Ғурбат (1850/53-1918)

Ғурбат (тахаллуси; асл номи Абдулла Махдум Каримберди ўғли) (1850/53 — Фарғона вилояти Бешариқ тумани — 1918) — шоир. Қўқонда Муҳаммад Алихон мадрасасида ўқиган.

Ўзбек ва тожик тилларида диний-тасаввуфий ва дунёвий мавзуларда ижод қилган. Асарларининг катта қисмини лирик ғазаллар ташкил этади. Уларда дунё норасолигидан нола-фарёд қилган, илоҳий ва инсоний муҳаббатни, яхши хулқларни, илм-маърифатни улуғлаган, ярамас феъл-атворли кишиларни ҳажв қилган («Оҳким шод айламас…», «Қўлимда пора йўқ…», «Гуло, овораи ҳар ду жаҳон қилдинг…» ва б.).

Унинг Қўқон-Наманган-Андижон саёҳатлари ҳақидаги хотиралари машҳур. Ғурбат шеърларидан девон (10 минг мисрага яқин) тузган. Унга 442 ғазал, 25 мухаммас, 12 рубоий, 7 мураббаъ, 3 марсия, 1 таърих ва 2 чорбайт кирган. «Девони Ғурбат» қўлёзмаси Ўзбекистон Фанлар Академияси Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланади (инв. №10067).

ҒАЗАЛЛАР

* * *

Юсуф Зулайхо айлади, ман мубтало қайда борай,
Қоматларим ё айлади, ман мубтало қайда борай.

Мажнун каби сарсон бўлиб, саргаштаи ҳижрон бўлиб,
Ғунча сифат ғамда сўлиб, ман мубтало қайда борай.

Ноз илкида афгор этиб, жабру жафо бисёр этиб,
Аҳду вафо бекор этиб ман мубтало қайда борай.

Бу маскани вайронада ҳушим, дилим жононада,
Йўқтур санам бутаонада, ман мубтало қайда борай.

Ҳажр ўтиға ҳамдам бўлиб, маҳзун кўнгил пурғам бўлиб
Ҳасратларим дилға тўлиб, ман мубтало қайда борай.

Рухсори гул, сарву суман, кокиллари мушки Хўтан,
Жўяндаи нозик бадан, ман мубтало қайда борай.

Ғурбатга кўп ваъда қилар, бегонага парво қилар,
Аҳдин бузиб ифшо қилар, ман мубтало қайда берай.

* * *

Келиб сен шўхи жаллодим мени сардафтаримни кўр,
Сиришкимдин қизил қонға бўялган бистаримни кўр.

Қаро оҳу кўзинг мужгонидин охир шаҳид қилдинг,
Нечук кифрик эди қотилки доғи ханжаримни кўр.

Тепиб ўтгил бошимга, изтиробликдин дилим пурхун,
Бу ахборимга бовар қилмасанг, хокистаримни кўр.

Юзим ҳижронларинг даштида бўлдиким хазон янглиғ,
Боқиб май аксидин жом ичра шакли мазҳаримни кўр.

Хижолатманд бўлиб ҳайратда қолсам ушбу водида,
Ҳидоят айламас бир йўлға ожиз раҳбаримни кўр.

Тил очмамдурки ишрат равнақидин ҳамнишинларга,
Қаноат берди иззатларни тожу афсаримни кўр.

Мукаддар хотирим доим фалакдин бўлди домангир,
Адоват пеша қилди деб қадрдон додгаримни кўр.

Менга майхонада навбатки келган эрди бир оқшом,
Сулаймон девлари жумбишга солди соғаримни кўр.

Жунун ақсомидин Ғурбатда ҳайронлик фузун бўлди,
Табибо, бир илож айлаб бу кун фарқи саримни кўр.

* * *

Кўзумни қонга тўлдирган гули боғи Эрам сенсеи,
Итобу ғамза қилма, соҳиби лутфу карам сенсен.

Ривожи икки оламни кўзинг мужгонига сотсам,
Мени ранжур этарга боиси дарду алам сенсен.

Куярмен он қадар ҳижрон билан хокистарим қолмай,
На деб солдинг бошимға^дамбадам андуҳу ғам сенсен?

Такаллум қилмадинг, ўлдум десам, товуси хуш рафтор,
Тағофил бирла айлаб жабри бвпоён, ситам сенсен. .

Қаро икки кўзингдин бегумон ҳеч ким қутулмайдур,
Жаҳон аҳлиға қотил, меҳри йўқ золим санам сенсен.

Муҳаббат офатидин сақла Ғурбатни паноҳингда,
Мисолинг йўқ муқаррар ҳофизи лайқи қалам сенсен.

* * *

Дилбаро, бошингдаги сунбулму райҳон кокилинг,
Солди кўнгулга фароғат роҳати жон кокилинг.

Ул куни маҳфил аро маҳзун дилимга ўт ёқиб,
Лоладек бағримга пинҳон боғлади қон кокилинг.

Куфр элин кўнглиға тавфиқу диёнатлар солиб.
Қилмадиму фазли ишқингдин мусулмон кокилинг.

Бу дили шўридани мажнуни саргардон қилиб,
Айлади зулфинг мисолидек паришон кокилинг.

Нофаи мушки Хўтан шарманда хаттинг*бўйидин,
Жумла сунбулларни айлаб хонавайрон кокилинг.

Гарчиким ҳажрида тоқат қолмади мотам тутиб,
Бир келиб қилмас маконимни гулистон кокилинг.

Маҳвашо, ноз илгида Ғурбатни дил афгор этиб,
Айлади андуҳу ғамдин чашм гирён кокилинг.

* * *

Оҳким, шод айламас кулбамга жононим келиб,
Жон берурман сўрса бир йўл моҳи тобоним келиб.

Ҳасратидин ўртаниб куймай нетармен, дўстларим,
Сўрмаса ҳолимни ул сарви гулистоним келиб.

Солмади зулфини бўйнумға париваш сарвари,
Бир ўзи ҳижрон туни кокилпаришоним келиб.

Ончунон хуммор эдим, ваҳдат шаробидин мени
Найлайин шод этмаса соқийи давроним келиб.

Нолаи зорим Сурайёга нечук етмас саҳар,
Ёқмаса бағримга ўт ул офати жоним келиб.

Мубтало мен дарду ғамга даҳр аро ҳар моҳу еол
Дардга дармон айламас ул мушкулосоним келиб.

Шод бўлмас хотирим Ғурбат сабо ахборидин,
Пурсиши ҳол этмаса то лаъли хандоним келиб.

* * *

Кулуб бир ғамза қилғин лаъли хандонинг гулоб ўлсун,
Ғамингда ишқ эли кулфат чекиб ҳоли хароб ўлсун.

Рухинг васфи қамардур, ой жамолинг нури «Вашшамси»,
Ки бул ҳусну малоҳат то қиёмат офтоб ўлсун.

Қадам бош устига қўйғил кулуб келганда кулбамга,
Муножотим била қилган дуо мендин ижоб ўлсун.

Ҳабибо, ишқ бирла сўзиши дил бениҳоятдур,
Бўлуб олудаи кулфат кўюнгда изтироб ўлсун.

Мени мажнунсифат қилди, нигорим, ғамзаи нозинг,
Кўзум токи ғамингда қон тўкар, ашки хуноб ўлсун.

Табассумлар қилиб ишқ аҳлини бехонумон эттинг,
Жамол уммидида ошиқларинг бағри кабоб ўлсун.

Бошим қўйсам париваш остонангга висолинг-чун,
Ғубор олудалик бирла таним хоки туроб ўлсун.

Кўзум ашки била, котиб, китобат қил фироқидин,
Жароҳатлик кўнгул дарди халойиққа китоб ўлсун.

Жафокора етар, Ғурбат, дил узма ул нигорингдин,
Бу дунёда ситам чексанг на деб анда азоб ўлсун.

* * *

Гуло, овораи ҳар ду жаҳон қилдинг, ўзинг қилдинг,
Ниҳоли қоматимни нотавон қилдинг, ўзинг қилдинг.

Кўнгул мулкин ситам бирла зироатгоҳи ғам айлаб,
Юзимни халқ ичинда заъфарон қилдинг, ўзинг қилдинг.

Тағофил доманин маҳкам тутиб аҳволима боқмай,
Кўзим ашкини пайваста равон қилдинг, ўзинг қилдинг.

Замирим арзига ҳар кун сочиб жавру жафо тухмин,
Халойиқ олдида шўри замон қилдинг, ўзинг қилдинг.

Шаҳид этмоқ учун дилбар боқиб ваҳшат билан дои^м,
Кўзинг бедодидин бехонумон қилдинг, ўзинг қилдинг.

Гули мақсад мисоли ғунчадек ҳаргиз очилмайдур,
Итоб айлаб ки сен кўксумни қон қилдинг, ўзинг қилдинг.

Фано айлаб нигор умрим баҳорини нафас ўтмай,
Гулистони маошимни хазон қилдинг, ўзинг қилдинг,

Жаҳон мулкиға Ғурбатни адамдин келтуруб мундоғ,
Яна хоки мазаллатга ниҳон қилдинг, ўзинг қилдинг.

* * *

Қўлимда пора йўқ экмак, емакка зор мискинман,
Ақиқдин ҳам қизилроқ бебизоат хор мискинман…

Деёлмай ҳасратимни нотавон кўнглум бўлиб ғамгин,
Қарам айланг менга бир марҳабо ночор мискинман.

Агар ўлдим десам оч, кимса шафқат хубзини вермас,
Бу пинҳон нуктадин қувват кетиб афгор мискинман.

Ўқиб илми қаноат дарсини, қилмай тамаъ элдин,
Изожо алқазомен шиддатил жўёр мискинман.

Жужуқлар хотиримда ҳар нафасда юз мурур айлар,
Паришонликда аҳволим кечиб безор мискинман.

Убайдулло отим бор арсада, аммо лақаб Ғурбат,
Бухорода мусофир соҳиби ашъор мискинман.

* * *

Сувга танқис баъзи дарёга яқин қишлоқлар,
Чиқмагай безгак касаллардин алар ўртоқлар,

Рустаму Бойман семиз иттек талашда ер учун,
Сарф этиб дунёларини ори йўқ аҳмоқлар.

Жумъабой шайтон деганлар озғуруб васвос билан,
Ул дарахти тубидин лаънат айтар япроқлар.

Эрка қинғир каж сиришт фосиқ кишидур беномоз,
Маъсиятлардин осур аъноқиға буқоқлар.

Пирмуҳаммад бул сухан хитлик қилиб пул берди кўп,
Ўлмади хўжа Мурод жинжир деган даққоқлар.

Сўрма Ҳамроқул-яғирдин дину оин расмини,
Додари песу мохов раҳмат сариғ ярқоқлар.

Эрмуҳаммад сурни ўғлига наққорликдур кўнгул,
Аҳли дониш бул рамузимдин қилур итлоқлар.

Бир наманганлик имомни ҳазратй Идрис билиб,
Дебди Гўрўғли китобдин котиби муштоқлар.

Хутбахонлик вақтида Лут қавмини тавсиф этар,
Санъати дажжол сифат ночор ўқиб ашроқлар.

Очма тил, Ғурбат, Сулаймонқул аминдин шиквага,
Эҳтимолки урса ханжар хўжаи офоқлар.

* * *

Кириб сайр этмаган кўнглида кўп армен экан, гимнав»
Маризи бедавони дардига дармон экан, гимназ.

Биринчидин қараб боқсанг ҳама таъдил арконлиғ,
Бирон-бир мамлакатда мисли йўқ айвон экан, гимназ.

Ки баъзи баччалар саккиз ёшидин ўн биргача бир хайл^
Адаблик баччалар тўти каби хушхон экан, гимназ.

Бири шнон тилинда, ўзгаси ҳар корига машғул,
Мусулмон ақли қосирдур, ҳама аркон экан, гимназ.

Забони русияни баъзиси таҳсил этар анда,
Магарким ислондин аввал илсон экан, гимназ.

Лотин ҳам таҳсил ўлмишким мударрис зери ҳукминда,
Франсуз лафзини касб этгани фармон экан, гимназ.

Ўтурган жойларидин турса бўлмас кўрмайин устоз,
Аларға лутфи ҳақ одобидин бергон экан, гимназ.

Урулса қўнғироқ сабсим чиқарлар қут учун дарҳол,
Кирур вақтида ҳам қўнғироқ била тургон экан, гимназ.

Ки шогирдлар чиқиб кетган сўғин жумла мударрислар
Ажаб суҳбат қуруб мажлис ила майдон экан, гимназ.

Ҳама дарсхонада ҳар хил забонин таҳсил этмишким,
Маротиблик муаллимлар бўлур даврон экан, гимназ,

Муқориндур фалакка, яъни кўп аъло иморатлик
Жавоҳирлар аср бермиш нечук биткон экан, гимназ.

Агарда мактабига келмаса байшидин тафтиш,
Сабаб келмаслиги бу деб жавоб айткон экан, гимназ.

Кезиб ман неча иқлим кўрмадим Ғурбат баён этсам
Магар кўрдим келиб Тошкентда бир дур кон экан, гимназ,

МУХАММАСЛАР

* * *

Пардадин рух очма гул, токи тикон ўртанмасун,
Нола айлаб булбули боғи жаҳбн ўртанмасун,
Ҳуру ғилмону беҳишти жовидон ўртанмасун,
Танда жон мажруҳ бўлуб руҳи равон ўртанмасун,
Маҳрами розим юзингдин хонумон ўртанмасун.

Масканимни олдидин, эй нозанин, қилғил гузар,
Ончунон расвои даврон мен мусофир дарбадар,
Ҳамнишинлар жумласи пинҳон ғамимдин бехабар,
Ошиқи зорингга тоат нолаи оҳи саҳар,
Каҳрабо янглиғ юзумдин заъфарон ўртанмасун.

Қосидо, келтур бу кун маъшуқи гулрухдин паём,
Шод бўлмай хотирим ҳайратда ранжурмен мудом,
Ошёним зулфи маҳбубдин қаронғу субҳу шом,
Гар ниқоб очса гулистонда парирў хушхиром,
Жабраил бисмил бўлуб габриён ўртанмасун.

Топмадим дардимга чора, эй табиби аҳли дин,
йўқ экан ошиқлара осойиши рўйи замин,
Кимга фарёдимни айтай, ҳасрато, деб, маҳжабин,
Ғуссадин тортиб уқубат ғунчадек кўнглум ҳазин,
Сен келиб ҳолимни сўрсанг ошён ўртанмасун.

Эй нигорим, лоладек кўксумни асвад доғи бор,
Етти иқлимни кезибмен топмадим бир ғамгусор,
Жумла махфи сирларим хуршид янглиғ ошкор,
Айласанг токи маконим кунжидин бир йўл гузор,
Лаб очиб то сўз баён қилсам лисон ўртанмасун.

Гарданим бори гаронлардин бу кун занжирдадур,
Кўз юмуб ўттум йўлуқса доимо ғилмону ҳур,
Топмади йўл талх комимға дариғ айшу ҳузур,
Шом экан аҳли муҳаббатларга айёми духур,
Мен куяй танҳо кўюнгда қутсиён ўртанмасун.

Мухтасар қил ғуссадин, Ғурбат, мени бағрим кабоб,
Ул қуёш доим юзиға тортадур гулгун ҳижоб,
Ошнқ аҳлиға.қилиб оҳу кўзи нозу итоб,
Иттиҳодлиғ риштасин тутган кишига кўп азоб,
Қилса, гул ифшо ўзин дориламон ўртанмасун.

* * *

Сени хоки қудумингга фидо жонлар нигор эмди,
Қаронғу масканимни олдидин қилғил гузор эмди,
Кўриб наргис рухингни телба бўлди гулузор эмди,
Жунунлиғ шиддатида қолмади сабру қарор эмди,
Кўзинг мужгонидин ўлдир мени бир шаҳсувор эмди.

Савод ўлмай нетар зулфингни аксидин ҳама маскан,
Жамолинг партавида эътизолим бўлмаса равшан,
Хароботи халойиққа юзинг монанди бир гулшан,
Қилиб Намруди ҳижронинг вужудим жумласин гулхан,
Куйиб хокистаримдин қолмади сўрсанг ғубор эмди.

Қўйиб бир меҳру шафқат бирла маҳфилда хиром эттинг,
Итобу ғамза айлаб шаҳду шаккардек калом эттинг,
Риёзи оразингга мурғи кўнгулларни ром эттинг,
На деб қаттиғ таманнони ўзингға илтизом эттинг,
Тўкиб қон ашкини афтода чашмим интизор эмди.

Фалак хуршиди маҳтоби рухингдин бўлди шарманда,
Нужумлар ҳам сенга бир сажда қилмакка сарафканда,
Санам, ҳуснингни васфин этгали ожиз ҳама банда,
Олиб качкул қўлимга қайда ҳажрингдин кийиб жанда,
Бўлай дерман муҳаббат шавқида беэътибор эмди.

Мени, қотил, келиб қаҳринг билан бутхонада ўлдур,
Юзимни қаҳрабо янглиғ қилиб лабташнамен ранжур,
Билол этган садодин масканимни қил илоҳи дур,
Менингдек, бўлмас ун ҳеч ким париваш ҳусниға мағрур,
Жабинларга ёзилғай то қиёмат ҳажри ёр эмди.

Биёбонга чунонча бетақаррур бир сафар қилдим,
Халойиқ шиквасидин гўши хотирларни кар қилдим,
Муножотимни қил ёраб қабул оҳи саҳар қилдим,
Жанозамга ўшал оҳуи саҳрони хабар қилдим,
На ҳожат эътиқодлик, меҳрибон хешу табор эмди.

Такаллум айласам афсонадур шавқи жунунлиқдин,
Бошимни бир кўтармам то тирикмен сарнигунлиқдин,
Шикоётимни айтай кимга аҳволи забунлиқдин,
Қафасга тушти тўти хуш талаффуз зуфунунлиқдин,
Қилай бир дам сукут кўп сўзладим беихтиёр эмди.

Фиғону нола қилсам Жабраил, болу паринг-куйгай,
Ўтиб хоқони Чиндин балки шаҳри Хайбаринг куйгай,
Китобат айласам иншоларимни дафтаринг куйгай,
Муҳаббат оташида ҳамчу нафси аждаринг куйгай,
Мукофоти зинубга тавба қилсанг сад ҳазор эмди.

Ҳаётинг равнақига онча Ғурбат эътимод этма,
Маош асбобини як рўза ризқингдан зиёд этма,
Фалакдин кўп уқубат тегса мардумларга дод этма,
Лаҳад ҳуббул ватандур занги кўнгулларни шод этма,
Хазон бўлса, келиб боди сабр фасли баҳор эмди.

* * *

Кўплаб азият тортиб ёронларим жаҳонда,
Қолдим чиқиб Ҳўқанддин Мазгил де.ган маконда,
Ош ўрнига нажосат ҳар қайси бир дўконда,
Дар балдаи Наманган сардоба Исфаҳонда,
Эсон-омон юрибман алҳол шул замонда.

Келтурса Жабраилким минмас эдим буроқ мен,
Гардун жафоси бирла овораи фироқмен,
Оминажон, соғиндим, қандоқ қилай йироқмен,
Бегонадин заифа завжамга яхшироқмен, *
Қолган учун гурусна ночор хонадонда.

Қозии Бешариққа айдим ёзиб сўзимни,
Гирён қилиб надомат абҳорида кўзимни,
Қилди ооқиб табассум кўрган замон юзимни,
Топшурмайин нетармен ҳақ ҳукмиға ўзимни,
Ҳад бўлмаса тариқча махлуқи нотавонда.

Бил сарт аробасига тушган киши шалойим,
Первой каласни сўрсанг устоллари мулойим,
Бошлаб мени чўлистон йўлга азал худойим,
Қўрқиб қароқчилардин махфи кўнгулда.доим,
Чекмас эдим бу янглиғ кулфатни кўп дегонда.

Ул дилкаш Оллоёрбек тилмоч деган саломат,
Бўлсин илоҳи омин то муддати қиёмат,
Зуннунхожа мирзо хат бобида аломат,
Тошхожа сизга қилсам бир камтарин надомат,
Ҳар ерда қадру қиммат кунжораю сомонда.

Ҳожи азиз афандим озода ишфурушлик,
Бешак эрур гумонда қайтиб бориб кўрушлик,
Пул йўқ учун қўлимда улфатларим урушлик,
То бўлса Абдураҳмон бой бирла ўлтурушлик,
Пашмакни хўб тўкарсиз гулхона ошёнда.

Ҳожи афанди Исҳоқ аълам муссалами қул
Борсам Азимжон отлиқ дўстимга ахтариб пул,
Ё бермади аниқ бир равшан жавобини ул,
Кўрганда ағниёни арвоҳидин бўлиб қул,
Дарду аламларим бор бемор устухонда.

Сирдон биродаримдур маҳзуми мирза Масъуд,
Шогирдларимни қилдим ўлгунча оҳ, мардуд,
Еткурмасин тамоми бир зарра манфаат суд,
Ушбу сўзимга хат ҳам қоғоз, сиёҳ машҳуд,
Бир Холмуҳаммад отлиқ мулло Сирак томонда.

Кўп,меҳрибон волостной мингбошимизни билсам,
То ўлганимча доим ҳурматларини қилсам,
Ёрдам бериб кўнгулни олди билетга келсам,
Кибру ҳаво кетарму бўйнимга халта илсам,
Дўрмонча, Зодиёну, Риштону, Марғинонда.

Ранги чўтир, кўзи кўк, исми ниҳон сариғ рў,
Бепул агар топилса ҳар ерда чойи хушбў,
Бир кўрпалик пишиқ сурп ҳиммат қилиб художў,
Ҳовлига тез юборсин гугурт билан томоку,
Алҳол мустақимман бормоқлигим гумонда.

Менким Ниёз Муҳаммад мирзога ёздим иншо,
Тегса ўшал юборган сирком қўлига аммо,
Қилсун рақам чистон ёки ажиб муаммо,
Мансур Хожа муфти ҳозирги аҳли фатво,
Қамчин билан урарман ҳар ким ёмон дегонда.

Умрингда кўрмаган гул мазкур чаманда бордур,
Тоғларда битган арча албатта бешумордур,
Дунёдаги нимарса ўз масканида хордур,
Ҳар ерда бу камина мардумга эътибордур,
Келган эдим Наманган шаҳрига ёш эконда.

Апрелни ўттизида якбора Тўрақўрғон,
Тоқат нечук қилурман солса кўнгулга туғён,
Ҳожи тўрамни исмин айлаб дилимда пинҳон,
Нонуштага ер эрдим борсам агар патир нон,
Резинкали тилашка келса саҳар, азонда.

Ҳосилки ҳисса кўтаҳ истаб аробакашни,
Мирзо Назарга бердим ҳосилки ришу пашни,
Артиб тамоми дилдин ҳар қанча ғилу ғашни,
Танҳо на деб юрурман топсамки кўз талашни,
Азбаски ақлу ҳушим фарзаиди меҳрибонда.

Ҳозирда Чусту, Чотғал, Косонга ошгаиим йўқ,
Фикримда ёди Мавло беҳуда тошғаним йўқ,
Мўйлабни гарчи олмам йўлдин адашганим йўқ,
Сел келди деб томоку тортарга шошганим йўқ,
Тарк айламай далойил дардимни ҳар қаёнда.

Ҳожи тўра афанди қозии Тўрақўрғон,
Шуҳратда номларидир Исо сифат Исҳоқхон,
Гўёки бир эшондек айлаб фақирни меҳмон,
Қолдим кўриб таажжуб хоналарини ҳайрон,
Ҳодис деманг қадимдин ошно эдик ниҳонда.

Ғурбатни суратидии нафрат қилур кўнгуллар,
Ҳар бир сўзида аммо лекин’насими гуллар,
Ёлғон сухан демасман бўйнимга солса ғуллар,
Бир неча шоирингиз ашъорини ўғирлар,
Рост эрса, қўл қўйинглар, бу сафҳага тубонда.