Умидий (Ҳавоий, Марғилоний — тахаллуслари; асл исм-шарифи Муҳаммадумар қори Неъматулла охун ўғли) (1835 — Марғилон шаҳри — 1905) — шоир, тарихчи.
Ҳаёти Фарғона ва Марғилонда, Шарқий Туркистон (Қашқар)да кечган, Фурқат, Муқимий ва бошқа шоирлар билан яқин ижодий ҳамкорликда бўлган. Ижодий фаолияти 19-асрнинг 2-ярмида Фарғонадан бошланган; адабий мероси кичик ҳажмдаги лирик ва сатирик шеърлар ҳамда эпик достонлардан иборат.
Унинг «Маснавийи Умидий», «Девони Умидий» (1981), «Качкули Қаландарий» (1891—92; назмий ва насрий йўл билан ёзилган ҳикоялар, афсона ва ривоятлар тўплами) асарлари, «Бадавлатнома ёки Тарихи Хўқанд» (1880), «Мактубчаи хон» (1884), «Жангнома» (1888), «Ҳайрат ул-олам» ва бошқа тарихий, фалсафий-дидактик достонлари етиб келган. Умидий лирикасида ватанпарварлик, вафо ва садоқат, соф муҳаббат каби инсоний фазилатлар тараннум этилса, достонларида Фарғона водийси ва Шарқий Туркистондаги турли жангу жадалларда хароб бўлган юрт, халқ аҳволи ҳаққоний тасвирланади. Macалан, 2700 мисрадан иборат «Бадавлатнома ёки Тарихи Хўқанд» достонида Умархон вафоти (1822) дан 1875 йилгача бўлган Қўқон тарихи ва Ёқуббек (Муҳаммад Ёқуббек Бадавлат)нинг ҳарбий юришлари ҳикоя қилинади.
Умидийнинг астрономия ва тиббиёт илмлари билан шуғулланганини кўрсатувчи маснавийлари ҳам бор. Асарларининг кўлёзмалари Ўзбекистон Фанлар Академияси Шарқшунослик институти, Россия Фанлар Академияси Санкт-Петербург бўлими фондларида сақланади.
Омон Жалилов
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Мунҳариф ўлди фалак, жавр ўлди кун-кундин зиёд,
На ҳабибимдан карам, на ўзлигимдан эътимод.
Бир ажойиб толеим бордурки, ман ҳайрон анго,
Сидқ ила қўйсам қадам ҳар ерға, қўзғолғай фасод,
Ҳар ишимдан, қилмишимдан дўстлар хотир малул,
Ҳар ҳунар қилсам зиён афзуну бозорим касод.
Бўлмишам ҳайрону лолў йўқ ҳабиби меҳрибон,
Кўзима олам қоронғу, гўри танг турган билод.
Лутф этиб, ёраб, ўзинг кўрсат манго роҳи бақо,
Лавҳи дилдан нақши фосидларни айлаб инхирод,
Бори нисён, ҳамроҳим йўқ, кўзлашим мулки адам,
Минган отим лангу лоғар, йўқ қўлимда роҳи зод,
Нўш этиб мастонадур хамри жаҳолатдин Умид,
Шул жиҳатдин айламас охир ишин бир лаҳза ёд,
* * *
Андалиби зордек дил қон қилиб, афғон қилиб,
Мавсуми гулни таманносида кўп нолон қилиб.
Бу жаҳони фоний гулзориға васл уммидида
Беибо қўйдим қадам, ишқ отини жавлон қилиб.
Дилбарим зулфини чавгониға бу майдон аро,
Мақсадим, ўйнатса бошим гўйини ғалтон қилиб.
Шукрким, кўрдим жамолин толеим феруз ўлуб,
Шум рақиблардин ғамимни дил аро пинҳон қилиб,
Неча йиллардин бери май ишқида махмур эдим,
Ҳуббатуллоҳи шароб ичдим фидойи жон қилиб.
Берди илкимга фалак шамъи муродим ёрутуб,
Кулбам ичра ёр ҳуснидан чароғ эҳсон қилиб.
Бўлмаюб навмид Умидийдек талаб водийсида,
Манзилу мақсадға еттим ашкими резон қилиб.
* * *
Нафас торин чекиб, қаддингни хам айлар пано кам-кам,
Олиб белдин мадоринг илгингға бергай асо кам-кам.
Тиларсен гар нажоти ғам, тажарруд боғини сайр эт,
Тааллуқ келтуруркан бошингға юз минг бало кам-кам.
Кўзингнинг гавҳарин саррофи олам олғай ўрнидин,
Бу тадбир ила айлар рўзғорингни қаро кам-кам.
Қўлингдин кетса давлат мажмаидур бебақо ичра,
Узарлар меҳру шафқат торини ҳар ошно кам-кам.
Маҳори ихтиёрииг нафси баднинг илгиға берсанг
Гадо айлар сани юздин олиб шарму ҳаё кам-кам…
Ҳаво бирла ҳавас нақшига дил берма жавонликда,
Ўтиб байрам куни алдин кетар ранги хино кам-кам.
Қиёмат қойим ўлмоға етушса йил, яқин бешак,
Улуғлардин адаб бермак, кишилардин ҳаё кам^кам.
ЙИГЧИ ЭШОН ҲАЖВИ
Дарбадар оламни қилди баччағар гумроҳ эшон,
Макри шайтон бирла тадбир кўрсатиб пайдо эшон.
Йўқ каромат бирла ёру қанча хотун-қизлари,
Қайси хотун бўлса мухлис, ҳар сифат зебо эшон.
Марғилондан қанча одам бордиларким кўрғали,
Тўн кийиб, қорни тўйиб раҳмат била суллоҳ эшон.
Мисвогидан ўт чиқормиш — баччағарнинг шуҳрати,
Қатта иш бирлан қилурсан, муттаҳам, даъво, эшон.
Қайси кофир, қайси чурчут қилди бу безорилиқ,
Сен хароми, беадаб, оламда бир танҳо эшон…
Борди Сармсоқ хўжа эшон сан билан суҳбат қилиб,
Қўй билан эчкини қилдинг анга кўп савғо, эшон.
Қўрқамен тил очқали ул ким Қодирқул думадин,
Муҳтарам билсин губур, ҳоким билан подшо, эшон.
Манки қўрқдим аввало ёзсам губурга билдуруб,
Камбағал бечораман, ҳайратда дил огоҳ, эшон.
Қилмасунми ҳажв, аммо кўрса ҳам раммолида,
Йўқ Умиди, муттаҳамдан бўхча ё сарпо, эшон.
РУБОИЙЛАР
Эй андалиби хома, ҳамиша тарона чек,
Ёд айлагил жамолини, оҳи шабона чек.
Наврўз кайфини яна кўздин учирмағил,
Мастоналиқ пиёласини ёна-ёна чек.
* * *
Эй соқийи хужасталиқои тараб адо,
Кавсар нишон шаробингға юз нақди жон бақо.
Лаб ташна, жон гурусна, кўнгул майға мустаманд,
Лаълинг ҳақида айла мани ҳожатим раво.
* * *
Эй соқий, бода баҳриға маллоҳи кишт ўлса,
Ҳурона коса тутки, майли шароби биҳишт ўлса.
Дориламон майкададин қувмағил ғофил мани,
Қурбони бўйи бодаи райҳон сиришт ўлса.
* * *
Эй майфуруши асри шаҳ, Жамшиди анжуман,
Келтур қадаҳни гардиша, шайдолиқ айла фан.
Ғам дафъиға ҳакими қазо амр этиб шароб,
Ранжи танимни дафъиға ҳозиқлиқ айла сан.
* * *
Бир кеча соқий май била кўнглумни сарафроз,
Чўх айлади, қилиб эрдим жоним анго ниёз.
Илгимда эрди зодаи ашъори хотирим,
Айди тамом ўқуб кўруб, номин анго — Ниёз.
МУХАММАСЛАР
* * *
Билки ул золим фалак гуллар намоён айлади,
Сабзалар бирлан чаман саҳнини бўстон айлади,
Ғунчалар лаълини кулгу бирла хандон айлади,
Турфатул-айн ичра авроқин паришон айлади,
Булбули шўридасин доғида нолон айлади.
Бирни тахти салтанат узра мақомини баланд,
Сарфарозу шодком айлаб эл ичра аржуманд,
Ҳар таманносин муяссар, ҳар сўзин айлаб писанд,
Душманин зору забун, олдида айлаб қайду банд,
Бетаҳоши ҳарна мақсудин фаровон айлади.
Бирни равшан қилди кўзгуйи жалодат давлатин,
Бирнинг орттурди дамодам ғусса бирлан кулфатин,
Мамлакат ичра қуриб бирни сарири шавкатин,
Бирни беҳуш айлабон, чеккан тамоми меҳнатин,
Бирни кулдурди, бирини бағрини қон айлади.
Бирни Мажнундек биёбон узра қилди дарбадар,
Оқизиб кўз йўлидин селобаи хуни жигар,
Гоҳи узлат кўчасида кездуруб шаб то саҳар,
Гоҳи ташлаб водийи фурқат аро бе поу сар,
Телбаи саргаштаи кўҳу биёбон айлади.
Дод этай юз тил билан бу даҳри нофаржомдин,
Бир-биридан баттаринроқ бесубут айёмдин,
Ҳар замон ком олмоқ истарлар мани нокомдин,
Кўргузуб май ўрнида заҳри ҳалоҳил жомдин,
Бенаво Умидийдек маҳбуси зиндон айлади.
* * *
Бўлсам, эй булбул, санингдек гулга ҳамдам кошки,
Васл учун хилватгаҳи дилдора маҳрам кошки,
Ғайрдин айлаб қаму сирримни мубҳам кошки,
Ийди ҳуснидин топиб бир кеча байрам кошки,
Чирмасам зуннорини белимға маҳкам кошки.
Айру ўлдум ёрдин, ағёрлар кулди сабаб,
Домани саҳрони туттум кўп чекиб ранжу тааб,
Ушлади бемеҳрлик роҳини ул ҳуро лақаб.
Май сари тарки табассум айлабон ул шаҳдлаб,
Сўзлади ағёрима ман эмди ўлсам кошки.
Айладим тарки ватан Мажнун каби мен бенаво;
Жавр ила қилғоч рақиблар дилрабоимдин жудо.
Шамъи айшимни ўчурди бемаҳал боди сабо,
Бўлди олам саҳни кўзумға мани зулматсаро,
Етмасайди юз аламлар узра юз ғам кошки.
Афзун ўла боражак ҳайрон уза расволиғим,
Ғам кетурди бошима ҳасрат туни танҳолиғим,
Ишқими фош айлади эл ичра бепарволиғим,
Дарбадар қилди рақиблар бирла базморолиғим,
Бўлмасамчи бевафолар бирла ҳамдам кошки.
Эй харидори матои орифи бозори гул,
Арғунунсози тараб ҳамону ҳар гулзори гул,
Телбаи, ошуфтаи, мажруҳу пеши хори гул,
Андалиби беватан қилди сари зуннори гул,
Сендек ўлсам бир нафас гул бирла ман ҳам кошки.
Бўлмади ошиқ бўлиб жоним, нигорим садқаси,
Йўху борим васл ўлан ҳангоми борим садқаси,
Саргарон бошим қудуми шаҳсуворим садқаси,
Ҳар тарафдин нақди диним, гулузорим садқаси,
Деса Мажнуне мани ҳам халқи олам кошки.
Жон керакмас жисмим ичра ул паризод ўлмаса,
Тарки гулшан айларам ул қадди шамшод ўлмаса,
Йўқ Умид, андин карам бир лутф ижод ўлмаса,
Мен каби юз қул боши йўлида барбод ўлмаса,
Берса ул қотил шаробе тиғи ғам ҳам кошки.
НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Телба Умидий қулинг беҳушу беидрокроқ,
Нўш этиб хамри жаҳолатдин тили нопокроқ,
Сўзани Маръям билан қилғил руфу чолокроқ,
Кўкрагимдур субҳнинг пироҳанидин чокроқ,
Кипригим шабнам тўкулган сабзадин намнокроқ.
Жазмлик, яхши карамлик, меҳрибон кўрдум сани,
Ташладим бошим аёғингға ҳамон кўрдум сани,
Гавҳари меҳрингни жисмим ичра жон кўрдум сани,
Бу кўнгул ғамнокидин тО шодмои кўрдум сани,
Истарам, ҳардамки бўлғай хотирим ғамнокроқ.
Шўх-шанг атфоллардин тегса кўп бағримга тош, –
Уз жазоси, қилди иш бесабрликдин бекенгош,
Тўкмака ушшоқ қонин қотили айлар талош,
Уйла мужгон ханжариға ёпушубдур дурри ёш,
Ким магар андин ятиме йўқтурур бебокроқ.
Қўйгуча ёлғиз мани, жонимни ол, эй дилрабо,
Сансизин бир лаҳза лаззат йўқ тирикликдин манго,
Қўйма бепарво қадам ҳар ёна майл айлаб яно,
Лабларингдан ком олурда барча эл қулдур санго,
Жон берурда бир қулинг йўқ бандадин чолокроқ.
Қўйса гар гарди мазаллатни ризо аҳлига чарх,
Бошини фармондин индурмас, адо аҳлига чарх,
Кимиё билғай баногоҳ чашми во аҳлига чарх,
Одамийлик туфроғин берса фано аҳлига чарх,
Оҳким, йўқдур киши аҳли вафодин хокроқ.
Эйқачон бошим мани овези ул фитрок ўлур,
Қоши ёсидин тегиб ўқ, сийнаси дарднок ўлур,
Қон тарашшуҳ айлабон, олуда жисмим пок ўлур,
Неча ўқлосанг Навоий, кўнгли захминроқ ўлур,
Кўрмагай, захмини тиккон сари бўлғой чокроқ.
ҒАЗАЛИ ФОРСИЙ
Иборат мухтасар тавзиҳи ҳолам шарҳи исмат дошт.
Усули дин каломам, як қалам мазмуни ҳикмат дошт,
«Баҳори дониши» ақлам надорад фориғ аз кулфат,
«Баҳористони» наврўзам қариби шоми кулфат дошт.
Надонам «Равзатул аҳбоб», ки ёри ман фусун дорад,
Дили найранги ҳар бобаш ҳазорон фасли раҳмат дошт,
Ба «Наҳви» саргарон афтодаам аз ҳарфи иллатро,
Дили Мажнунам, аз Лайли, ки тўмори муҳаббат дошт…
Ба «Ахлоқи» ҳусн боби савоби шарҳи авродаш,
Вале «Руҳал-баён» тафсири ахлоқи ҳамидат дошт…
Ба ихлосат забонам мекунад вирди «Далоилро»,
Каломи «Масиавий» тавсифи авсофи ҳамидат дошт.
Ба «Девони» дилам дар ҳар варақ доғи дигар дорад,
Ки ёри ман ба ағёрон «Баҳористон»и ишрат дошт.
Дили «Таҳзиби» ихлосам ба жаври маҳвашон хун шуд,
Ки «Маҳбубул қулуби» мо намедонам чи хислат дошт.
«Ақойид» шарҳи мадҳаш мабҳаси зоти сифоти ў,
Ба васфи дафтари сонй чи авсофу, чи хислат дошт.
Каломи ҳолу қолу мабҳаси дигар намедонам,
Китоби мушкулоти дарси медорам-муҳаббат дошт.
Калиди қуфли боби «Махфилорои» халойиқ шав,
Ки «Мифтоҳул жинон» мазмуни кашшофи жамилат дошт,
Китоби «Шарҳи Мулло» Мавлавй Жомй Исомиддин,
Асоси беқиёсу баҳси исми дилфиребат дошт.
Каломат ҳоли дилро мекунад суғроу ҳам кубро,
Ки ёри ман намедонам: кадомин дину миллат дошт.
«Нукоти» сирри мактуби муҳаббатро макун изҳор,
Ки ҳар як нуктааш мазмуни сад олам фазилат дошт.
Зи дасте сарнигунафлок дар дил доғҳо дорад,
Умедй нотавон дар мавзеъи Машҳад сукунат дошт.
БУЛ КИТОБНИНГ НОЗИМИ МУЛЛАҚАБ БА УМИДИЙ БИР НЕЧА СУЗ «МАНТИҚ-УТ-ТАЙР»ДИН ФАСОНАГУДОЗЛИК БИРЛАН БАЁНҒА КЕЛТУРГОНИНИНГ БАЁНИ
Хаёли тезпари Семурғпарвоз,
Ҳумоюн соясидин эшитур роз.
Ёзиб журъат билан мушкин қанотин,
Чиқиб давр узра Ҳудҳуд қўйди отин.
Йўлуқти мунга Семурғи жаҳонгард,
Сулаймон хизматига шуҳрати фард.
Деди Семурғ:— Руҳ эрмиш шикорим,
Ҳувайдо олам узра кору борим.
Қанотимни шамоли тегса тўзон,
Улуғ маҳкам бу Кўҳи Қоф паррон.
Чўчуб панжамни зарбидин чунон бед,
Фалак титраб кирар ер узра хуршед.
Ғизо ҳар кунда ўн минг моҳи дарё,
Қади минг бир қулоч, эн юз газ аммо.
Зуҳал илгида учқун насри тайёр,
Манго қуллуққа юз тил бирла иқрор.
Ҳумоюн англабон Семурғ лофин,
Кушод этти тилидин сўз ғилофин.
Деди:—Машҳур эрур ном ила соям,
Ҳама шаҳларға зилли арши поям.
Агарчи бўлса соямда шарофат,
Қуруқ сўнгак емаклик манго одат.
Қанот ганжиға ҳақ қилди хозин,
Бериб мифтоҳи истиғно ниёзин.
Юмуб кўзни тамаъни донасидин,
Узум олдим жаҳон мардонасидин.
Қаноат даштида туштум бўлиб тоқ.
Анинг-чун жумла эл, соямға муштоқ.
Тугатмай сўзни оғзидин Ҳумоюн,
Итик чангалли бургут — тиғи вожун.
Парафшонлик қилиб сўйи самода,
Ўйин кўргузди меърожи ҳавода.
Деди:—Хуш савлатимдин шери жаён,
Қадам босқой адаб бирла ҳар инсон.
Етарман тулкуға тавсун — ажалдек,
Урарман панжа марги бемаҳалдек.
Тамоми жузви унсун хосиятвор,
Унумдин телба итга ваҳшатим бор.
Адо қилмай сўзин Бургут диловар,
Келиб Қарчиғай лаб очти баробар:
Ҳаво мавжида давр урсам замоне,
Тополмас ғози чиҳл мандин амоне.
Ўзин таърифин айлар ҳоло Лочин,
Балодек келди ҳам очиб қулочин.
Деди:— Мандин субоъи ҳар биёбон
Қочарлар жойи хилват излашибон.
Кабутарлар кўзига тарҳи шаклим,
Бало янглиғ, алар гўштидур аклим.
Али ўғли Ҳасан, шоҳи шижоат
Қанотимни силолмай мурғи давлат.
Қадим айём ул Султони Баҳром,
Кўтарган илгиға, айлаб кўп икром.
Паримла куйдуруб хокистаримни,
Асал бирла қўшуб мағзи саримни.
Еса, фарзанди бўлмас эру хотун,
Берур фарзанд бешак ҳаййи бечун.
Бу жанжол бирла етти шоҳи Туйғун,
Бўлуб табъи кудуратдин дигаргун,
Деди:— Манман субоълар ичра олғур,
Шикор айлардадурман мушти пурзўр.
Баробар ёнидин сўз айди Шунқор:
— Йўқол, кет, кушлар ичра сан на даркор.
Итолгу келди, Қирғий орқасидин,
Турумтой, Чўли Чифак барчасидин.
Али мерганки жўйга-қўйга дастёр,
Қизитти маърака қадрича бозор.
Чиғилбой бирла Қалхат, Фунг, Кулонгир,
Алоқарға, Йиғлоқ қуш, Шабонгир.
Булар ўз ҳолиға, қадрига боқа,
Тофибон жойи хилват тоқа-тоқа.
Тўкарга сайд қонин лофи бисёр,
Урардилар ибосиз, масту ҳушёр.
На хуш сўз деб эди бир кун Навоий,
Китоби «Хамса»да ҳикмат адойи:
— Ифору сандалу сунбулға бозор,
Ўтунга бор жаҳон ичра харидор.
Эшакмунчоқ харидориға даллол,
Навоий мустаманд, ошуфта аҳвол…
Низомий бирла Жомий, шайх Хусрав
Фалотун табъ, килкидур фалакрав.
Алар бозори гавҳар ичра сарроф,
Тугалмас хирмани олмаса аллоф.
Ярар ўз жойида шамширу найза,
Вале иш биткарур бечора игна.
Умидий, гарчи элга хору абтар,
Сухан айтувға жойи фурсат истар.