрими ғунча лабинг, ёр-ёр.

Нун — на билур дардими олам эли, ёр-ёр,
Ҳеч саҳар эсмади васл ели, ёр-ёр,
Оҳу наво нахлини синди бели, ёр-ёр,
Жон қўшини нолада лол тили, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ҳусни қуёш ёр-ёр,
Оҳим ўти чархга бўлди тутош, ёр-ёр.

Вов — вафо аҳли йўқ икки жаҳон, ёр-ёр,
Онча талаб айладим яхши-ямон, ёр-ёр,
Барча паризодлар офати жон, ёр-ёр,
Ҳеч киши бу дарддин топмас амон, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, Зуҳра жабин, ёр-ёр,
Бўлди кўнгул қушлари нола ҳазин, ёр-ёр.

Ҳе — ҳама ишқ ўтидин бўлди фано, ёр-ёр,
Гарчи жаҳон шоҳидур этти гадо, ёр-ёр,
Булбул этиб гул учун савту наво, ёр-ёр,
Бошиға ушшоқни тушти бало, ёр-ёр,
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, шаҳду шакар, ёр-ёр,
Ишқ ўтидин жонима хавфу хатар, ёр-ёр.

Ломалиф — лоладек доғим очар, ёр-ёр,
Кўздаги қон ёшларим кўкка сочар, ёр-ёр,
Оҳим ўти дудидин барча қочар ёр-ёр,
Ғунча сифат кўнглуми васли очар, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, жон ҳаваси, ёр-ёр,
Сенсиз ўлуб чоклар тан қафаси, ёр-ёр.

Ё — юбориб номалар жон қушидин, ёр-ёр,
Келмади сўз лаълининг хомушидин, ёр-ёр,
Кўнглума (ғам) юзлади туш-тушидин, ёр-ёр,
Езди бу Маҳжурким, беҳушидин, ёр-ёр.
Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан, ғамза назар, ёр-ёр,
Боди сабо васлдин берди хабар, ёр-ёр.