Мирий (тахаллуси; асл исм-шарифи Очилдимурод Неъматилла ўғли) (1830 — Каттақўрғон—1899) — шоир ва хаттот. Каттақўрғондаги Нақибхўжа ва Бухоро мадрасаларида ўқиган. Каллиқўрғон мавзеида қозилик қилган (1888).
Мирийнинг мукаммал девони, иккита баёзи, қатор эпик асарлари сақланган. Мирий ижодининг асосий қисмини унинг достонлари эгаллайди. «Раъно ва Зебо» (1884) достонини форсийда ёзган. Мирий тарихий воқеалар асосида романтик услубда «Қиссаи Салим Жавҳарий» (1887), «Рустам ва Суҳроб» (1898), «Маждиддин ва Фахрунисо» (1899) достонларида адолатли тузум, фаровон турмуш, комил инсон ҳақидаги илғор фикрлари акс этган. «Гулнома», «Чойнома» каби маснавийларида ҳаёт ҳақидаги фалсафий-эстетик қарашлари ўз ифодасини топган.
Мирий Фирдавсий «Шоҳномаси»нинг бир қисмини ва Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Анвори Сухайлий» асарини шеърий йўлда туркийга таржима қилган. Навоий, Жомий, Саъдий ва бошқа шоирларнинг айрим асарларини насҳ ва настаълиқ хатларида кўчирган.
Мирий ғазалларида ҳаёт зиддиятлари, турмушдаги тартибсизликлар, ноҳақликларни тасвирлаган. Ҳажвий шеърларида эса риёкор қозилар ва миршабларни фош этган. Шоир лирикаси, ҳажвиёти ва эпик асарлари юксак бадиий хусусиятлари билан ажралиб туради. Мирий асарлари Ўзбекистон Фанлар академияси Шарқшунослик институти, Самарқанд давлат университетининг асосий кутубхонаси фондларида сақланади.
Бегали Қосимов.
ҒАЗАЛЛАР
Жунун айласам айб айламанг жамолини кўргач,
Нетонг тутошса кўнгул юзда хатту холини кўргач.
Сарири ҳуснида маҳбублар эмас сенга монанд,
Узор сафҳасида хол эрур мисолини кўргач.
Хаёли бирла ҳазин хотирим эрур хурсанд,
Биҳишт васлича бордур онинг хаёлини кўргач.
Фироқ даштида ёди висоли бергай жон,
Не навъ шарҳ этайин ногаҳон висолини кўргач.
Қошини кўрсаму қурбони жон не тонг қилсам,
Тавофи каъбани топдим буким: ҳилолини кўргач.
Дедимки, холиму эркин узоринг устида жоно,
Дедики, нуқтаи жонинг дурур камолини кўргач.
Қўлунгда тиғ недур қош қиличи етмасму,
Ки Мирий бошидур илгингда хуш бу ҳолини кўргач.
* * *
Турфа савдолар бошимға солди ул шамшод қад,
Шод қаддимни букуб паст этти сарв озод қад.
Эй насиҳат хайли, қотманг ўзни ушшоқ аҳлиға,
Бош кўтарди фитналар чиқмишму ул бедод қад.
Хўблуғда ончо қад кўрсатти бедод онча бор.
Дод ани бедодидин афғон солай деб дод қад.
Булъажаб ўн тўрт ёши турфа савдо бошида,
Етти ахтар етти ерға бермиш истеъдод қад.
Йўқ оғиздин айлагач ширин лабин изҳорини,
Боғ гуллар очти тоғ устида кон Фарҳод қад.
Ҳусни Лайлисиға истаб халқни жонин асир,
Ҳажр Мажнунини солди қилғоли обод қад.
Ул сиҳи қад боғи шавқида наво булбуллари,
Кўп наволар топти Мирий ондин айлар ёд қад.
* * *
Мени айларга ул ой вола, зулфидин таноб этмиш,
Чу қилгач воласи гул юзға кокулдин ниқоб этмиш.
Юзин нурига кўз ёшимни тўксам айб қилмангким,
Тўкар ёш туш чоғи наззора ҳар ким офтоб этмиш.
Рақиб оти ситам пайконидек бағримни қон айлар,
На муҳлик дард ул ой суҳбат тутуб майли шароб этмиш.
Жафолар бирла тийдим жонға изҳори эмас мумкин
Ниҳони дарду доғинг узв-узвимни кабоб этмиш.
Муборакбод эттинг, ошиқға ўлмаклик муборакдур,
Муборакномайи қатлимни ул олижаноб этмиш.
Очилди хома, сочти ашк бошидин оёғ айлаб,
Ул ой шарҳи жамолим қил дебон ногаҳ хитоб этмиш.
Лабинг ширин, қадинг насрин, юзинг раъно, кўзинг шаҳло,
Кўнгул Фарҳодини ғам тоғида бехўрду хоб этмиш.
Чаманким боғбонсиз гуллари равнақ қачон топғай,
Қизилдур лола рухсори ониким, гул ҳисоб этмиш.
Олурда хома нозук панжаси нозук хаёл этгач,
Таҳайюр бармоғини Моний тишлаб изтироб этмиш.
Неча Беҳзод ул ойни сурати зебосини тортар,
Ўзини сурати девордек масту хароб этмиш.
Узори мусҳафи устида кўз солди очиб гўё,
Ҳамоно хомайи Мирийга байте интихоб этмиш.
* * *
Ул ойким зулфининг ҳар ториға юз хаста банд этмиш,
Қуёш юзлук санамлар вола айлаб мустаманд этмиш.
Бўлунг эй аҳли дил воқифким ул ҳусн аҳлининг шоҳи,
Кўзиким шўхроқдур, шўхлиқ расмин писанд этмиш.
Оёғинг туфроғини истарам, ўпкамға заҳрам йўқ,
Бу гулшан ичра токим сарв қаддинг сар баланд этмиш.
Не дей фаттон кўзунгдин бенасиб этти кўз уйқудин,
Не дей мижгон ўқунгдин қон ёшимдин баҳраманд этмиш.
Десам ўлдум, кулар, ўлтур десам дер тонгла ўлтургум,
Вафосиз ваъдага афсона айлаб ришханд этмиш.
Йиқилсам йўлиға солмас назар, солмас назардин ҳам,
Йироқроқдин ёмон ҳолимга боқиб нўшханд этмиш.
Навосиз нола, афғонсиз фиғондин Мирий жон бергум,
Бу мунглуғ нотавон жоним ғами ҳижрон лаванд этмиш.
* * *
Ҳолим табиб англагач авқ бедаво демиш,
Бедард дилрабо ғамига мубтало демиш.
Бедард дилрабо ғамидин тўкса қон кўзунг,
Қон демагил, сулуки ризо тўтиё демиш.
Жисмимға новакинг етушурда фиғон чекар,
Ул новакингни шавқида жон марҳабо демиш.
Ё қилди қоматимни десам сарв қоматинг
Қошимға садқа ё қадинг ул қоши ё демиш.
Жоду кўзунгни фитнасидур жонға юз бало,
Десам, кўзумни киприки юз минг бало демиш.
Олди қарорим оқу қаро холу оразинг,
Ори париға учрағон оқу қаро демиш,
Мирийни шавқ даштида қилғил сағонасин,
Бу даштни ўзига магар Карбало демиш.
ҚИССАИ САЛИМ ЖАВҲАРИЙ
(Достондан парча)
Бу достон жавҳари Салим Жавҳарийнинг ахборотидан Ҳажжожга изҳори бобида
Ким эмди айлайин бир қисса оғоз,
Салими Жавҳарийдин нуктапардоз.
Ким ул Ҳажжожи зулм ичра ягона,
Тилар эрдики, бир яхши фасона.
Топиб Фаттоҳ олиб боргач Салимни,
Фасоҳат бобида йўқ-йўқ калимни.
Буюрди шаҳ сўзунг оғоз айла,
Фасонангға мени дамсоз айла.
Дуо айлаб Салими нукта ошуб,
Етурди шоҳлиғ расмида услуб.
Деди, эй шаҳриёри рубъи маскун,
Мутеи хидматинг бўлсун Фаридун.
Эшит бу қулни кўрган саргузаштин,
Кезиб оламға юрган кўҳу даштин,
Отамға бор эди моли фаровон,
Ҳисобу сондин ортиқ гавҳару кон.
Эрам монанд боғу бўстонлар,
Биҳиштосо таажжуб гулситонлар.
Қамар заррин эшикда қул туман минг,
Қанизаклар неча симинбадан минг.
Зару сим ончаким имкондин ортиқ,
Дуру лаъл ул сифатким кондин ортиқ.
Шиори базл ўлуб, андешаси жуд,
Гадолар хони лутфидин топиб суд.
Ялангғоч тўн топиб, очлар наво ҳам,
Ани асрида эрди бенаво кам.
Жаҳон эҳсонидин андоғ бўлуб шод,
Бўлубон мулки Восит завқобод.
Акобирларга поси ҳурмат андин,
Лозимларга шавқи шафқат андин.
Демишлар они Абдуллои тожир,
Жавоҳирға фузунроқ эрди моҳир.
Қўюб эл они исмин Жавҳарий от,
Етуб зотиға жавҳардин мубоҳот.
Бўлубон мояси дурру гуҳардин,
Бадахшонға бориб, гаҳ Қошғардин.
Дегил ҳар важҳ дунёлиғда хурсанд,
Вале боғида бутмай нахли фарзанд.
Берибон симу зар дарвешларга,
Ўғул умедида дилрешларға.
Ҳадаф топгач баногоҳ тири уммед,
Ҳамоно топғон ўлса умри жовид.
Йиғибон мажмуе жамъи касире,
Тузуб жашне йиғиб барною пири.
Бериб Воситға зийнат боғлаб ойин,
Хўтан бедил бўлуб, шармандаси Чин.
Менга ҳам тангри айлаб лутф ёвар,
Чу бўлдум лутфи ҳақдин етти ёшар.
Муаллимға бериб қилди хитобе,
Ярайдур айласа илм иктисоби.
Ўқуб ҳар илмдин топдим камоҳи,
Ўлуми фикҳу тибдин интибоҳи.
Бўлуб оз чоғда ҳар фан ичра моҳир,
Акобир расмиға кўз тикдим охир.-
Муборизлиғда, тирандозлиғда,
Ҳам андоғ нарду шатранжбозлиғда.
Фариди вақт бўлдум ҳар фан ичра,
Қилурдим кўп ўюнлар жавшан ичра,
Уқумдин каркадон бош тортар эрди,
Қиличим шер бағрин йиртар эрди.
От устида ўюнлар айлар эрдим,
Масоф ичра баҳодир сайлар эрдим.
Киши размим учун майл айлай олмай,
Уруб сафлар бузар эрдим паёпай.
Менга бўлмай биров бу ишда ҳамто,
Масофимдин қочарди ҳар тавоно.
Ёшим ўн еттига еткурди зийнат,
Топиб ўн тўрткунлик моҳ талъат.
Карими ихтилотимға бериб зайн.
Фалак хуршеди янглиғ қурратулайн.
Никоҳ айлаб киюрди хилватимға,
Кавокиб кўз тикарди ишратимға.
Отам роҳатда, мен ишратда машғул,
Неким амр айлабон мен анга маъмул,
Отамға етти чун азми зарурий,
Етушти заъфи тан, кетти шуури.
Танини нотавонлиғ зўр қилди,
Тушуб беморлиғ ранжур қилди.
Қулоғиға етушти кўси реҳлат,
Менга айлар эди неча васият,
Ки эй умрумни боғини ниҳоли,
Гулистонимни сарви эътидоли.
Таним ранжурлиғ бирла сўлубтур,
Магарким умр савдоси бўлубтур.
Жаҳон савдосиға елдим-югурдим,
Неким истаб муродим онча кўрдим.
Улусни шодком айлаб ўзумдин,
Етурдим баҳралар элга тузумдин.
Не ким тақдир этиб эрди худованд,
Ҳам ўзни айладим, ҳам элни хурсанд.
Бу қолғон моллар эмди сенингдур,
Қаро туфроғ аро манзил менингдур.
Егил, ичгил, худованди таборак
Бу давлатни сенга қилсун муборак.
Ва лекин тўрт ишни қилғум изҳор,
Ани берк ушлағил зинҳор-зинҳор.
Бири бу: яхшилик кунни унутма,
Маишат моясин исроф тутма.
Бири бу: тонг-ла фикрида ема ғам,
Бу ғамдин етгулук ризқинг бўлур кам.
Бири қилма кишини айбини фош,
Бу атворинг етургай бағрингга тош.
Бири бу: яхши ишдин қилма номус,
Ани қилмоқлиғида бўлма маъюс.
Улуғлар туфроғини тўтиё қил,
Аларни суҳбатини кимиё бил.
Хусусан илм эли бўлсун анисинг,
Алардин пур айла завқи жалисинг.
Отадин чунки бу посух эшиттим,
Етуштум кўзларин ёшин ориттим.
Дедим: «Эй қиблагоҳим, узрхоҳим,
Сўзингдин кўкка етгай дуди оҳим.
Ҳаётингдин гулистонимғадур ранг,
Замирим кўзгусин юқтурмағил занг.
Қолиб сендин қачон мен шод бўлгум,
Агар гулмен бу мотам бирда сўлгум.
Бошимда сояи иқболинг ўлсун,
Рафиқим лутфи моломолинг ўлсун.
Ҳаётингдиндурур жонимға миннат,
Бошимдин бўлмасун зилли раофат.
Ва лекин ҳукми ҳақни чораси йўқ,
Ажални жалласидин отилур ўқ.
Отам ичти ажални жомидин май,
Самуми марг йиқитти лаҳза қўймай.
Қилиб дафн айладим оши азосин,
Солиб устумға ҳам мотам либосин.
Атодин ҳарнаким қолмиш зару сим,
Бориси ўз қўлумға топти таслим.
Ғурури нақду мулку молу асбоб,
Ҳам андоқ хидматимда хосу наввоб.
Тушуб ҳушумға ошуби йигитлик,
Қилиб худройликда нафсим итлик.
Тутуб қавми арозил бирла улфат,
Шарорат хайли бирла базму суҳбат.
Аларга сарф этиб бору йўқумни,
Ошуруб осмондин ғулғулимни.
Фалакка еткуруб ошуби мастим,
Бу мастимда бўлуб кўк тоқи пастим.
Бўлуб исрофға шуғли мизожим,
Ишим лавҳу тараб бермак ривожим.
Тамизим англамай суду зарардин,
На тинмоқ, не таянмоқ шўру шардин.
Мизожимга етушуб сифлахўлиғ,
Шарорат аҳли ичра комжўлиғ.
Димоғим жўш уруб бебоклиғда,
Демак бебок, беидроклиғда.
Бўлуб беҳудалиғда элдин ортиқ,
Ямонлиғда аёғим тилдин ортиқ.
Атодин ҳарна қолғон молларни,
Зару симу туман амволларни.
Бериб оз чоғда онча молу амлок,
Талаф қилдим борини чусту чолок.
Мани бехудлиғ айлаб ул сифат маст,
Бериб сармояни бўлдум тиҳидаст.
На қул қолди эшигимда, на доя,
Йўқотдим борчасини поя-поя.
Бу бехудлиғда билмасдимки ғам ким,
Ситам қайси бўлур, билмай алам ким?
Дирам қайдин келиб қойда бородур,
Маишат тўшаси қойдин етодур?
Ямон йўлға қилурдим сарф чандон,
Кўнгулға тушмас эрди жуду эҳсон.
Бу янглиғ симу зар кетгач қўлумдин,
Қочиб эл қўрқар эрди шумлуғимдин.
Узуб дўстлар таноби дўстлиғни,
Муҳаббат синасидин пўстлиғни.
Қўюб отим Салими кўртолеъ,
Бу от ул мамлакатға бўлди шоеъ.
Кўзум оқу қароси меҳрибонлар,
Қочиб мендин бурун ул истагонлар.
Мени истар кишиларни мен истаб,
Алар юз қайтарурди очмайин лаб.
Салом этсам, алар қилмай жавобе,
Салими кўрбахт, айлаб хитобе,
Қариндошимға мендин ору номус,
Алар топмай бурун бўлмоқға побўс.
Матоу моя барча кетди қўлдин,
Анингдек сирру сомоним кўнгулдин.
Дедим жуфтимга: «Эй кулбам чароғи,
Аниси хилватим кўнгулни боғи.
Чу мендин қилди суду моя падруд,
Зару симу нуқудим бўлди нобуд.
Хазойин емрулуб кўнглум уйидек.
Нишотим қасри вайрон бум уйидек.
Бузулди хотирим ёнглиғ нишотим,
Қўлумдин кетти нақди инбисотим.
Бурунғи шодмонлиғ бўлди барбод,
Замони ишратим бермас биров ёд.
Ҳама аҳбоб узди тори шафқат,
Уруб балки бағирда хори зиллат.
Аларким хони лутфимдин эди шод,
Юзумга таъна теғин қилди бунёд.
Салими шўрбахт, ёд айлаб отим,
Халойиқ ичра афзунроқ уётим.
Бу хижлатдин бошимни кўтаролман,
Улус рухсориға тиклаб боқолман.
Бу авлодурки, сен тушмай ғамимга,
Ўзунгни қўймагил бу мотамимга.
Отанг лутфида юз зевардадурсен,
Туман ҳурмат била парвардадурсен.
Димоғинг бенаволиғ кўрган эрмас,
Мизожингға тааб еткурган эрмас.
Наботу қанд гуфторингға банда,
Шакар лаъли гуҳарборингға банда.
Ниҳолинг нозу неъмат бирла бутган,
Камолинг шаҳду шарбат хўп тутган,
Вужудинг боғи нузҳат бўстони,
Юзунг кўзгуси акси комрони.
Юзинг ойинаси завқу сафода,
Кўзингнинг орзуси тўтиёда.
Маишат бирла хушзавқ ҳаётинг,
Ҳужуми фоқа кўрган йўқ сифотинг.
Ки яъни кўрганинг йўқ бенаволиғ,
Қадингға ор эрур шоли гадолиғ.
Отанг базмида бўл шамъи шабистон,
Отангни кулбасин қил Юсуфистон.
Етушмай шумлуғум тортғил ўзунгни,
Отанг чархида кўрсат юлдузингни.
Мени қўй ушбу меҳнат хонасида,
Бўлай мен ушбу ғам кошонасида.
Бу ошуб ичра сен ўртоғим ўлма,
Боғир доғига сен ҳамдоғим ўлма.
Сени кўрсам бу зулматхона ичра,
Тушар ўт бу дили вайрона ичра.
Кўрунмай ўз ғамим сендин тушар таб,
Ки қути явмия қилсанг йўқ истаб.
Бўлубмен нотавонлиғда тавоно,
Бу маҳзунлиғда не бўлғаймен оё.
Ки сен борғил отанг уйиға, эй ҳур,
Мени деб бўлма муфлислиғда ранжур
Яна ёндурса давлат шамъини ҳақ,
Қора кулбамға тушса нури равнақ.
Касоди ишратимға еткуруб суд,
Кетибон фоқа, етса тарҳи беҳбуд.
Келиб манзилингни обод этарсен,
Бурунғи завқингни бунёд этарсен,
Ки ҳоло мен бўлуб нокомлиғда,
Сен андоқ турфа беоромлиғда.
Ота-онанг била тут ғамзудолиғ,
Аромизда турубтур кадхудолиғ».
Чу жуфтим мендин англаб бу фасона,
Қилибон заҳрханд этти тарона.
Деди: «Будурму тамҳиди мурувват,
Бу қайси расм эрур, қандоғ ҳамият?
Ўзунг инсоф қил, фикр эт каломинг,
Ўзунг андеша қил бу фикри хоминг.
Сени танҳо қўюб бу ибтилода,
Мен анда айш этай, сен бу балода.
Отам базмида мен мастоналиғда,
Сену ҳар шамъға парвоналиғда.
Отам бирла бўлуб мен завқ хирман,
Бўлуб сен ҳар эшикларда салозан.
Бўлуб мен завқ ила ишратда машғул,
Кийиб сен эски шол эгнингда качкўл.
Бале, бозуи ҳушу ҳимматингдин,
Шуурим кетти мундоғ хижлатингдин.
Вафо услубига будурми ойин,
Русуми дўстлиғ будурми эркин?
Керак мендин бу бетоқатлиғ ўлса,
Не дей бир-бирга шафқат ушбу бўлса.
Эру хотинға ойин бу бўлурму,
Эри бемоя бўлса айрилурму?
Бу таврингдин ҳамият элиға нанг,
Шууринг ботил этмиш шўълаи банг.
Демон ожизлик ичра нотавонсен,
Тануманду қави ҳам паҳлавонсен.
Аёғингда эрур юрмоқға ёро,
Алинг ҳар ишни айларга тавоно.
Етар ҳар ишни айларга мадоринг,
Етар ҳар касб қилсанг иқтидоринг.
Қачон ожиз эрурсен касб этардин,
Келур қилмоқ қўлингдин ҳар ҳунардин.
Биров сармояси гар оз бўлғай,
Ўтунчинлиқ қилиб мумтоз бўлғай.
Вагар бўлса қўлида моя чандон,
Очар ҳар растада юз навъ дўкон.
Дема отим Салими Жавҳарийдур,
Жавоҳир бўлса сармоям еридур.
Жаҳон қонунида турмас бир оҳанг,
Чолур юз парда ичра нағмаснн чанг.
Тузотиб зеру бам шарҳида овоз.
Гаҳе пасту гаҳе боло қилур соз.
Ҳаводис барқ янглиғ ўргулуб тез,
Юрур майдони даҳр ичра сабукхез.
Хижолат мулкида кўб бўлма маъюс,
Бу маъюсингдин ортар сенга номус.
Бир иш шуғлин ўзунгға пеша қилғил,
Хижил юрмай бир иш андеша қилғил.
Бурунроқ бўйла кундин қилмадинг ёд,
Саранжомингни бердинг елға барбод.
Пушаймондин топилмас судинг охир,
Илик бир ишга ур беҳбудинг охир.
Тутуб бечоралиғ расмида услуб,
Ўтун қил даштдин ё боғла жоруб.
Ваё муздурлиғда касби кор эт,
Ваё ҳаммомлиғни ихтиёр эт.
Маишат моясида айлагил жаҳд,
Жадалдин коми завқингға етар шаҳд,
Хижолатдин фузун бўлғай забунлиғ,
Етар жонингға тарҳи вожгунлиғ.
Мунингдек мунфаиллиғ ичра ётма,
Сазо тоши била бошинг ушотма.
Харими хилват ичра мен ҳам андоқ,
Ишим бўлсун туну кун чарх ўгурмоқ.
Сен айлаб тошқорининг корсозин,
Қилай ман ичкарининг кўбу озин.
Отамни уйидин етмас менга суд,
Сенинг бирла бўлай ҳар буду нобуд.
Дами айшу нишотингда эдим ёр,
Ҳам андоқ мен ғаминг вақти парастор.
Алимдур доманингда шоду ғамда,
Сенинг бирла бўлай завқу аламда.
Бу янглиғ хотуним кўргузди шафқат,
Замиримга тушуб завқу ҳамият.
Қилиб тангрини шукрини адосин,
Ҳамул мангучаи исмат вафосин.
Шабистоним ёрутмиш бу сифат ой,
Вафо гулзорида сарви сумансой.
Кўнгулни завқи ошиб ҳушу тобим,
Димоғи хуш анингдек жўшу тобим.
Қилурга касб этмоқ жазм қилдим,
Магар ҳаммоллиқга азм қилдим.
Кўнгулга хотунимдин ошти иззат,
Бу журъат кўрдум андин етти ҳиммат.
Белимни боғладим ҳаммоллиғға,
Кўнгулни қўймайин эҳмоллиғға.
Сафи ҳаммолға қотдим ўзумни,
Эшит, эй шаҳриёр, алҳақ сўзумни.
Сари бозори Восит ичра беҳол,
Бурун жавҳар сотардим, эмди ҳаммол.
Кулуб баъзе урубон таънадин неш,
Ҳазин кўнглум қилурди турфа дилреш.
Алар сўзиға солмай илтифотим,
Бошимдин ошуруб ташлаб уётим.
Ҳамоно қилдим иш ҳаммоллиғда,
Уётни ошуруб хушҳоллиғда.
Олиб оз учрасин кўб-кўб кўтардим,
Масофат қатъида элдин ўтардим.
Алар бир борғонича икки бориб,
Алар ўн борғонин бир йўл кўториб.
Қолиб ҳаммоллар пўямга ҳайрон,
Етиб ҳаммоллар муздиға нуқсон.
Ўну ўн беш дирам ҳар кун топардим,
Такопўюмға равнақ кўрсатардим.
ДОСТОНЛАР
ГУЛНОМА
Соқий, қадаҳинг мўл эт карамдин,
Қолмиш бу работ жоми Жамдин.
Ковус қани, не бўлди Ҳушанг?
Кўкка чолиб онча кўсй фарҳанг.
Маст айлаки, телбавор ўлай мен,
Йўқлуқ аро бахтиёр ўлай мен.
Бу телбалик ичра онча қил ғарқ,
Бору йўқи даҳр қилмайин фарқ.
Соқий, қадаҳи нашот тўлдур,
Бу бодаға чархни букултур.
Бу хамлиғ ила етолмайин чарх,
Йўқ, дурдини ҳам тополмайин чарх;
Кундуз очибон қуёш нуқудин,
Уй равзани демайин қопудин;
Тун бўлса сочиб нуқуд юлдуз,
Юрсун югуруб тун ила кундуз.
Соқий, тўла айла жому соғар,
Қолмас киши, қани худ Скандар?
Баҳромга гўр манзил ўлди,
Минг гўр қўлида бисмил ўлди.
Жонлар бари фоний — тангри боқий
Кўп мунча тағофул этма, соқий.
Аввал ичу, сўнгра қил ҳавола,
Гардун эса сибқарай пиёла.
Эй соқийи гулъузори гулрў,
Эй кабк хироми, нозбў бў.
Эй қомати сарвинга фидо сарв,
Қаддинг деса бормудур раво сарв!
Ваҳ-ваҳ, не ғалат хаёлдур бу,
Ҳай-ҳай, не деган мисолдур бу!
Ул бир шажареки, меваси йўқ.
Эл кўнглин олурға шеваси йўқ.
Ҳайҳот, бу қадки, сенда бордур,
Ҳар яхши мушаббаҳ ўлса ордур.
Қоматму десам қиёмати бор,
Жаннатму десам худ офати бор.
Қад йўқки, малоҳати шажардур,
Йўқ, йўқ, дегил офати назардур!
Оғзинг бу шажарни ғунчасидур,
Кулку анга, ваҳки, мевасидур.
Фарзан деса мева — кулку воқеъ,
Овозасиға йўқ уйқу воқеъ.
Ширинлиғ аро гумондин ортуқ,
Аччиқлиқ аро худ ондин ортуқ.
Ширин ва ачиқ — фидоси жонлар,
Ул кулкуга садқа хонумонлар.
Эй тоза ниҳоли гулшани жон,
Ҳар узвинга садқа боғу бўстон.
Менким гули нозбў экибмен,
Меҳнатлар анинг учун чекибмен.
Жаъфар гули-ю гули ҳинолар
Ҳам тожихуруси хуш жилолар,
Ҳам кошғарий гулини парво,
Шому саҳар анда худ муҳайё.
Бир сатҳи чаманда ишқи печон,
Чирманмоқ ўлуб иш анга ҳар ён.
Бу барчаси бу жиҳатму эрмас;
Ишрат сари маслаҳатму эрмас.
Ҳар чанд фараҳфизо эрур гул,
Кўп рамзга ошно эрур гул.
Ишқ ичра асиру мубталомен,
Бир сарвга зору бенавомен.
Бир чеҳраси гул асиридурмен,
Ғам кишварини амиридурмен.
Бир ғунча оғиз фитодасимен,
Махмури висол бодасимен.
Ул тош кўнгулму яъни сенсен!
Фўлодға йўлму яъни сенсен!
Кўнглунг қатиғича бўлмагай тош,
Қошинг қиличига кўрмагай бош!
Яндашса бу тош бирла фўлод,
Кўрмас киши сен сифатни жаллод!
Ким они ҳавои ишқи бирлан,
Масжидни қилиб ўзумга маскан
Чархи фалакеки, чархи гардун
Тўкмай сувини бу навъ бир кун.
Масжид ариғига ўтқурубмен,
Йўқ, кўз ариғи аро қурубмен.
Саргашталик анда кўп ўзумдек,
Кундуз-кеча сув тўкар кўзумдек.
Эй зулфунг асири хўбрўлар,
Ҳуснунгга фидо туман накўлар.
Юз фикр ила нозбўлар эктим,
Меҳнат ани тарҳи бирла чектим.
Комим бу десангки кўргулукдир,
Бир дам боришиб ўтургулукдур.
Тарҳидин агар савол этарсен,
Васфин эшитур хаёл этарсен.
Дарвозага киргач ичкарироқ,
Бирдам туру, ўнг бирла сўл боқ.
Ўнг ёнида нозбўи чиний,
Шармандаси Чин нозанини.
Зуҳд аҳли каби қиём айлаб,
Кирган кишига салом айлаб^
Бошини эгиб қилиб тавозуъ,
Илкинг сунарин этиб таваққуъ
Қўл теккач, этиб абирсонлиғ,
Фирдавс гулин иси нишонлиғ.
Минг ноз ила, бўи нозбў, деб,
Бошини эгиб, ниёз бу, деб.
Хизри наби кисвати баринда,
Баъзиси Билол талъатинда.
Кўк атласи баъзидин намудор,
Тун турраси баъзидин падидор.
Баъзини атаб забони гунжишк,
Шохи бўлуб ошёни гунжишк.
Чумчуқ дема, булбул ошёни,
Чумчуқ сифат айламиш макони,
Атрофин олиб хурустожи,
Тожи била ёндуруб сирожи.
Боқған киши кўнглига солиб ўт,
Деб:—Турма бу гулшан ичра, бот ўт.
Боқ манга, қутул асирлиғдин,
Қайдим мени бу далерлиғдин,—
Деб кошғарий гули кулумсуб,
Зебо гулума назарни сол хуб.
Бошим узадур кулоҳи ним тарк,
Хублуқда атаб отимни садбарг.
Кўнглумни шикофиға назар сол,
Бағринг бутун ўлса, бот кадар сол.
Сўл ёниға лутф этарсен изҳор,
Турфа чамани ғариб — толор.
Ер бағриға чок томуридин,
Ой доғи таноб узотуридин.
Чарх азми учун каманд ташлаб,
Бўлмоқда Масиҳ бирла ҳамгап.
Исоки мақом қилди тўртунч,
Элдинму эди худ анга қўрқунч!
Анфосини тангри пок қилди,
Афлок уза завқнок қилди.
Жон топти ўлук дамидун, алҳақ,
Йиллар ўтуб ўлганича мутлақ.
Толорга ҳам бу поклиғ бор,
Май нашъасидин бировки хуммор,
Ул кимса ўлук эмасму охир?
Махмурни ўлук демасму охир?
Раз қизидин ўлса баҳраварлиғ,
Ул бодаға коми юпса тарлиғ,
Бермасму худ анга руҳи тоза,
Топмасму ҳамул футуҳи тоза!
Бас, ток Масиҳ дам эмасму?
Исо нафас они худ демасму?
Ток ёнида неча нозбўлар,
Шому саҳар ул хужастурўлар
Қизлар киби юзлари қизиллик,
Ҳар кунда тилаб неча биҳиллик.
Деб:— Боқма юзум қизорғаниға,
Минг зийнат ила очилғониға-
Ким, бўи вафо гулумда йўқтур,
Сўлмоқлиғима маҳал ёвуқтур.
Жаъфар гули дебки: — Ҳушманд ўл,
Гуллар исин исла, баҳраманд ўл.
Қўйма оёғингни беҳаёвор,
Солғил назаринг, адаб билан бор.
Бизни бу чаманда солма кўздин,
Инжилма бу заъфароний юздин.
Белларда бўғун солиб ҳинолар,
Тийғ ўрнида баргдин наволар.
Жаллод киби боқиб ҳаросон,
Бир нечаларин босиб қизил қон,
Деб кирган улусга:— Бохабар бўл,
Беҳуда гулумга сунмағил қўл…
Ё раб, бу макони хулд тазйин,
Фируз маҳаллу жаннат ойин,
Файзу караминг ҳамиша ёр эт,
Ким айни иноятинг нисор эт.
Аҳлига ҳам, эй карими довар,
Ниятни накўсин эт муяссар.
Кўнгулларин айла бу макондек,
Ҳимматларин айла осмондек.
Аҳлига бу ер муҳаббатин сол,
Илм аҳлига бори шафқатин сол.
Кўнгулларин эт бу ерга побаст,
Завқи бу макондин айла сармаст.
Ғарби бу маконни обшоре,
Жаннат суви, йўқки жўйборе.
Жаннат ичидин оқар ариғдек,
Йўқ, кавсардин чиқар ариғдек.
Ҳар кимсада бўлса ҳубс зоҳир,
Ул сув-ўқ, этиб ҳам они тоҳир.
Оқиб туну кунда, тутмай ором,
Баҳра топиб онки хосу ҳам ом.
Мавжи етуруб фалакка шавқун,
Завқи кетурур малакка шавқун.
Шавқун дема балки шавқи ортиб,
Ҳам савтлиғин нафири тортиб.
Чархи фалак анда ўла сойир,
Қўк чархидурурким даҳра дойир.
Ўқ жавфида ўйла қутри афлок,
Ўргулмоқ ишида чусту чолок.
Тахта анга каҳкашонму бўлғай,
Ё коҳкашон нишонму бўлғай.
Ҳар кўзалари ситора янглиғ,
Сув сочмоғи абри пора янглиғ.
Ул чархи фалакни жўйбори,
Ердин юқоридур икки қори.
Масжид туби бирла жорий бўлғай,
Толор ила гул нисори бўлғай.
Ҳожат анга сувдин ўлмаган чоғ,
Айлониб оқарда давраи боғ,
Гўёки зилоли зиндагоний,
Ҳайвон сувидин бериб нишони.
Боқған кишини сафоси ортиб,
Кўнгул уйини жилоси ортиб.
Шаҳсуфани тўрт жонибидин,
Жониб не деган, бўлур тубидин,
Оқиб бу назокату сафода,
Ҳайвон сувивор софу сода,
Ул манзили пок ҳавзи сори,
Кавсар ариғимисол жорий,
Гулларга бериб абирсонлиғ,
Гуллар тубидин этиб равонлиғ,
Юз навъ сафода суви оқиб,
Фарҳод таҳайюр илки қоқиб.
Шарбат топибон сув истаганлар,
Ширин ариғи йўқ эрса, кавсар,
Жайҳун киби субҳу шом жорий,
Уммон бўлуб они шармсори.
Қилғач биров ул ариғда юрмоқ—-
Селоб йўлинда бор ўтурмоқ.
Қуш ўтса, ўчуб ҳаёти онинг,
Мўр ўтса, бориб нажоти онинг.
Гуллар неча юз лабида бутган,
Кўрган муни ўзгани унутган.
Лаъли лаби дилрабому оё!
Хатму лаб уза гул анга гўё!
Ё навхатларни сайри чоғи,
Тушмиш кўзи анда бу булоғи.
Қилмишму ўзин аларга монанд,
Бермишму ўзин аларга пайванд.
Ким қилса ўзин наку шабиҳи,
Неку била йўл топар қабиҳи.
Ул суфаки жавфи гулшан эрди,
Доно элига нишиман эрди.
Ғарбида гулу шимоли гулшан,
Шарқи-ю жануби сарву савсан.
Меҳроби-ю неча муттаколар,
Меҳробида соҳиби дуолар.
Ул суфа шимоли бор гулзор,
Булбуллар ўқуб худ анда гулёр.
Бир неча муғаннийи навосоз,
Булбулга қилурга ўзни дамсоз.
Ул суфада рост сози ушшоқ,
Марғуласи мушкбези офоқ.
Ул гулшани тозанинг шимоли —
Бир ҳужраи чордар хаёле;
Очғанда эшикни, тўрт жониб
Гул бирла анор қўзғолониб.
Ҳар ён чу назарни сен очарсен,
Гул кўргайсену, гул сочарсен.
Хуш манзил эрур, ҳавоси марғуб,
Булбулларининг навоси марғуб.
Хуш ҳужраи дилкушо, фараҳбахш,
Ҳавз ўртасида жудо фараҳбахш.
Ғарбида зилоли зиндагоний,
Телмуртуруб ўзига самони.
Яъни ҳавзи сафода кавсар,
Бўлмасму биҳишт арода кавсар.
Ул манзили поки жаннат осор,
Кавсар киби ҳавзини десанг бор.
Ҳар саҳнида суфаи ажибе,
Ашжор ила суфаларда зебе.
Бир саҳнида ғулғули самовор,
Асрорини айлаб элга изҳор…
Аммо не дейин гужум сифотин,
Не деб қилайин худ они отин.
Бир-бирига барги онча пайваст,
йўл топмайин отсалар анга шаст.
Соя самаридин эл тануманд,
Шаҳр истамай, они деб Самарқанд.
Зоҳид кишилар амомасидек,
Шаҳр аҳлини зеб жомасидек,
Усмоқда чунон солиб таку пў,
Утмай бири-биридин сари мў.
Бевосита қибласин олиб ҳавз,
Сояси аросида қолиб ҳавз.
Остидин ариғ магар самовий,
Ул чархи фалак сувини нови.
Ваҳ-ваҳ, не дедим, не қилдим авсоф,
Астағфирулиллаҳ, ўлмасун лоф.
Ё раб, караминг нисор айла,
Лутфунгни ҳамиша ёр-айла,
Лофимни ўзунг маоф қилғил,
Миръоти кўнгулни соф қилғил…
Очилдии зори бенавони,
Нафс илкида мубтало гадони,
Оламни ҳаводисиға қолган,
Нафси бадидин балоға қолган,
Эл таъну маломатига ботган,
Шармандалиғ уйи ичра ётган,
Яъни лақаб ичра Мирий оти,
Бу шеър ила айламай уёти,
Кўп ёвау ҳарза сўзни тортиб,
Ул ҳарзада сафҳани қарортиб,
Не рамзу ишорату не тамсил,
Билмай не далилу қайси таъвил,
Ким назмни худ шиори айлаб,
Бу ҳол ила турфа коре айлаб,
Мен киммену мунча беҳаёлиқ,
Маъни гуҳариға ошнолиқ!
Найлай, нетайин бу ўлса тақдир,
Йўқса манга қайда мунча тақдир!
Бу хост чу сендин ўлса бори,
Бўлғайму бу қулни ихтиёри!
Ё раб, караминг паноҳим этғил,
Лутфунгни худ узрхоҳим этғил.
Файзинг бу макон сари фузун қил,
Лутфунгни танобини узун қил.
Аҳлига ҳам айла шавқин афзун,
Ақвомини айла завқин афзун.
Утган кишиларки пок эдилар,
Хўблуқ била завқнок эдилар.
Бўлганларимизни қил алардак,
Кўнглимизи равшан эт саҳардак.
Ўтганларимизга нури иймон,
Бўлганларимизга хайру эҳсон.
Ўтганларимизни айла масрур,
Бўлганлара бер сурурдин нур.
Соқий, тўла айла соғари гул,
Гул юз уза ташла зулфи сунбул.
Гулдек очилиб, пиёла тутғил,
Кулку қила, йўқ, уёла тутғил.
Гул мавсуми маст айла бизни,
Гул ёнида паст айла бизни.
«Гулнома»га истасанг чу тарих,
Тут ҳушу хирад, эшит бу посих.
Ким, ушбу нигорхонаи Чин,
Гулзору гули биҳишт ойин.
Бўлғач, бу нидо етушти ногаҳ,
Тарихига бўйла қилди огаҳ:
Гул чеҳраси-ю аёғ юздин,
Яъни учни унут ўтуздин.
Олдинг гулу юздин ул нишони,
Тарих: биҳишти гулситони.
Таммат, тамом ёфт ва ба ихтитом анжомид «Гулнома»и Очилдии хоксори бемиқдор.
Эшитмоқлиғ учун афсонадур бу,
Деманг Мирийни сиз:—Девонадур бу!
На гул қолғай жаҳонда, не гулистон,
Ҳаво қилган қушумга донадур бу!
ЧОЙНОМА
Аблаҳи нону ошу чой талаб,
Кона фи кулли боб ман ярғаб.
Одамийлиғ ишида беидрок,
Бедилу бетамизу бас бебок.
Аямай андин эзиди доно,
Барча беҳушлиғ анга пайдо.
Машраби бетакаллуф андоғ кенг,
Мазҳаби йўқ бағайри «енгу ичинг».
Бўйи ҳушдин думоғи бас бебарг,
На тириклик ғами тушуб, не марг.
Уйини кунжини олиб қаро мол,
Бавлу саргин ёнида моло-мол.
Мол тапписидин думоғ очған,
Мушк исидинму чорбоғ очған.
Мушк иси гар етиб думоғиға,
Нафаси пур келиб тамоғиға,
Деб: Не бадбўй бадмашом эрди,
Елға завқи фароғатим берди.
То қазонини боши узра тезак,
Бал тезакдин маишига газак.
Ўзи деҳқон, одам авлоди,
Булбашар наслидин, ғам авлоди.
Турфа озода фикри уқбодин,
Ғами дунёлиғ эрди дунёдин.
Чарх аноси топмай ҳамсанги,
Айламиш отини Шукур ганги.
Ғами дунёда ончунон эди тўқ,
Фикри уқбоси зарра кўнглида йўқ.
Емак-ичмакка эрди бас машғул,
йўқ эди хотирида жуз маъкул.
Даҳрдин соҳиб фароғ эрди,
Бу фароғатда хуш думоғ эрди.
Бетамиз эрди-ю тамиз талош,
Бешуур эрди-ю, шууршунос.
Табъи ҳайвонда ўзни одам деб,
Одамий аро мусаллам деб.
Тутубон ўзни соҳиби фитрат,
Чой ичар эрди ҳар кун уч навбат.
Ичиб уч чойнакни субҳ дами,
Пешину шом ҳам бу эрди ғами.
Бедумоғу думоғдор эрди,
Суҳбат ичра аёғдор эрди.
Чойидин бир пиёла ичса бирав,
Нотавон жисмға етарди алав.
Яна бир чойнакни олиб дамлаб,
Якка ерда махавлара ўхшаб,
Ичибон ялғузин ўлум ҳолат,
Нафси бадга балои жон роҳат.
Мингбозорни сориға гузарим
Бир куни эрди, бўлди ҳамсафарим.
Кўтариб тумшуғини бод бурут,
Ўқумай бир йўли дуои қунут.
Савлати бесалоти савлатлик,
Давлати беуёти давлатлик.
Иккимиз ҳамсафар бўлуб ҳамроҳ,
Нашъаи чойдин деди ногоҳ.
Деди:— Эй чойдин аёғингда,
Нашъаи кайфият думоғингда.
Қулқули чойдин равон ҳушинг,
Чойжўшунгда завқ ила жўшинг.
Қадр аҳлини аҳли қадр билур,
Дейин оллингда нукта мен қурғур.
Халтаи чойдин кеча чойим
Келмади, соф бўлди парвойим.
Эрта бозор эрур, дедим, ғам эмас,
Дам чойим гар ўлмади, дам эмас.
Дами субҳ урмай офтоб қадам,
Мен урай илгари қуёшдин дам.
«Ҳай» деганча қачан қуюб фурсат,
Чой бозорига солай диққат.
Халқ то жамъ бўлганича ичиб,
Қим думоғимга завқу ком бериб.
Суду савдога сўнгра айлаб жазм,
Нима даркор эрур анингсари азм.
Ётдим ул кеча бу таманнода,
Хом савдода, фикри яғмода.
Нашъаи чойдин думоғим танг,
Чойға етдим, нечаки қилди гаранг.
Нашъанинг печтобидин юз ранж,
Нотавон жисмим ўлди меҳнатсанж.
Бошим оғриб, кетиб кўзумдин нур,
Эсим оғиб, таним бўлуб ранжур.
Тонгға тетру ишйм фиғон этмак,
Нола бирла замон-замон кетмак.
— Эйки сен, чой учун маошинг бор,
Чойдин завқу интиошинг бор.
Мени ҳам фикратимға етди вуқуф,
Чойхўрликда бўлмишам мавсуф.
Чойхўр жоддасида топдим жой,
Жойи амниятим бўлубтур чой.
Чораи айш чой ўлмиш бас,
Зарра йўқ нону ош сари ҳавас.
Кечани елга бердим уйқудек,
Уйқу кўздин йироқ кўзгудек.
Бу сифат кеча тонгға еткурдим,
Чой шавқи била қадам урдим.
Толпина-тирмана югурдум зор,
Жони безор бирла Мингбозор.
Заъфи тан сустликда маҳкамроқ,
Чой барқи танимда йилдамроқ.
Чой махмури, нашъа ранжури,
Нотавон жонима тушуб зўри.
Юмуб очғунча кўзни еткурдум,
Дами Исога ўзни еткурдум.
Чой дам айладим дами Исо,
Тани бежоним этти-ўқ иҳё.
Бир-ики тўлдуруб қадаҳ ичтим,
Гўиё шарбати фараҳ ичтим.
Улуб эрдим, магарки топдим жон,
Зулмати танга еткуруб иймон.
Куфри хумморни кесиб бошин,
Маст майдонида тўкуб ёшин.
Қони душман тўкуб суроҳийдек,
Ғам бошини узуб мубоҳийдек.
Маст бўлдумки, янги жон топтим,
Тоза жону завқи комрон топтим.
Билдим эмдики, чойхўр эканим,
Ичмасам они, носабур эканим.
Чойсиз йўқ магар нажот манга,
Бу эрур мояи ҳаёт манга.
Дедим:— Эй нўши жонинг ўлсун чой,
Чойсиздин ўлуб алам фарсой.
Неча йилдурки, чой ўлуб хўйинг,
Тар думоғ айладинг лаби жўйинг.
Қуруғ оғзинг қўруғ мисол бўлуб,
Қуруғ оғзингда бу мақол бўлуб.
Бурут оғзингда шўразор киби,
Очуқ оғзинг бузуғ мазор киби.
Қайси гўр, ўйла юмрулан ғоре,
Тилинг ул ғор аросида море.
Мор йўқ, мору мўр маъвоси,
Қайси маъво, улус тамошоси.
Булъажаб бу оғизга нашъаи май,
Нашъаи май топиб лабинг, ҳай-ҳай.
Бу оғиз қандни қилур намакоб,
Нўшдору лабингдадур зардоб.
Ниши ақраб танингга қилмас асар,
Ҳайя заҳриға қайда сенда хабар.
Не аламдин санга малолатдур,
Не фароғатда иститоатдур.
Молсен, қайси молсен, қара мол,
Хўрду хобинг ҳамиша шоли фахол.
Ичмоғунг сув топилмаса кўлмак,
Магар ул дам келиб яқин ўлмак.
Чойхўрликни қилма даъвосин,
Чойхўрни чиқарма расвосин.
Чой уч ҳарфдурки, чиму алиф,
Охир исмини ё тутуб мунсиф.
Жимидур жомеи ҳавоси хамс,
Уч ададдин топиб асоси хамс.
Моддаи жамъи аҳли ҳуш эрур,
Ҳуш элига дами хурўш эрур.
Алифи хаймаи арабга сутун,
Сарв қад қомати киби мавзун.
Улфат асбобини тутиб боши,
Уқ киби ё қўлида ёнбоши.
Айламакда ғазоли маъни сайд,
Уқу ё чой ичида бўлмиш қайд.
Ями роҳатни «ё» эрур ариғи,
«Ё» эрур баҳри завқнинг балиғи.
Балиғ ар йўқ, алиф не деб манзил
Тутти ул чашма ичра, филҳосил.
Сурати ичра алиф балиғ янглиғ,
Маю ям қалб аро ариғ янглиғ.
Хоҳ май, хоҳ ям ба ҳар тақдир,
Ташна комиға кўп этар таъсир.
Сенки бу кайфиятда бебўсен,
Бу табиат била қилиб хўсен,
Чой кайфиятин қачан билгунг,
Кўрсанг афъи, ани расан билгунг.
Топмиш озор агар тани лошинг,
Нашъаи чойдин эмас бошинг.
Балки дарди шақиқадин бу бало,
Боши бемағзинга бўлуб пайдо.
Ул касалдин танинг бўлуб ранжур,
Билмай они, ўзунг ясаб махмур.
Мени чой нашъаси, деб, этти гаранг,
Лаку фак сўзлар ила сен калфанг,
Лофи бемаъни бирла айлаб жўш,
Турфа афсоналарда жўшу хурўш.
Кўзи ўйнаб, очилди оғзи кенг,
Оғзидин очти ҳикматидек енг.
Деди:— Мен чой ичарга дономен,
Нашъаи чойга тавономен.
Олти ойдурки, одат айлабмен,
Шурб соат-басоат айлабмен.
Мени ҳам ўзгача думоғим бор,
Пок равған, қаро чароғим бор.
Мол тапписидин тўла бир уй,
Ёқаман меҳмонлара беўй.
Чойжўш ўтни бир яқосида,
Лақу луқ нукталар аросида.
Қайнагач чой, қайнаб оғзим ҳам,
Бақ-бақу савтидин тўлуб олам.
Чойнинг нашъаси бу эрмасму?
Нашъаи чой ганги билмасму?
Дедим: —Оре, бале тамизингга,
Офарин, бу тамизи тезингга.
Наъшаи чойдин топибсен завқ,
Чой маънисидин олибсен завқ.
Аҳли тақлидга қачан таҳқиқ,
Жилва кўрсатти чеҳраи тавфиқ.
Бўлма тақлид эли била ҳамроз,
Ел куни зоеъ айлама овоз.
Бир шағоле бор эрди пурнайранг,
Ранги найранг ила фалак фарҳанг.
Макр бобида эрди бемонанд,
Ҳийла бобида шайтанат фарза-нд.
Кундузи сайр этиб биёбонда,
Кеча бўлса келурди қўрғонда.
Эл кўзи бўлса уйқуга моил,
Сайр айларди кў-бакў соил.
Кимниким ош ўлуб қазонида,
Ёшурун ухлаган замонида,
Топиб ул ош, нўши жони эди,
Нўши жон оши, балки нони эди.
Ўткарурди бу навъ муддатлар,
Халқ бўлмиш эди басе музтар.
Эл қилиб ҳийла, қўлға тушмади ҳеч,
Кимса бирла бирар тўқушмади ҳеч.
Яна бир кеча келди ғоратга,
Тўъма истаб ғизои қувватга.
Кўрди бир кулбаи эшик маҳкам,
Бир тешик топти, урди уйга қадам.
Кўкчихона эди кўмулган хум,
Нилуфар ранги бирла тўлган хум.
Деди:— Бу хум бори таом эрур,
Бахту толеъ манга ғулом эрур.
Топтим ўхшар таоми бесоҳиб,
Деди-ю, урди тўъмага роғиб.
Нили хум бас амийқ эди беҳад,
Чиқмоқ андин жадал била не ҳад.
Ғўта урмоқ била бўлуб беҳуш,
Ўзини қилди нилуфар манқуш.
Қилди рангини нилуфарга бадал,
Чиқти, ҳосилки, беҳад этти жадал.
Дашт сорига нилуфар малбус
Бўлубон, бўлди хайлига маҳсус.
Ори-ори, гуруҳи даштий аро
Бўлмаган бўйла жонваре пайдо.
Кўрдилар нилуфар либосин ани,
Каркидонлар тутуб ҳаросин ани.
Олди хайли шағолларни йиғиб,
Қилди огоҳ, жумласин чақириб.
Деди: «Ҳақ манга берди султонлиқ,
Ҳукмронлиқ била Сулаймонлиқ.
Фил бўлсун ва гарна шери дамон,
Айлади барчага мени султон.
Лек пинҳон қилинг шағоллиғим,
Билмасун шер бемажоллиғим.
Азм этинг шер сори бо суръат,
Шакли аъжубада қавий ҳайбат:
Турфа тунде, ажаб қавий бозу,
Даъвии шоҳлик қилиб як сў.
Олди фармонга туюру вуҳуш,
Сизни истаб, хурўшу айлар жўш:
Ёки ҳукмумга бош индурмас?!
Шер кимдур, ёнимда тўдаи хас!
Раъди савтимдин айлагай парҳиз
Ғайратим барқга урар маҳмиз!
Не учун келмагай саломимга,
Қўл қовуштурмагай каломимга.
Ҳайбатимдин қилинг ҳикоятлар,
Савлатимдин солинг сиёсатлар.
Қелса, келтурмангиз мақомимга,
Бал йироқроқдин эҳтиромимга.
Бош қўюб хизматимга, бўлсун қул,
Мени билсун ато, ўзини ўғул,—
Деб юборгач шағолдин пайғом,
Шер эшитгач, юқусин этти ҳаром.
Деди:— Ё раб, бу қайси ҳайвондур?
Ҳукмронлиғда қайси султондур?
Қодиру носир ул эрур, ори,
Улдур албатта, холиқал бори.
Пашшани филзўр қилса, не кам,
Шерни шўр агар қилур, не ситам…
КАКИ КУҲЗОД
(Фирдавсий «Шоҳнома»сининг таржимасидан парча)
Навоийни руҳидин ўлса мадад,
Яна қилмаса лутф Фирдавсий рад„
Солай кишвари қиссаға рустахез,
Қалам найзаси бирла сўзға ситез»
Ҳикоят майидин қилай элни маст,
Қилай базм элин ўйлаким майлараст:
Карам қилса Фирдавсий «Шоҳнома»син,
Ки туттурса шафқат била хомасин.
Чу Фирдавс боғига солсам хурўш,
Ки Фирдавсийдин олса комим улуш.
Бу майдонни азмиға айлаб сутуҳ,
Қалам найзаси бирла Рустам шукуҳ,.
Буким назм размин тутуб бедарак,
Забун айлайин сўзни андоқки Как.
Фалак золи топса ишимдан хабару
Дегай:— Офарин!— ўйлаким Золи зар.
Бу тарих учун кимсаким чекти жон,.
Ки гулзори маъниғадур боғбон.
Бу янглиғда бўлмиш тараннумсаройр
Ки Фирдавсий руҳиға фирдавс жой.
Ватан Золға Зобилистон эди,
Атодин ато шоҳи достон эди.
Яқин анга уч кунчилик буъди роҳ
Улуғ тоғ эди, бас бийик боргоҳ.
Улуғ дашт ул тоғни ёнида,
Бисоти фалак вусъати сонида.
Ки афғону лочину хайли булуж,
Ватан тутмиш эрди қўюб анда кўч.
На бир тоғ эрди фалак иртифоъ,
Етиб кўкға боши малак истимоъ.
Етиб кунгури чархи мийноғача,
Каманд ушлатиб сақфи болоғача.
Бийикликда пасти бўлуб осмон,
Анга йўл ясаб осмон каҳкашон.
Ҳамул тоғни устида бир ҳасин,
Туман халқ ўлуб анда маъво гузин.
Қўюб қалъа отини Мирбод лум,
Тутуб маскан анда ҳама хайли шум
Ажаб бандаре эрди дарбанди сахт,
На бир қўрғон ўйлаким қўҳи лахт.
На душмандин эрди аларға зарар,
На лашкардин эрди аларға ҳазар.
Анга киргали эрди дарвоза бир,
Магар маҳкам этмиш тўкуб анга қир,
Қуш ул қалъа азмида қилмай даранг,
Булут шўриш этмай, қочар бош яланг.
Бўлуб хайли афғонға ул ҳисн жой,
Бари тийрандозу жанг озмой.
Ҳисоб ичра минг, барчаси роҳзан,
Урушда бири мингға йиртиб кафан.
Тутуб тоғ бағрин саропардаси,
Каки кўҳзод анда саркардаси.
Ўзи кўҳзоду оти эрди Как,
Ажаб бадраг эрди у (боҳайбат саг).
Бўлуб пайкари филу қомат баланд,
Буким тоғдек жисми хоро писанд.
Уруш чоғи гардунға тортиб хурўш,
Бало ёлқунидек солиб оғзи жўш.
Солиб наъраси шер жисмиға тоб.
Шукуҳидин аждарға минг изтироб.
Узуб зўр этарда камар тоғдин,
Олиб ҳуш девона йўқ соғдин.
Қавий ҳайкалу кўҳ пайкор эди,
Сипаҳдору пурзўру солор эди.
Урушда олурди алам марддин,
Ки гурзида Албурз этиб гарддин…
Ўтуб умри бунёди бедод этиб,
Ҳама умри бедод бунёд этиб.
Наримонға андин етиб гўшмол,
Қутулмай ани размидин Сому Зол.
Тушуб бийми Гаршасп жониға ҳам,
Бўлуб хираси Золи зар дам-баДам.
Неча Сом размиға боғлаб камар,
Қилиб зўри бозуси зеру забар.
Бўлуб Сому Зол анга пархошжўй,
На бир размидин бўлдилар комжўй.
Мадоро тилаб, тутти билъахир
Тарийқи итоат, тутуб ногузир.
Берурга анга йилда ўн жирм гов,
Муқаррар зару сийм учун божн сов,
Олур эрди Как ҳар йили Золдин,
Яна ҳадялар Золи кўполдин.
Бу маънидаким, Зобилистонға йўл
Очилғай фароғатда корвонға йўл.
Тижорат элин тор-мор этмагай,
Сафар аҳлиға йўлни тор этмагай.
Тилаб халқ осойишин Золи зор,
Зар ул шум учун айламиш ихтиёр.
Бу ғам Золи зарни қилиб нотавон,
Қаронғу эди кўзга Зобилситон.
Хирадманд улдур балият чоғи,
Дуруст этса иш фарру ҳиммат чоғи.
Чу душман қавий бўлса, тадбири хўб,
Ки тадбир асар ишни таъсири хўб.
Шарар оздурур, сув била барҳам эт,
Улуғ бўлса, туфроғ сепиб, ўт кам эт,
Ул эрдики, Золи зари кийнакор
Забун этти зар бирла ул нобакор.
Чу аъдо қавийдур мадоро керак,
Бале, дўсту душман мувосо керак.
Таҳамтанки, Зол ангга эрди ато,
Қелиб зўри бозу атодин ато.
Ўгўруб Зол Рустамға бу китфу ёл,
Хулистониға истар эрди камол.
Кўз ичра тутуб гўиё мардумак,
Ҳадис этмай оллиға кўҳзоди Как.
Тушуб бийм Какдин замириди ажўш,
Деди хайлига Зол тортиб хурўш:
Бу фарзандким, бас эрур аржуманд,
Жавонмарду ҳушёри дониш писанд.
Шижоатда, қувватда ҳамтоси йўқ,
Кўдакдур, адувға мадороси йўқ.
Топиб мавсуми умри ўн икки ёш,
Қилур гард аччиғланиб тутса тош.
Қавий ҳайкал, аммо кичик ёши бор,
Неча паҳлавонлиғда кенгоши бор.
Ани кўнглида шердин йўқ ситам,
Қачан пилдин хотири ичра ғам.
Ғурури йигитликни ғавғоси кўп,
Ҳамиятда майли тақозоси кўп.
Мабодоки кўҳзод ишидин хабар,
Қулоғига ул паҳлавонни етар.
Кичик ёшида қилса разми ирик,
Улуб ул, буким қолмагаймен тирик.
Бало тийриға ўзни айлаб ҳадаф,
Замони тараб бермасун бартараф.
Карам тангридин бўлса, бир-икки йил
Ўтуб, топса қувват, топиб зўри фил.
Умидим будурки, туман кўҳзод
Ҳаётига андин қилур хайрбод.
Ани қуллиғини тилаб шум Как,
Мисоли ул итдурки, тишлар кесак.
Буким ҳолиё тифлдур нарра шер,
Бўлунг воқиф андин сағиру кабир,—
Дебон қилди таъйин ики паҳлавон,
Жавон ҳушу паҳлў қавий навжавон.
Туну кун рафиқ этти Рустам била,
Таҳамтан ҳамул икки ҳамдам била.
Насаб бирла Рустамға эрди яқин,
Ҳасаб ичра ондоқки, соҳиб нигин.
Бириға лақаб эрди Кашводшоҳ,
Яна бири Милоди заррин кулоҳ.
Хирадманд эди икки дониш пажуҳ,
Алардин фалак шери топмиш шукуҳ.
Ул иккисиға Зол айтиб:— Зинҳор
Ки Как ишларин айламанг ошкор.
Ани олдиға Какдин айтманг паём,
Мабодо менга қўймангиз нангу ном.
Деманг Рустам оллиға Какдин ҳадис,
Дарак қилманг ул бедаракдин ҳадис.
Эшитгач мабодо, солиб кўнгли шўр,
Йигитлик думоғиға айлаб ғурур,
Яна қилмагай азм майдониға,
Ситамдур манга, зулм ани жониға.
Чақиртиб маҳаллоту бозор ҳам,
Бу сирдин қилиб элни ҳушёр ҳам.
Буким, қилмасун ҳеч киши Какни ёд,
Башар ё пари деб Каки кўҳзод.
Сўзидин биров гар қилса ошкор,
Талов молу жонин қилур тору мор.
Ки чун топти бу навъ фармони Зол,
Эл оғзида йўқ бўлди андин мақол.
Аёғчи, йигитлик шаробини тут,
Ғурури йигитликда бир дам овут
Ҳавас жоми хушдур йигитлик чоғи,
Замони хўришдир йигитлик чоғи.
Рустамнинг бозор сойриға азимат қилганда, икки раҳнаварддин Каки кўҳзод ҳикоятин эшитгани ва унинг аҳволидин хабар сўргани ва Қашвод илан Милод чора топмай андин сўз қилгани
Бу тарихға улким Рустам шукуҳ,
Ки «Шоҳнома» роқим, Таҳамтан пажуҳ.
Бу янглиғ тузар сўзни майданини,
Ки фирдавс қилсун шабистонини.
Тутуб расми мардоналиғ филтан,
Кичик ёш, улуғ ҳиммати филфан.
Амуде олиб илкига говсар,
Камоне тутуб, новаки жонгузар.
Қилич белда, фил бошини тенг ёриб,
Ўқидин фалак фили бош қайториб.
Ани размидин каркидон нотавон,
Бўлуб шер майдонидин нимжон.
Кулоҳ бошида Сомдин ёдгор,
Сипаҳ Золи андин бўлуб номдор.
Бу ҳашмат аро Рустами доругир,
Магар чиқти бозор аро ул далер.
Улус кўргач. ул нахли зебосини,
Кичик ёшда бозуи болосини,
Шукуҳи солиб ерни бағриға чок,
Лаби соғаридин бўлуб маст ток.
Тушуб духтари разға кайфияти,
Лабин ўпмакиға тилаб нияти.
Қади сарв, бозуси аммо қавий,
Фалак паҳлавонин қилур мултавий.
Тани тоғ, тоғ узра тоғ бош анга,
Агар тутса туфроғ ўлуб тош анга.
Боқиб халқ бир-бирга ҳайрат қарин,
Дер эрди:— Бу қаддингға минг офарин!
Бу аснода икки пиёда магар,
Таҳамтан била бўл»дилар ҳамсафар.
Хабарсиз магар Зол эъломидин,
Сўз айтмиш магар Какни пайғомидин.
Кўруб бўйла бозуи пайвастини,
Шукуҳи қавий, қомату бастини,
Дуосида тилни санохон этиб,
Тамошо ҳамул сунъи яздон этиб.
Дебон:— Офарин, қадду бастинг учун,
Амуди гарону зўр дастинг учун.
Мусаллам йигитлик камолингга ҳам,
Сафобахш файзи жамолингга ҳам.
Қачан тўрт ано топти сендек ўғул,
Ки етти атодур эшикингда қул.
Бу суратда бермас жаҳон золи ёд,
Десанг, йўқ ажабким, Каки кўҳзод.
Шижоатда, суратдадур анга тенг,
Йигитликда ортуқ эмас, тенг денг.
Шижоатда тенг гарчи қўҳзодға,
Эмас тенг(у) бу сарви озодға.
Агарчи тануманду пурзўр эрур,
У бир шуми бадраг, бу бир ҳур эрур.
Бу янглиғ жаҳон золидин Золи зар
Фароғатға етмиш олиб баҳру бар.
Чу Рустам алардин топиб бу сурўш,
Думоғи топиб жўшу тортиб хурўш.
Уруб шуълаи ғайрати тунду тез,
Ул икки пиёдаға айлаб ситез:
— Не сўздур, бу кимдур Каки кўҳзод?!
Башарму, малакдинму ул девзод?
Начук пил пайкар, тануманд эрур?!
Не пайванд ила манга монанд эрур?!
Ки ҳамто менга Сому Зол айтмайин,
Наримон киби қийлу қол айтмайин.
Чу Гаршаспу Утрутға қилмай мисол,
Недин Как била бердингиз гўшмол?!
Демай ҳамсарим шери нар ё паланг,
Ва ё аждаре, ё диловар наҳанг?
Ватан анга сувдурму ё тоғдур,
Билолмонки, қайси қурумсоғдур.
Уёлмай деюрсиз мени Как киби,
Қачан гурз эрур элға калтак киби?Ғ
Агар тоғ эрур йўқса туфроғдин,
Недур асли, барҳам берай боғдин!’
Нечук зот эрур ул Каки кўҳзод,
Менинг бирла айларсиз ул телба ёдР
Мени тенгу тушим эмас ҳар хасис,
Малак бирла хушдур Масиҳо анис!
Ики раҳвар англаб Таҳамтан сўзин,
Жавонмард Рустамға боғлаб кўзин.
Учуб ранг рухсоридин, чекти ғам,
Қуруб оғзи-ю, ҳалқидин кетти нам.
Пушаймон бўлуб ул ики раҳнавард,
Бўлуб музтариб, оғзида оҳи сард.
На фикри такаллум, на ҳушу жавоб,
Тушуб узв-узвиға минг изтироб.
Таҳайюрда қолғач, бўлуб гунгу лол,
Аларни кўруб бу сифат пури Зол,
Карам илкини асру айлаб аён,
Аларға зар этти карам ул замон.
Чу Рустам овутғач зару сиймдин,
Қутулмиш ул икки қатиғ биймдин..
Деди паҳлавон:— Рост денг ҳар нима,
Ёри гургдин фориғ ўлсун рама.
Дедиларким:—Эй паҳлавон номвар,
Равонингга ҳақ лутфи берсун зафар.
Бу аснода бор бир ажаб кўҳна гург,
Ажаб кўҳна гурге, ишидур сутург.
Ажаб бадраге, бадниҳодедур ул,
Лақаб Қак, магар кўҳзодедур ул.
Наҳангедурур шўри дарё ситез,
Наҳанг новакидин тополмас гурез.
Нажод анга афғону навкар булуж,
Сипаҳ ёнида барча лашкар булуж.
Қуруб йўлни устиға хиргоҳлар,
Ҳарос ичра андин гадо, шоҳлар.
Бўлуб ўғрилиғ фикри ул хайли шум,
Ҳазар қилғай андин бари марзу бум.