У менинг тўнғич фарзандим, кўзимнинг оқу қораси эди: унинг бу кўҳна дунёга келиши, илк марта гўё она қорнидаги тафтли ва оромбахш ҳаёти бузилганидан кўнгли қаттиқ озор чеккандек, дафъатан чинқириб йиғлаб юбориши жисму жуссамдаги мудроқ тортган туйғуларимни бирдан жунбушга келтирган, тушкун ва зерикарли, имиллаб кечаётган ҳаётимга ранг ва мазмун олиб кирган эди, йўқ, йўқ, унинг дунёга келгани ҳақидаги хушхабарни эшитиб туриб, гўё узоқ йиллардан буён ҳаётнинг қоронғи пучмоқларидан жоним ҳалак бўлиб излаб юрган муқаддас нарсани кутилмаганда топиб олгандек, қувончдан ўзимни буткул йўқотиб қўйган, юрагим азбаройи орзиқиб кетганидан, тўйиб-тўйиб йиғлагим келган эди.

У менинг тўнғич фарзандим эди: унга нисбатан кўнглимда меҳру муҳаббат, шафқату мурувват ва ишончу умидим чексиз эди, ўша дунё аста-секин туннинг ҳарир пардасига ўралиб бораётган, тим қора осмонда юлдузлар милтираб жилва қилаётган айни оқшом палласида мен туғруқхонанинг бетартиб бўёқ чаплаб ташланган деразаси ортида қўрқув ва ҳаяжон гирдобида ғарқ бўлиб турар эканман, ногоҳ ичкаридан унинг худди дунёни бузиб юборгудек чинқириб йиғлашини эшитиб туриб, гарчи бунга узоқ пайт ўзимни ишонтиролмай юрган бўлсам-да, умримда биринчи марта юрагимда оталик туйғуси уйғонган ва ўзимни туйқус улғайиб қолгандек ҳис этган эдим.

У менинг тўнғич фарзандим эди: у ҳақда ўйларканман, гўё кутилмаганда ҳаётнинг сирли кўчасига кириб қолгандек, ақлим шошиб, муқаддас битик сингари қадим аждодларимдан ўтиб келаётган, баъзан ноҳақ тўкилиб-сочилган, баъзан ғазабдан кўпириб тошган, баъзан эса зулм ва қабоҳат кўз очирмаганидан тўнглаб қолган, аммо ҳеч қачон кўзи бекитилган булоқ сингари қуриб битмаган қайноқ қон энди унинг жажжи вужудида жимирлаб оқаётганини сира ақлу тасаввуримга сиғдира олмас ва дафъатан одам боласи яралгандан то йўқ бўлиб кетгунга қадар англаб бўлмас хилқат эканига иймон келтирардим.

У менинг тўнғич фарзандим эди: менга, аввалига, ким туғилиши – ўғил кўраманми ёки қизми, мутлақо фарқсиз ва аҳамиятсиз туюлган эди, ҳатто бу ҳақда ўйлаб ҳам кўрмаган, фақат кунлардан бир кун юрак қўримдан яралган мужда сокин оқаётган ҳаётимга ташриф буюришини, у билан менинг қисмату аъмолим то абад эш бўлиб кетишига қаттиқ ишонар ва шундай саодатманд кунлар тезроқ етиб келишини орзиқиб кутиб яшардим. Фақат хотинимнинг тақдири азалдан кутган инояти, истак-хоҳиши бошқача эди, у ўша кўнгли айниб, ҳеч нарса ёқмай юрган илк кунларидаёқ қиз туғилишини орзу қилар, йиллар ўтган сайин сўлиб-сарғайиб, унут бўлиб бораётган ўн саккиз ёшидаги ўй-хаёл, орзу умидларини мана шу беғубор истак тимсолида қайта кашф этган ва охир-оқибат бунга қаттиқ ишониб қолган бўлса-да, бари бир ўғил туғилди. Йўқ, йўқ, мен хотинимнинг сароб бўлиб чиққан орзу-умиди устидан кулаётганим йўқ, бундай бемаъни ўйни ҳеч қачон ҳаёлимга ҳам келтирмаганман, аксинча, ўша кезларда унинг шундай беғубор ўй-хаёллар қуршовида масрур қиёфада юрганини кузатиб туриб, рост гап, ич-ичимдан унга ҳавасим келган, у кўзимга янада жозибали ва гўзал бўлиб кўринган эди. Бунинг устига, мен ўғил эмас, қиз туғилган тақдирда ҳам толеимдан шундай суюнган бўлардим.

У менинг тўнғич фарзандим эди, мен унинг дунёга келгани ҳақидаги хушхабарни эшитиб, ўзимни худди ҳаётнинг тез ва шитоб билан оқаётган катта ўзанига тушиб қолгандек ҳис этган, дафъатан дунё ҳам, одамлар ҳам кўзимга ўта сахий ва меҳр-мурувватли кўринган, ҳамма-ҳамма нарсани кўнглимга яқин олган эдим.

У менинг тўнғич фарзандим, у гўё митти сеҳргар каби қалбимда яшашга, ҳаётда завқ-шавқ олишга бетизгин иштиёқ уйғотган эди.

Мен ўша кун, одатдагидек, туғруқхонага егулик кўтариб бордим, бу, чамаси, ўғлим туғилганининг иккинчи куни эди, хотиним дераза табақасидан энгашиб егуликни олар экан, ўғлимга исм қўйиш лозимлигини айтиб қолди. У, боя айтганимдек, ўғил эмас, қиз туғилган тақдирда, бу ҳақда гапириб ҳам ўтирмас, балки тўққиз ойдан буён юрагининг қат-қатида асраб-авайлаб келаётган, ҳатто мендан ҳам қаттиқ сир тутган ўша сирли исмни энди қизариб-тортиниб ошкор қилар ва бу исм менга ҳам, ҳеч шубҳасиз, ёқиб тушар эди. Чунки хотинимнинг диди жуда нозик ва баланд эди, у ҳаётдан оддий, аммо гўзал нарсаларни сира адашмай топа олар эди. Аммо кутилмаганда ўғлимнинг туғилиши унинг кўнглини жўштириб келган орзу-умидларини бир зумда чиппакка чиқариб юборди. Унинг “Энди ўғлингизга ўзингиз исм топинг”, дея хиёл зарда ва иддао аралаш айтган сўзларида ҳам шу нарса сезилиб турар эди.

Аммо бу мен учун унчалик муҳим эмасди, чунки ўғлим тўрт мучаси бут ва соппа-соғ дунёга келган, ҳаёт ҳам меҳри ийиб, унга ўз бағридан жой берган эди. Энди унга муносиб исм қўйишим кераклигини англаб турардим.

Аслида ўғлим бу сершовқин ва нотинч шаҳарда эмас, балки ўзимнинг киндик қоним тўкилган олис қишлоқда туғилганда, ҳеч шубҳасиз, ҳамма-ҳаммаси бошқача кечарди. Биргина унинг дунёга келиши барчани бирдек қувонтириб юборар, қариндош-уруғ, қўни-қўшнилар худди ўзларининг ҳаётида мўъжиза юз кўрсатгандек, бир-бирларини қутлашиб, суюнчи улашишга тушар, онам азбаройи шошиб қолганидан ўзини қўярга жой тополмай қолар, у ёқдан-бу ёққа югурганча, шу митти меҳмоннинг ташвишини чеккан бўларди. Отам эса бундай хосиятли кунда, албатта, жонлиқ сўйиб, қон чиқарарди. Шундай пайтда кимдир ўғлимга ҳеч кимнинг хаёлига келмаган мўъжаз исм ҳам топар ва бу исм ҳаммага бирдек маъқул тушар эди. Кейин отам эрта тонгда ҳовлимизга муллони бошлаб келар ва у ўғлимнинг қулоғига исми билан бирга азон айтган бўларди…

Буларнинг бари қишлоқдаги ҳаётнинг ўзи каби табиий бир йўсинда кечар, ҳеч ким олдиндан шундай қилиш керак, деб атай ўйлаб қўймасди.

Мен буларни худди умримнинг аллақайси палласида рўй бериб ўтган воқеа сингари хаёлимдан ўтказар эканман, беихтиёр кўнглим чўкиб кетар, айни дамда ҳайҳотдек шаҳарда ҳатто қувончу шодлигимни баҳам кўрадиган яқин одамим йўқлигини ўйлаб туриб, ўзимни ёлғиз ҳис этардим.

У менинг тўнғич фарзандим эди, мен ҳам унинг бу мусофир шаҳарда туғилишини сира истамаган, аммо шунга қарамай, айни чоғда, шаҳарни ташлаб ҳам кетолмасдим, уч йилдан буён ниҳоясига етмай чўзилиб келаётган илмий ишим қўл-оёғимни ипсиз боғлаб турарди. Хотиним эса ёлғиз ўзи қишлоқда туришни сира хоҳламас, айниқса, ой-куни яқин қолганда уни шунга кўндиришга нечоғлик уринмай, барибир, бирор-бир натижа чиқмаган эди. Биз эски шаҳардаги танг-тор, деворлари зах тортиб кетганидан илвираб ётган кўримсизгина ҳовлида ижарада турардик. Хотиним қишлоқда эмин-эркин ҳаётга кўникканидан, бу ерда қисиниб-қимтиниб яшар, назаримда, ранг-рўйи ҳам салқи тортиб кетгандек туюлар эди. Аммо бунга қарамай, у ортиқча инжиқлик ва гина-кудрат қилмас, ҳамиша менинг кўнглимга қараб иш тутарди.

Мен хотиним билан хайрлашгач, туғруқхона ҳовлисидан чиқиб, бекат томон келар эканман, ўғлимга исм қўйиш ҳақида ўйлар, бу фикр аллақачон хаёлимни банд этиб олган эди. Албатта, ўғлимга муносиб исм қўйиш, энг аввало, менинг биринчи оталик бурчим эканлигини ич-ичимдан ҳис этардим.

Яшириб нима қилдим, ўғлимга исм қўйиш ҳақидаги фикр бирдан ўзимга жуда ёқиб тушган, у худди ҳузурбахш ва лаззатли ўй сингари юрагимни ҳаприқтирар, хаёлимни ўйноқлаб, олис- олисларга олиб кетар эди. Аслида эса, бу шунчаки жўн ва оддий юмуш эмасди, балки мен кечагина дунёга келган ва нажот сўраётгандек, жавдираб тикилиб турган бир тирик жонга исм беришим керак эди. У келажакда ана шу исм остида ўсиб-улғаяди, ҳаётнинг бағрига шу ном билан кириб боради, ҳамма уни шу исм орқали танийди.

Аввалига ўғлимга исм топиш жуда осон ва енгил туюлган, узоқ вақт бошим қотиб қийналаман, деган фикрни хаёлимга ҳам келтирмаган эдим. Ахир, дунёда нима кўп – исм кўп, шулардан биттасини танлайман, тамом-вассалом.

Аммо кўз очиб юмгунча орадан икки кун ўтиб кетганига қарамай, бирор-бир тўхтамга келишим қийин бўлди. Мен кечаю кундуз шу ҳақда ўйлаганимдан, бошимда минг битта исм ғужғон тортиб айланар, улар бир-биридан чиройли, оҳангдор, қулоққа худди майин куйдек ёқимли эшитилар ва бир зумда кишини ўзига маҳлиё этиб қўярди. Аммо мен уларнинг қайси бирини танлашни билмасдим. Баъзан қайсидир исм кўнглимга ёқиб тушар ва енгил тортган кўйи ўғлимга муносиб исм топдим, деб ўйлардим. Аммо ҳали чувалашиб ётган ўй-хаёлларимни йиғиштириб олишга улгурмай туриб, гўё ўғлимга шу исмни қўйсам, қандайдир нохуш воқеа рўй бериб қоладигандек, шоша-пиша фикримдан қайтардим. Сўнг яна бутун вужудим билан исмлар аралаш-қуралаш бўлиб ётган оламга шўнғиб кетардим. Мени аввалига исмларнинг чиройи, кўрки ва жарангдорлиги кўпроқ қизиқтирган ва хаёлим дунёсида сузиб юрган исмларнинг кўпроқ шу томонига эътибор берган эдим. Аммо кейинчалик бу мени қизиқтирмай қўйди. Мен энди исмларнинг қулоққа ёқимли ва жарангдор эшитилишидан кўра қандай маънони англатишига кўпроқ қизиқиб қолганим боис бутун фикру хаёлим билан шуни билишга уринар эдим.

Мен узоқ манзилни қора тортиб, сафарга отланган, бироқ ўзи сезмаган ҳолда йўлдан адашиб кетаётган йўловчига ўхшар, исмларнинг маъно-моҳиятини билишга уринар эканман, асосий мақсадимдан тобора олислаб бораётганимни ўзим ҳам ич- ичимдан сезиб турардим.

Бир сафар – ўшанда оқшом маҳали уйда ёлғиз ўзим хаёлга ботиб ўтирган эдим – бошимга кутилмаганда урилган фикрдан беихтиёр қўрқувга тушиб, юрагим орқага тортиб кетди. Менинг назаримда, бу дунёда одам боласи кўтариб юришга арзийдиган бирорта ҳам муносиб исм қолмаган, барча исмлар худди эскирган либос сингари аллақачон оҳори тўкилиб, путуридан кетган эди. Йўқ, йўқ, исмлар узоқ йиллар оғиздан-оғизга чайналиб ўтиб келаётганидан ўзининг улуғворлиги, жаранги ва жозибасини йўқотиб қўйган, у энди худди бойқуш чинқириғидек қулоққа хунук ва ёқимсиз эшитилар, гўё исм исм эмас, балки тавқи лаънат теккан кимсанинг иҳрашига ўхшаб қолган эди.

Йўқ, йўқ, тўғрироғи, исмда айб йўқ, балки одам боласи қўл урган жамики ёвузлик, жаҳолат ва тубанлик нуқси айнан исмга муҳрланиб қолган, о, нафақат муҳрланиб қолган, балки уни буткул ўраб-чирмаб олган эди, шунинг учун қайси бир исмдан фаҳшнинг шилта ҳиди “гуп” этиб димоққа урилар, бошқа бир исм қонга ботган, яна бошқа бир исм эса тубанлик ва разолат тимсоли сифатида юракка ваҳм ва қўрқув солиб янграрди. Ким билади, эҳтимол, исм ҳеч қачон қариб-қартаймайди, эскирмайди, абадий ёш ва кўркам, у ўз соҳибини қабргача кузатиб қўйиб, яна бир бошқа одамнинг елкасига “миниб” олиб, ҳеч нарса кўрмагандек яшайверади, деган фикрда ҳам жон бордир. Аммо мени айни пайтда кўнглимнинг бир четида ғимирлаб турган бошқа фикр қийнар эди: исм ҳам инсоннинг ўзи каби нечоғлик узоқ яшаса, шунчалик разолатга ботади, тубанлашиб кетади ва охир-оқибат, ҳеч ким унга ҳавас қилмай қўяди.

Эҳтимол, мен пича ошириб юбораётгандирман, бироқ айни дамда бошқача фикр юрита олмасдим. Чунки мен кечагина дунёга келган ўғлимга исм излаётгандим. Ҳа, шундай, мен бугун исмга харидор эдим, одатда, харидор миридан-сиригача сўраб-суриштиради, тортишиб-баҳслашади, сўнг қайси мол кўнглига ёқса, шуни танлайди. Мен ҳам инжиқ ва талабчан харидор сингари ҳамма-ҳаммасини билишни истардим.

Албатта, исм тўғрисидаги бундай совуқ ва тушкун ўйлар менинг безовта тортган руҳимга жуда ёмон таъсир қилар, кўнглимдаги қизиқиш ва иштиёқ ҳиссини сўндирар эди.

Бироқ айни пайтда бундай мушкул аҳволга тушиб қолганимга қарамай, ўғлимга таваккал қилиб бирор-бир исмни қўйишни хаёлимга келтирмасдим.

Мен хаёлимнинг олис ўнгирларида сузиб юрган ҳар бир исм ҳақида эринмай бош қотирар эдим: бу исм қачондан бошлаб одамларнинг тилига тушган, у қандай маънони англатади, ўтмишда шу ном остида кимлар яшаб ўтган, улар ҳаётда қандай из қолдирган, хуллас, ҳамма-ҳаммасини билишга уринар, турли-туман китобларни титкилар, ўзимга тинчлик бермаётган саволларга жавоб излар эдим.

Бунинг устига, ўғлимга исм излаб ўй-хаёлим чувалашиб ётган айни ўша кунлари аллақайси китобдан “Қорайимлар қиссаси”сини ўқиб қолдим-у, исм тўғрисидаги фикрларим янада қатъий тортди.

О, ўшанда нафақат исм тўғрисидаги фикрларим кутилмаганда ғойибдан рағбат ва қувват олгандек янада қатъий тортган, балки ҳув қадимда яшаб ўтган ва асрларнинг суронли тўфонию эврилишлари остида кўмилиб қолган қорайимларнинг аччиқ қисмату аъмоли, ҳаётий тутуми ва эътиқоду интилишлари сирли мужда янглиғ мени чинакамига ҳайратга солиб қўйган эди.

Мен ҳаяжонга тушган кўйи ушбу асарни ўқир эканман, хаёлан йиллар усталик билан парда тортган олис ўтмишга, қорайимлар яшаган даврга сайр қилар, бу ёвқур одамларнинг поёнсиз саҳрода мағрур қад ростлаган ўтовларига кириб борар, улар билан гулхан атрофида тонгга қадар суҳбат қурардим.

Айниқса, қорайимларнинг исмни муқаддас туғ каби бошлари узра озод кўтариб яшагани, гўё бу исм эмас, балки ўзларининг қисмату аъмоли битилган илоҳий битик каби унга чуқур эътиқод қўйишгани юрагимни орзиқтириб юборар эди.

Бундан ҳам қизиғи шунда эдики, қорайимлар қабилада фарзанд дунёга келса, унга исм қўйишга асло шошилмас, балки аввалига гўдакни шунчаки бир ном билан, масалан, чўмичбойми, қозонбойми, деб аташар эди. Албатта, бу болага берилган муваққат ном эди, ҳақиқий исмни ўсиб-улғайиб, вояга етгач, ўспириннинг ўзи олиши шарт қилиб қўйилар эди.

Йўқ, йўқ, китобда қайд этилишича, қабилада исм бериш маросими қувончу ҳаяжон, асасаю қийқириқларга ғарқ бўлиб кечар, у баъзан бир неча кунга чўзилиб кетар, каттаю кичик барча қабила аҳли байрамона ясанганча катта майдонга тўпланишар ва исмга талабгор ўспириннинг ҳар бир хатти-ҳаракатини кўздан қочирмай кузатишар эди. Қабила оқсоқоллари эса, халойиқнинг кўз ўнгида исмга талабгор ўспиринни минг битта синовдан ўтказишар, унга турли-туман саволлар беришар, аллақандай мураккаб ва хатарли шартларни бажаришни талаб қилишар ва шундан сўнг узоқ кенгашиб, унга муносиб исм беришарди.

Маросимда ўспиринга исм билан бирга совут, қилич ва оқ от ҳам тортиқ этилар ва у энди қабиланинг ҳақиқий аъзосига айланарди.

Китобда қайд этилишича, қорайимларнинг авлоддан-авлодга ўтиб келаётган исм бериш маросими ўта қатъий тартибда, муросасиз руҳда ўтар ва бу маросимга ўзгартириш киритишга ҳеч ким журъат этолмасди.

Албатта, маросимда ҳукм сурадиган ана шундай қатъият ва муросасизлик туфайли исм олиш насиб этмаган, яъни машаққатли синовлардан ўта олмаган ўспириннинг кейинги қисмати жуда аянчли кечарди: майдонга йиғилган халойиқ оқсоқолнинг “Унга исм берилмасин!” деган сўзлари янграши билан туйқус жунбушга келар, ҳамма қаҳр-ғазаби, нафратию аламини ўша бахтиқаро ўспириннинг устига сочар, ҳеч ким раҳм-шафқат қилишни хаёлига келтирмас, одамлар қаҳрдан гувраниб ташланар ва уни уриб-сўкиб ҳайдаганча қабиладан мангу бадарға этардилар. Кейин эса қорайимлар бу ношуд, шўрпешона ўспиринни, гўё ўзлари билан ҳеч қачон бақамти яшамагандек, қайта ёдга олмасди ҳам.

Исмни ана шундай улуғлаб яшаш қорайимларнинг ҳаёт тарзига шу қадар чуқур сингиб кетган эдики, бу ақидани бузишга ёки унга жиндай бўлса-да, ўзгартириш киритишга ҳеч ким журъат этолмаган.

Қорайимлар асрлар қаддини букканча, шу тахлит яшаб ўтган эди.

Мен “Қорайимлар қиссаси”ни ўқигач, азбаройи ҳаяжонланганимдан илмий раҳбарим бўлмиш профессорга ҳам таассуротларимни гапириб бердим. Аммо кутганимдан фарқли ўлароқ, унинг тунд юзида бирор-бир ҳайратланиш ёки ўзгариш ифодаси сезилмади.

– Эрамиздан олдинги асрда яшаган қорайимларни айтаяпсизми? – деди у хотиржам овозда. – Ҳа, биламан, тарихда шундай элат яшаб ўтган. Уларнинг исмга нисбатан ғалати муносабати, тўғрироғи, исмни илоҳийлаштириши бир пайтлар мени ҳам худди сизга ўхшаб қаттиқ ҳаяжонга солган эди. Лекин кейинчалик чуқурроқ мулоҳаза юритиб, ўйлаб қарасам, қорайимларнинг таназзулга юз тутиши ва охир-оқибат тарих саҳнидан бутунлай йўқ бўлиб кетишига, аввало, уларнинг ўзи қаттиқ эътиқод қўйган ана шу исм сабаб бўлган. Нега дейсизми? Бунинг изоҳи жуда оддий: қорайимлар ўзига муносиб исм ололмаган ношуд ўспиринни ўйлаб ҳам ўтирмай қабиладан ҳайдаб солган. Яъни, исмсиз қолган кимсани ҳеч ким қорайим санамаган. Йиллар ўтиши билан ўзига муносиб исм ололмаган ва қабиладан бадарға қилинганлар сони кўпайиб кетган. Бу, иккинчи томондан, ҳақиқий қорайимлар тобора камайиб борган, деган маънони англатади. Охир-оқибат аҳвол шу даражага бориб етганки, қабилада бармоқ билан санаса бўладиган, беш-ўн нафар қорайим қолган. Бироқ шунда ҳам бу ўжар одамлар эски ақидадан воз кечишни хаёлларига келтирмаган. Охир-оқибат қорайимлардан ном-нишон қолмаган. Мана сизга, қандайдир ақидага кўр-кўрона эътиқод қўйиб яшашнинг оқибати.

Профессорнинг ишонч билан кесиб-кесиб гапириши ва унинг аччиқ хулосаси мени бир зумда гангитиб қўйди. Аммо ҳар нарса бўлганда ҳам кўнглимда қорайимларга нисбатан чуқур ҳурмат туйғуси уйғонган, айниқса, уларнинг исмни улуғлаб яшагани ҳамон ҳайратимни қўзғатарди.

* * *

Ким билади, эҳтимол, мен бундай мантиқсиз, нотайин ўй-хаёлларга берилиб, беҳуд қўрқув ва ваҳимага тушаётгандирман?! Эҳтимол, ўғлимни азбаройи яхши кўрганимдан унга ҳар қандай исмни раво кўрмаётгандирман?! Балки исм топишга қийналаётганимга ўзимнинг табиатимдаги инжиқлик ва худбинлик сабаб бўлаётгандир?!

Ҳозир бу ҳақда аниқ бир нарса дея олмайман. Аммо мен бутунлай умидсизликка тушмаган, ўзим ўжарлик билан излаётган исм ҳақида, гарчи буни сўз билан аниқ-таниқ ифодалаб беролмасам-да, ғира-шира тасаввурга эга эдим. Бу исм ўғлим туғилган кундан буён хаёлимнинг олис ўнгирларида бир уюм оппоқ булут каби оҳиста сузиб юрар, баъзан тушларимда уни аллаким қўшиқ сингари куйлаётганини эшитиб қолар эдим. У минг бир оҳангда жаранглаб, юрагимда умид ва қувонч гулханини ёқиб, ўзига томон бетиним чорлар, фақат уни эслаб қолишга қийналаётган эдим. Баъзан нохуш ўйлар таъсирида тушкунликка берилиб, ҳафсалам пир бўлиб турган пайтларда ана шу сирли исм хаёлимда “ялт” этиб пайдо бўлар ва у қудратли куч сингари кўнглимда яна умид ва иштиёқ чироғини ёқар, тинимсиз ўйлаш ва изланишга ундар эди. Шунинг учун мен кунлар ўтиб бораётганига қарамай, ҳамон ўғлимга муносиб исм топмаганимга унчалик эътибор бермас, кўнглим нимадандир анча хотиржам эди.

Ҳар гал туғруқхонага егулик кўтариб борганимда, хотиним кўзлари жавдираб оғзимни пойлар, ўғлимга қандай исм қўйганимни эшитишни тоқатсизлик билан кутар эди. Бироқ ҳали исм топмаганимни эшитаркан, бирдан авзойи ўзгариб кетар, азбаройи жаҳли чиққанидан ёноқлари “пир-пир” учиб, андишани ҳам унутган кўйи шанғиллаб гапиришга тушарди:

– Хаёлингиз қаерда, ўзи? Ўғлингиз қолиб, нималарни ўйлаб юрибсиз?

Хотиним гўё исм ўғлимга эмас, балки ўзига зарурдек, астойдил куюниб гапирар, ора-сира ўпкаланиб, кўз ёши ҳам қилиб олар, изимга қайтаётганимда эса, қайта-қайта яна шуни уқтирар эди:

– Эртага ўғлингизга исм қўйиб, гувоҳномасини олиб келиш эсингиздан чиқмасин! Йўқса, дўхтирлар уйга жавоб бермасмиш…

Мен қадамимни судраб босганча, туғруқхона ҳовлисидан чиқарканман, ўзимни худди адашиб, боши берк кўчага кириб қолган кимса сингари ночор ҳис этар, ўй-хаёлларим буткул чувалашиб кетганидан, исм ҳақида ортиқ ўйлашга ҳам юрагим безиллар эди.

Бунинг устига, айнан ўша кунлари худди атай қилгандек, йўлак четида танда қўйиб ўтирадиган тиланчи чолнинг кутилмаганда айтган сўзлари хаёлимни баттар остин-устун қилиб юборди.

У – тиланчи чол худонинг берган куни университет кутубхонасига борадиган йўлакнинг бир четида танда қўйиб ўтирар ва зориққан овозда алланималар дея минғирлаган кўйи ўтган-кетган йўловчилардан хайр-садақа сўрар эди. Унинг афт-ангорига қараб бўлмасди, бетартиб ўсиб кетган соч-соқоли юзига қўрқинчли ва ёввойи тус бериб турар, кўзлари маъносиз ва тушкун боқар, жуссаси қилтириқдек озғин, елка суяклари тугилган муштдек бўртиб чиққан, эгнидан эса қишин-ёзин ранг-туси ўчган эски тўн тушмасди. Унинг мана шундай ислиқи, ташландиқ, ғариб ва бенаво қиёфасига қараб туриб, кишининг кўнглидан беихтиёр туриш-турмуши шундай бўлгач, бу дунёда тиланчи бўлмай қайга ҳам борарди, деган ўй кечарди. Афтидан, у ҳаётда одамдек яшаш, умргузаронлик қилишни аллақачонлар унутиб юборган, кўнглида ҳам соф ва беғубор туйғулар аллақачон ўчиб кетган ва ўзини ерга уриб, одамлар оёғи остида ўралашиб яшашдан ор қилмай қўйганди.

Унинг йўлакда танда қўйиб ўтириши, қоқсуяк қўлларини чўзганча жавдираб хайр-садақа сўраши, умуман айтганда, ислиқи афт-ангори кўнгилда фақат нафрат ва ижирғаниш ҳиссини қўзғар эди. Одатда, йўловчилар худди нуқси уриб қоладигандек, уни четлаб ўтишга уринишар, кўпинча очиқ-ошкор нафрат билан тикилиб қўйишар эди.

Мен ўша куни ана шу тиланчи чолнинг оғзидан сира ақл бовар қилмайдиган сўзларни эшитиб, дафъатан ҳушёр тортдим.

Аслини айтганда, у билан ўртамизда бирор-бир танишлик ёки шунга ўхшаш яқин муносабат йўқ эди. Бундай муносабат қайдан бўлсин, ахир, у ким эди-ю, мен ким эдим?! Шу пайтга қадар онда-сонда, шунда ҳам чўнтагимда майда чақалар пайдо бўлиб қолганда, хайр-садақа қилганимни айтмасам, унга бирор марта тузук-қуруқ эътибор ҳам бермаган, бирор оғиз сўз ҳам қотмаган эдим. Ҳар доим унинг қаршисидан беэътибор ва лоқайд ўтиб-қайтар, унинг йўлакда ивирсиб ўтириши мени мутлақо қизиқтирмасди.

Аммо айни ўша кунларда у ўғлим дунёга келгани-ю, мен унга исм излаб буткул хаёлга ботиб юрганимдан қандай хабар топди, буни қаердан била қолди – шунга ҳали-ҳануз ақлим етмайди. Ким билади, эҳтимол, мен йўлакдан ўтаётиб, кимгадир ўғил кўрганим-у, унга исм излаб юрганим тўғрисида гапирган ва бу гап-сўзлар тасодифан унинг қулоғига ҳам чалиниб қолган, энди эса у писмиқлик билан ўзини салкам авлиё чоғлаб, нимаики эшитган бўлса, барини оқизмай-томизмай ўзимга қайтариб айтаётгандир. Эҳтимол, у бу писмиқлиги эвазига мўмайгина садақа ундириш пайидадир. Эҳтимол, кейинги кунларда менинг ҳаётимда қандай воқеа рўй бериб ўтган бўлса, барини у савқи табиий хислати билан билиб олгандир.

Билмайман, ҳар нарса бўлиши мумкин. Аммо мени буткул танг қолдирган нарса ўша кун эрталаб, одатдагидек, кутубхонага бораётиб, негадир кўнглимда садақа бериш истаги туғилди ва чўнтагимдан қўлдан-қўлга ўтаверганидан увадаси чиқиб кетган қоғоз пулни олиб, энгашган кўйи унга узатаётганимда, кутилмаганда, бошини илкис кўтарди ва киприк қоқмай, юзимга совуқ тикилганча, сўз қотиб қолди:

– Ўғлим, – деди у худди қироат қилаётгандек босиқ ва дўриллаган овозда, – аввало ҳаммаси худодан, аммо исм танлашда асло шошилманг. Ҳар бир исм ўзининг руҳи ва юки билан яралган. Шуни сира ёддан чиқарманг: исмда сир бор, унинг қатида боланинг қисмати яшириб қўйилган. Ўғлингизга чуқур ўйлаб, сўнг исм қўйинг. Омийн, атаган хайр-садақангизни худо ўз даргоҳида қабул қилсин! – у қоқсуяк қўлларини очиб, юзига фотиҳа тортди-да, сўнг яна бошини қуйи солиб олди.

Ҳа, ҳа, у худди қироат қилаётгандек, салобатли овозда: “Исмда ҳам сир бор”, деди. Кейин сира кутилмаганда, унинг турқи-авзойи бирдан ўзгарди, гўё ҳозиргина ўртамизда ҳеч қандай гап-сўз бўлиб ўтмагандек, бошини кўксига теккизгудек алфозда қуйи солиб олди-да, тағин зориққан овозда алланималар дея минғирлашга тушди. Мен унинг боши устида азбаройи ҳайрат ва таажжубга тушганимдан тошдек қотиб қолган, оёқларим остида букчайиб ўтирган тиланчи чолга ички бир қўрқув ва ҳайрат билан тикилар ва тикилган сайин у ҳақидаги бурунги узуқ-юлуқ тасаввурларим худди путуридан кетган уй сингари бирдан қулаб тушган ва у кўзимга бу кўҳна ва қув дунёнинг барча сир-синоатини беш бармоғидек биладиган сеҳргарга ўхшаб кўринарди. Мен тик қотган кўйи тиланчи чолга тикиларканман, кўнглимда қизиқиш ва ҳайратим тобора ортиб борар, тиланчи чолни яна гапга солишни, ўзимни шу пайтга қадар қийнаб келган барча жумбоқ ва чигалликларга жавоб олишни истардим. Аммо у менинг истак-хоҳишимга зид ўлароқ, аллақачон тўнини буткул тескари кийиб олган, бошини кўтарай демас, овози ҳам ичига тушиб кетгандек, тиниб қолган эди. Фақат у дам-бадам кўзи ости билан оёқларимга қараб-қараб қўяр, афтидан, менинг бу ердан тезроқ кетишимни кутаётган эди.

Мен унинг боши устида анча пайт туриб қолдим, аммо ундан сас-садо чиқмади, бунинг устига, йўлакдан ўтиб-қайтаётган йўловчилар ажабланиб қараётганини сезгач, ноилож кутубхона томон йўл олдим.

Ҳаётда нималар бўлмайди, дейсиз? Аммо тиланчи чол мени, ростдан ҳам, қаттиқ ҳайратга солиб, хаёлимни бир зумда остин-устун қилиб юборган эди. Мен боягина унинг оғзидан эшитган гап-сўзларга ўзимни сира ишонтиролмас, бу воқеа ўнгимда эмас, балки тушимда рўй бериб ўтганга ўхшаб туюлар эди. Бошқа бир кимса шундай башорат қилса, эҳтимол, мен бунчалик ҳайратга тушмас, барчасини табиий йўсинда қабул қилган бўлардим. Аммо ҳар кун йўлакда ивирсиб ўтирадиган, на зоти, на насл-насабининг тайини бор дайди ва ислиқи бир кимсадан ногаҳон бундай дилхоҳ сўзларни эшитишни сира тасаввуримга сиғдиролмай қийналар эдим. Аслида ким ўзи бу тиланчи чол?! Менинг фикру-хаёлимни ана шу ўй банд этиб олган, кутубхонанинг зах ҳиди анқиб ётган нимқоронғи хонасида илмий ишимга тааллуқли китобларни номигагина титкилаб ўтирар, бироқ бошимга ҳеч нарса кирмасди.

Аммо эртаси куни эрталаб, чамаси, ҳафтанинг сешанба куни эди, кутилмаганда, шундай ғалати воқеанинг устидан чиқдимки, кимдир бошимга туйқус бир мушт туширгандек, баттар гангиб қолдим.

Шу куни эрталаб туғруқхонадан чиқиб, кутубхонага бораётган эдим, йўлак ўртасида – айнан ҳалиги тиланчи чол танда қўйиб ўтирадиган жойда бир тўда одамлар тўпланиб, бир-бирларининг елкаси оша бўйинларини чўзганча, алланимани берилиб томоша қилаётганига ҳали олисдан кўзим тушган ва кўнглимда қандай воқеа рўй берибдийкин, деган ўй кечиб, қадамимни қандай тезлатганимни ўзим ҳам сезмай қолгандим. Одамлар тўпланиб турган жойга етиб келиб, дафъатан шундай воқеага гувоҳ бўлдимки, ақлим шошганидан нима қилишни билмай қолдим. Рости гап, мен кунлардан бир кун шундай воқеа рўй беради, дея сира ўйламаган, бу ҳатто етти ухлаб тушимга ҳам кирмаган эди. Шундан туйқус қўл-оёғим бўшашиб, кўз олдим қоронғи тортиб кетгандек бўлди. Эй, худо, нималар рўй бераётганини ҳатто айтишга ҳам одамнинг тили бормайди ахир. Икки барваста йигит бошқа бировни эмас, айнан ҳалиги тиланчи чолни қўлларидан маҳкам тутган кўйи ҳув нарида эшиги ланг очиб қўйилган машина томон судрагандек бир алфозда олиб борар, йўлакнинг бир четида эса, тумонат одам, нафасини ичига ютган кўйи улардан кўз узмай турарди. Ҳалиги икки йигит алланимадан қаттиқ ғазабга минган, уларнинг юзида қаҳрнинг оғир шарпаси сузиб юрар, азбаройи жаҳлнинг зўридан кўзлари косасидан чиққудек каттариб кетган эди. Улар тиланчи чолнинг мушакларидан худди жирканч бир нарсани тутгандек очиқ-ошкор ижирғаниб ушлаб олганча, судраб боришар, дам-бадам, гарчи бунга ҳеч қандай зарурат бўлмаса-да, овозларини кўтариб, шалоқ сўзлар билан сўкинганча, уни силтаб-силтаб ташлашар ва қўнжи калта этиклари учи билан тепиб-тепиб қўйишар эди. Бечора тиланчи чол бундай таҳдид ва зуғумдан буткул ўзини йўқотиб қўйган эди, назаримда, унинг жуссаси баттар кичрайиб, бир бурда бўлиб қолгандек туюлар, шалвираган кўйи оёқларини базўр судраб босаркан, қўрқув тўла кўзлари атрофга худди нажот ва ёрдам сўраётгандек, жавдираб боқар ва анча олисдан ҳам аъзойи бадани қалт-қалт учиб тушаётгани аниқ-равшан сезилиб турарди.

Мен бу манзарани анча олисдан кузатиб турар, худди туйқус тузоққа илинган қуш сингари буткул умидсизликка тушиб қолган тиланчи чолга қарарканман, юрагим гурсилаб тез-тез урар, ич-ичимдан қаттиқ бир ҳаяжон кўтарилиб келарди. Мен ана шу ҳаяжон ва ҳадик таъсирида йўлакни банд этиб олган одамларни итариб-туртиб олдинга қандай ўтганимни сезмай ҳам қолдим. Ва ҳалиги тиланчи чолнинг афт-ангорига яқиндан назар ташлар эканман, буткул бошқа манзарага кўзим тушиб, ақлим баттар шошиб қолди. Ё, тавба, нималар бўлаяпти, ўзи?! Йўқ, йўқ, тиланчи чол, мен боя ўйлагандек, қўрқув ва ваҳимадан сира ўзини йўқотиб қўймаган эди, аксинча, гўё бошига ҳеч қандай кўргилик ва мусибат тушмаган, балки ҳамма нарса азал- азалдаги сингари тинч ва осуда кечаётгандек, ўзини мутлақо хотиржам ва бепарво тутар, юзида сокин ва хотиржам бир ифода кезинар, фақат лабининг бир четида аллақандай заҳарханда ва истеҳзоли кулги шарпаси билинар-билинмас кўзга ташланиб турарди. Менга унга қараб туриб, кўзларимга ишонмасдим. Ахир, тиланчи чол ўзини бундай боқибеғам алфозда тутиши жуда қизиқ ва ғалати эди. Йўқ, йўқ, чамаси, у ўзини атай шундай гўлликка солиб олган, гўё ўзимни овсардек қиёфага солиб олсам, бу бало-қазонинг чангалидан оппа-осон қутулиб кетаман, деб хомтаъма бўлаётганга ўхшар эди. Ким билади, эҳтимол, кутилмаган таҳдид ва зуғумдан унинг юраги кичрайиб, ақлу шуури буткул карахт тортиб қолган ва айни пайтда ана шу юрагини ўраб-чирмаб олган қўрқув ва ваҳима таъсирида ҳеч нарсани идрок этмай қўйгандир. Ҳа, ҳа, шундай, бошқача бўлиши мумкин эмас, чунки анави икки барзанги йигит унинг боши устида худди осмондан тушгандек, тўсатдан пайдо бўлиб, қўлларидан маҳкам тутганча судрашга тушганда, унинг юраги қўрқув ва ваҳимага тўлиб, эси оғиб қолган ва шундан ҳали-ҳануз ўзига кела олмаганди. Ким билади, балки уни узоқ вақт пойлаб юриб, ниҳоят, бугун нақд айб устида қўлга туширишган ва шундан у дами ичига тушиб кетиб, миқ этмай қолгандир. Билмадим, ҳар нарса бўлиши мумкин. Лекин, назаримда, айни дамда тиланчи чолнинг ҳуши ўзида эмасга ўхшаб кўринар эди.

Ҳалиги икки барзанги йигит уни судрагандек бир алфозда машина олдига олиб келгач, қўлларини қўйиб юбориб, машинага чиқишни буюрди. Тиланчи чол эса ёшига ярашмайдиган бир эпчиллик билан машинанинг темир зинасига оёғини дадил қўйди-да, ичкарига бош суқди ва сўнг худди тубсиз чоҳга тушиб кетгандек, бирдан кўздан ғойиб бўлди. Фақат машинанинг ён томонидаги кичкина туйнукдан унинг қоп-қора юзи ғира-шира кўзга ташланиб турар, у, чамаси, ўриндиққа чўккан ва бошини қуйи солиб олган эди. Унинг айни мана шу қоп-қора тортиб кетган юзи хотирамга қаттиқ муҳрланиб қолди. Кейинчалик ҳар гал тиланчи чолни эслаганимда, энг аввало, унинг машинанинг кичкина туйнуги ортидан дунёга ийманган ва тортингандек бир алфозда қараб турган мана шу ҳолати лоп этиб, хотирамда жонланар ва худди ўзимнинг ҳаётимга бевосита дахлдор аянчли воқеа сингари дафъатан юрагимда алам ва оғриқ қўзғар, ич-ичимдан кўтарилиб келган изтиробми, ўксинишдан дунёга сиғмай қолардим. О, аслида ҳам, унинг ўша туйнукдан кўзга элас-элас ташланиб турган чуваккина юзи ва зим-зиё тун қўйнида унутиб қолдирилган бир жуфт шамдек ёниб турган кўзлари жуда қайғули ва аламнок эди, бу оғир манзара тиланчи чолнинг кўпчиликка ноаён қисмату аъмоли, саргашта умри ҳақида жуда кўп нарсаларни унсиз сўзлаётганди.

Ҳалиги икки барзанги йигит машина эшигини зарб билан шарақлатиб ёпди. Шундан сўнг машина шиддат билан ўрнидан қўзғалди-да, тез орада кўздан ғойиб бўлди. Йўлакда томошаталаб йўловчилар тирбанд бўлиб кетган эди, улар тобора олислаб бораётган машинадан базўр кўзларини узиб, бирдан шивир-шивир қилишга тушишди: кимдир тиланчи чолни ислиқи қиёфада бекиниб юрган ашаддий қотил деса, яна кимдир қип-қизил ўғри экан, кўпдан буён изига тушиб, бугун қўлга олишга муваффақ бўлишибди, дер, яна кимдир бундан ҳам ваҳимали тахминни тўқир эди. Йўловчиларнинг бундай тутуруқсиз тахмину фаразлари менинг энсамни қотириб, ғашимга тегарди. Шунинг учун бундай гап-сўзларни эшитишга ортиқ сабрим чидамай қадамимни судраб босганча кутубхона томон йўл олдим.

Мен бу тиланчи чолни анча пайтдан буён билар эдим, унинг ислиқи турқу рафторига худонинг берган куни кўзим тушар, аммо шунга қарамай, ҳеч қачон унга тузук-қуруқ эътибор бермаган, ким ўзи бу чол, нега бундай аянчли аҳволга тушиб қолган, унинг оиласи, бола-чақаси борми, улар қаерда, деб лоақал бирор марта ўйлаб кўрмаган эдим. Аслини айтганда, унга нафақат менинг, балки йўлакдан ўтиб-қайтадиган барча йўловчиларнинг кўзи кўникиб кетган, ҳеч ким ортиқча эътибор бермас, унинг борлиги ҳам, йўқлиги ҳам ҳеч кимни қизиқтирмасди. Бунинг устига, шу пайтга қадар уни бирор-бир кимса йўлакдан қувиб солмаган ва у бу ердаги ҳаётга шунчалик сингишиб кетган эдики, агар бир кун қорасини кўрсатмай қўйса, гўё йўлак бўм-бўш тортиб, ҳувиллаб қоладигандек туюлар эди.

Йўқ, йўқ, мен бугун – умримда биринчи марта бундай чуқурроқ ўйлаб қарасам, у хайр-садақа илинжида лаблари гезариб ўтирадиган олчоқ тиланчиларга ҳам унчалик ўхшамас экан. Ҳа, рост, мен уни олчоқларча қўлларини чўзиб, ўтган-қайтганнинг этагига ёпишгани, оғзидан тупугини сачратиб дийдиё қилганини ҳеч қачон кўрмаганман. У, одатда, йўлакнинг бир четида бошини қуйи солган кўйи ўтирар, баъзан кун узоғи ҳам бошини кўтариб, атрофига қарамас, фақат паст ва тушуниксиз товушда алланималар деб минғиллар, аммо унинг овозида ҳасрат ва зориқиш оҳанги сезилмас, балки у кўҳна бир қўшиқни чўзиб-чўзиб ҳиргойи қилаётган ва шунинг таъсирида масту мустариқ бўлиб қолган кимсага ўхшар эди. У йўлак четида нафсининг илинжида эмас, балки бу қув дунё буткул зада қилиб ташлаган ёлғиз ва ўксик кўнглини овутиб ўтиргандек, йўловчилар онда-сонда ташлаб ўтадиган хайр-садақаларга ҳам бошини кўтариб қарамас, сариқ чақа ва ғижимланган қоғоз пуллар унинг оёғи остида бетартиб сочилиб ётар эди.

Бироқ кишини танг қолдирадиган томони шундаки, у буткул орому хотиржамлигини ҳаётнинг мана шу хилват гўшасидан топиб олгандек, ҳар кун йўлакка чиқишни канда қилмас, қишин-ёзин уни ҳеч иккиланмай йўлакдан оппа-осон топиб олиш мумкин эди. Фақат у тунлари алла-қаёққа ғойиб бўлар ва яна тонг азонда йўлакка биринчи бўлиб унинг пойқадами тегар эди.

Мен тиланчи чол ҳақида ўйлаган сайин қизиқишим тобора ортиб борар, кўнглимда бир-биридан ғалати ва жумбоқли саволлар бош кўтариб келар эди: тиланчи чол ким эди, ўзи? У ҳаётнинг қоп-қоронғи ва бўм-бўш йўлагидан нимани излаб ўтди? Унинг шунча пайт одамлар оёғи остида ўзининг ғуруру шаъни, ор-номуси ва умрини топтаб ўтиришдан кўзлаган мақсад-муддаоси нима эди? У ўзига нега бундай аянчли ва тубан қисматни раво кўрди? У кимнинг васвасаси, макру ҳийласига учиб, ўзини ерга урди, умрини елга совуриб юборди? Ёки у бу қадим ва қув дунё-дун нечоғлик жилвакор ва жодули кўринмасин, барибир, шундан бўлак ҳеч нарсага арзимаслигини туйқус англаб етдими?!

Билмайман, ҳар нарса бўлиши мумкин. Аммо, назаримда, тиланчи чол кунидан қолган ғариб ва нотавон, шунинг учун ҳам йўлакда танда қўйиб, одамларнинг хайр-садақасига кўз тикиб яшайдиган кимсага сира ўхшамасди. Мен энди бунга шак-шубҳа қилмай қўйган эдим. Зеро, кўнглимнинг туб-тубида унга нисбатан ачиниш ҳисси аралаш илиқ меҳрга ўхшаш туйғу уйғониб кела бошлаган, у акам ё амаким, ишқилиб, яқин бир кишимга айланиб қолгандек туюлар эди.

Хўш, у кунидан қолган нотавон кимса бўлмаса, унда ким эди? Бу савол аста-секин хотиржам тортаётган хаёлимни яна қайта тўзғитиб юборар, ўзимни туйқус боши берк кўчага кириб қолган кимса сингари ночор ҳис этар ва тиланчи чолни нечоғлик кўнглимга яқин олишга уринмай, барибир, у ҳақда мутлақо ҳеч нарса билмаслигимга, мен учун буткул бегона ва ёт кимса эканлигига дафъатан иқрор бўлардим.

О, йўқ, у нафақат менга, балки мана шу ҳайҳотдек кенг ва кўҳна дунёга ҳам бегона эди. У ҳеч қачон ҳамма нарса аралаш-қуралаш бўлиб ётган ҳаёт бағрига сингишиб кетмаган, ҳар доим худди сувнинг лойқаси сингари тубга чўккан, аммо умри бино бўлиб, бирор-бир кимсага қисматнинг бундай шафқатсиз ёздиғидан зорланмаган, кўнглидаги аламу изтиробини тўкиб солмаган, ўзининг чувалашиб ётган умр йўлидан нимаики топган ва нимаики йўқотган бўлса, ҳамма-ҳаммасини жимгина ичига ютган ва охир-оқибат ҳеч кимга ошкор этмай ўзи билан олиб кетган эди.

Ҳа, дарвоқе, кечагина у менга исм тўғрисида жуда ғалати ва ажиб ҳикматомуз гапларни айтган эди. Йўқ, бу шунчаки жўн ва омади гаплар эмасди, ахир, бундай нарсалар ҳақида шунчаки номига гапириб бўлмайди. Менингча, бу сўзлар унинг саркаш ва шафқатсиз кечган, изтироб ва алам бир лаҳза ҳам кўз очирмаган умри давомида қайта-қайта бошидан кечирган, аммо ҳар гал тан олишни истамай ўжарлик билан рад этган, тушкунлик ва умидсизликка юз тутган ўй-хаёлларини атай бошқа нарсалар билан овутган, ҳамиша ўзини худди омади чопган кимсадек мағрур ва бахтиёр тутган, бироқ бахтга қарши бу кўргулик ва азоб-уқубатларнинг адоғи кўринмай, қисмат ҳамиша йўлдан адаштириб кетавергач, охир-оқибат тақдирга тан бериб, ишониб қолган қатъий хулосаси эди. Чунки кеча у ортиқча ҳаяжону эҳтиросга берилмай, ишонч билан кесиб-кесиб гапирган, ҳар бир сўзи юрагининг қат-қатидан отилиб чиққан, кўзлари эса гўё айтаётган фикрларини тасдиқлаётган сингари оловдек чақнаб турган эди. Ҳа, шундай, у ёлғон гапирмаган эди, аслида мени алдаш ва лақиллатишдан унга ҳеч қандай фойда йўқ эди. Бунинг устига, у лоақал берган хайр-садақамга номига бўлса-да, кўз ташлаб қўймаган эди. Мен шу фикрни хаёлимдан ўтказар эканман, туйқус жуда муҳим сирни англаб етгандек, бирдан юрагим шитоб билан тез-тез уриб кетди: қизиқ, тиланчи чолнинг исми нима экан?!

Ҳарқалай, у исмсиз кимса эмас, бир пайтлар дунёга келганда, ота-онаси унга яхши ният билан исм қўйгандир?!

Бироқ менга унинг исми ҳам умри сингари қоронғи ва нотаниш эди.

Мен айни дамда бошқа бир нарсага ич- ичимдан қаттиқ ишониб турардим: уни ким деб аташганидан қатъи назар, у умр бўйи ўз исмидан кўнгли тўлмай яшаган, ҳаётининг ҳар бир қадамида бўйнига осиб қўйилган бу тавқилаънатдан халос бўлишга уринган, қаттол қисмат раҳм-шафқат қилмай бошига қандай мусибат ва кўргиликларни тўкиб солган, юрак-бағрини пора-пора қилган бўлса, у барча-барчасини мана шу пешонасига азалдан битиб қўйилган исмдан кўрган, йўқ, йўқ, бу исм эмас, балки ёвузлик ва разолат тамғаси сингари уни бир умр таъқиб этиб келган, юрагига қўрқув ва ваҳм солган, кўзига дунёни хунук ва ваҳимали қиёфага солиб кўрсатган, узоқ йиллар давомида ҳаётнинг чигал ва қоронғи сўқмоқларида мақсад-муддаосиз сарсон-сардон адаштириб юрган, дунё, одамлар ва умрнинг маъно-мазмуни ҳақида турли хил ёлғон ваъзлар ўқиган ва охир-оқибат бошига шунча дарду ситам ва изтиробга солгани етмагандек, баттар масхара қилган кўйи йўлакка – одамлар оёғи остига олиб келиб ташлаган эди.

Афтидан, шундан сўнггина у исм ҳақида юраги безиллаб ўйлайдиган бўлиб қолган ва бояги қатъий хулосага келган эди.

Ҳа, шундай, бошқача бўлиши мумкин эмас. Ахир, ҳаётда ҳеч ким ўзи бошидан кечириб, ишонч ҳосил қилмаган нарса ҳақида бунчалик қатъият билан гапира олмайди.

Нимасини айтай, тиланчи чол, унинг ноаён кечмиши фикру хаёлимни буткул банд этиб олган, гарчи ўзим қайси бирига ишонишни билмай турсам-да, у ҳақида турли-туман тахмину фаразлар тўқир эдим. Бунинг устига, унинг кеча исм ҳақида айтган сўзлари ҳали-ҳануз юрагимга қўрқув солиб турарди. Зеро, мен ўғлим туғилганига олти кун бўлганига қарамай, ҳали унга исм қўймаган эдим.

* * *

Иттифоқо, мен ана шундай кунларнинг бирида ўғлимга исм топдим: уни Муайяд деб атадим. Бу исм тўзғиб ётган хаёлимда кутилмаганда қаердан пайдо бўлди, ўғлимга нега айнан шундай исм қўйдим, бу исм қандай сеҳру жозибаси билан кўнглимни забт эта қолди, гапнинг рости, ҳозир буни тузуқ-қуруқ тушунтириб беролмайман. Ким билади, эҳтимол, бу исм шууру тасаввуримнинг қат-қатларида узоқ йиллардан буён кўмилиб ётган, бироқ мен унинг хаёлим уммонида яшаётганини ҳеч қачон пайқамаган, фақат ўғлим чинқириб йиғлаганча дунёнинг залворли эшигини нозиккина бармоқлари ила оҳистагина қоқаётган маҳал шу исм ҳам узоқ сафарга отланган йўловчи сингари бирдан қалқиб юзага чиққандир. Эҳтимол, ҳалиги тиланчи чол айтгандек, ўғлимнинг пешонасига битилган қисмату аъмолнинг ўзи уни ёдимга солиб қўйгандир. Билмайман. Фақат бу исмни хотиним илк марта тилга олганда нечоғлик энсаси қотиб, жаҳли қўзиган бўлса, у ўзимга шунчалик ёқар, назаримда, бу исм то уфққа қадар чўзилиб кетган, ҳали бирор-бир кимсанинг изи тушмаган ёлғизоёқ йўл каби сирли ва жозибали кўринар эди.

Хотиним менинг оғзимдан бу исмни эшитган заҳотиёқ худди ёқимсиз нарсанинг таъмини туйгандек, бирдан юзи буришиб кетган, ич-ичидан аччиғи кўтарилиб келганидан очиқ-ошкор шанғиллашга тушган эди:

– Муайяд дегани нима эмиш? Дунёда шундан бўлак тузукроқ исм қуриб қолгандими? Сиз алмисоқдан қолган шундай исм топишингизни ўзим ҳам билардим… Одамлар битта ўғлига ҳам эплаб тузукроқ исм қўёлмабди, демайдими?!

Одатда, хотиним ўғлимнинг исмини айтаётганда ҳадеганда тили айланмай қийналганидан баттар жаҳли қўзиб кетарди. Бироқ унинг бундай норози оҳангда жаврашлари узоққа чўзилмади, орадан кўп ўтмай у индамай қўйди.

Демак, бундан буён ҳамма ўғлимни Муайяд деб атайди. У шу исмнинг остида ўсиб-улғайди. Бу гўё исм эмас, муқаддас тумор сингари уни ҳаётнинг хатарнок кўчаларидан кипригига гард ҳам юқтирмай олиб ўтади, кўнглига ҳамиша энг ҳузурбахш орзу-умидларни солиб туради.

Ким билади, балки мен ҳавойи ва пуч ўйлар таъсирида хаёлпараст бир кимсага айланиб қолгандирман. Эҳтимол, ўғлимнинг исми бу дунёдаги миллионлаб бошқа исмлардан бирор-бир жиҳати билан фарқ қилмайди, у ҳам оддий ва жўн бир исмдир.

Умуман айтганда, исм ҳам аллақайси бир замонда худком бир кимса томонидан илоҳийлаштирилган, безаб-бежалган ва у ҳақда бир-биридан ғаройиб ривоятлар тўқилгандир. Аслида эса, исмда ҳеч қандай сир-синоат ҳам, хосият ҳам йўқ, у инсоннинг тақдиру аъмоли, кечмиш ҳаётига зиғирча дахл қилолмайдиган шунчаки бир жўн нарсадир.

Мен бу совуқ ўйлар таъсирида тушкунликка тушгандек бирдан бўшашиб кетар, ўзимнинг ҳолатим ўзимга ҳам кулгили бўлиб туюларди. Бироқ орадан бир лаҳза ўтиб-ўтмай, тағин умидбахш ўйлар хаёлимни банд этиб олар ва яна ўғлимнинг исми ҳақида ўйлардим.

Менинг назаримда, ўғлимга қўйган исм бағрида ҳали одамзот боласига насиб этмаган, бир қарашдаёқ ақлу тасаввурни буткул лол қолдираган мўъжиза яшириниб ётгандек туюлар эди.

Мана шу ўй юрагимни хулё каби жунбушга солар, хаёлан жуда кўп нарсалар ҳақида ваъда берар эди. Бунинг устига, мен худди тақдирдан ҳеч қачон меҳру мурувват кўрмаган, балки ҳар доим ўгай ўғил сингари бир четга итқитиб ташлаган кимса каби ўғлимнинг келажагига умид ва хавотир билан қарар, гўё ҳаётда шундан бўлак илинжу ишончим қолмагандек, мудом у ҳақда ўйлар эдим.

Ўғлимнинг чақалоқлик дамлари худди қадим эртаклардаги сингари тинч, осойишта ва сирли тарзда ўтиб борарди: одатда, кечаю кундуз уйқудан кўз очай демас, узоқ вақт қотиб ухлар, ҳатто биз билан битта уйда яшаётгани ҳам айтарли сезилмасди. Фақат қорни очган пайт тамшаниб-тамшаниб паст овозда йиғлар, унинг овози йиғидан кўра кўпроқ энди кўз очаётган кучук боласининг ғингшишига ўхшаб кетар ва хотиним шоша-пиша кўкрак тутганда, у бир-икки марта тортқилаб-тортқилаб кўкрак сўрар ва эма туриб, тағин кўзлари уйқунинг сирли тўрларига илиниб қолар эди. Баъзан уйқу уни ўзининг сирли домига шунчалик чуқур тортиб кетардики, ҳатто нафас олаётгани ҳам сезилмай қолар, чиппа юмилган кўзлари ва ифодасиз тусга кирган оқпар юзига тикилиб туриб, киши дафъатан нохуш ва совуқ ўйга борганини сезмай қолар эди. Гоҳида хотиним унга тикилиб туриб, чамаси, кўнглидан шундай нохуш ўй кечганданми, туйқус ранг-қути ўчиб типирчилаб қолар ва шоша-пиша ўғлимнинг кўксига бош қўйиб, юрак уришига қулоқ тутар, аммо бироз ўзини босиб олганига қарамай, барибир, юрагидаги хавотири босилмасди, шекилли, атай бурнини чимчилаб, уйқусини бузиб уйғотар эди.

Бунинг устига, ўғлимнинг жисму жуссаси жуда кичкина ва нозик эди. Мен у туғилган кунлари жуда кўп марта унинг юзи, кўзларининг ранги ва мийиғида ёйилиб кулишини ўзимча тасаввур қилишга уринган ва охир-оқибат чеҳраси кулгидан ёришиб турган лўппигина гўдакнинг қиёфаси хаёлимдан жой олиб улгурган эди. Мен ўғлим тасаввуримда яшаётган ана шу гўдакка қуйиб қўйгандек ўхшайди, деб ўйлар ва бунга қаттиқ ишонар эдим.

Бунинг устига, у туғилган кунларда ҳар гал туғруқхонага егулик кўтариб борганимда, хотиним деразадан бошини чиқариб, ўғлимни худди эсини таниб қолган боладек таърифлар, унинг лабларини ёйиб, беғубор кулишию қўл-оёқларини типирчилатиши, ҳатто сочларининг ранги, қошу кўзлари кимга ўхшаб кетишини шундай завқ-шавқ билан гапириб берардики, беихтиёр ўзимнинг ҳам юрагим орзиқиб кетарди.

Бироқ ўғлимни туғруқхонадан олиб келган кун мен ҳаяжонга тушган кўйи ҳарир чойшабни кўтариб, унинг юзига қарарканман, дафъатан аянчли манзарага кўзим тушгандек, аъзойи баданим бирдан сесканиб, кўнглим нохуш тортиб кетди: йўргакда ётган гўдак – менинг ўғлим тасаввуримда анча пайтдан буён яшаб келаётган ва кўнглимга жуда яқин бўлиб қолган гўдакка сира ўхшамас эди. Ростини айтганда, йўргакдаги гўдакни росмана чақалоқ деб ҳам бўлмасди, унинг кўпчиган хамирдек рангпар юзига ҳали қош-киприк битмаган ва у бир парча қип-қизил гўштга ўхшар, фақат она қорнида ўсган сийрак сочлари қоп-қора ва узун эди. Мен унга қараб турарканман, худди орзу-умидим бир зумда саробга айланган кимсадек бўшашган кўйи унинг олдидан қандай нари кетганимни ўзим ҳам билмай қолдим.

Энг ёмони, ўшанда бу ҳолат хаёлимда қаттиқ ўрнашиб қолди, ундан узоқ вақт қутула олмай қийналиб юрдим. Шу ўй таъсирида ўғлимнинг бешигига яқинлашишга юрагим бетламасди.

Аммо буларнинг бари ўткинчи экан, чунки ўғлим кунлар ўтган сайин аста-секин улғайиб борар эди: ҳадемай унинг тўлишиб, тип-тиниқ тортиб қолган юзига ранг ва чирой кирди, қошу киприклари худди шитоб билан ўса бошлаган баҳорги майса сингари ялт этиб кўзга ташланиб қолди, назаримда, у энди хаёлимда яшаётган гўдакка ўхшар, кулгичлари туйқус ёйилиб кетганда, кишига бир дунё завқ-шавқ бағишлар эди. Мен ўғлим ўзининг жисму жуссасида ҳар дақиқада қандай қудратли ва ҳайратомуз ўзгариш рўй бераётган бўлса, барини уйқунинг сирли ҳамда лаззатбахш бағридан топаётганини ич-ичимдан сезиб турардим. У кунни тунга, тунни кунга улаб ухлар, уйқу худди меҳрибон ва оқкўнгил энага сингари ундан меҳру муруввати, қалб қўри ва қувончу шодлигини сира аямас, туну кун боши узра парвона бўлар, унинг мўъжаз руҳиятига ором ва ҳаловат, кўзларига эса нур бағишлар, мушакларини куч-қувват билан тўлдирар эди. Ўғлим уйқунинг сирли қучоғида ором олган кўйи улғайиб борарди. О, йўқ, йўқ, уйқу худди кекса ва устамон афсунгар каби уни бир нафас ҳам ўз қучоғидан бўшатмай, ҳаётнинг кўз илғамас олис сўқмоқларига сафарга ҳозирлар эди. Ўғлимнинг айни дамдаги ҳаётида бизнинг меҳру муҳаббатимиздан кўра уйқунинг сеҳри ва қудрати устувор эди.

* * *

Орадан кўз очиб, юмгунча саккиз ойдан зиёд вақт ўтиб кетди. Кунлар гўё шамол сингари шитоб билан елиб ўтган, мен вақт қандай кечганини сезмай қолган эдим. Йўқ, йўқ, аниқроқ айтсам, ҳаётдан кутилмаганда катта маъно ва мазмун топган кимсадек, кўнглим буткул хотиржам тортган, ўтаётган кунлар тўғрисида сира ўйламай қўйган эдим. Ўғлим соғлом ўсар, у ёшига нисбатан анча тетик, ердан аллақачон бағрини узиб олиб, апил-тапил эмаклашга тушган, баъзан алланимани қўлчалари билан маҳкам тутиб, довдираб-довдираб ўрнидан турар ва қадам ташлашга уринар эди. Унинг ҳар бир хатти-ҳаракати, гўдакларга хос муғомбирлигию соддалиги, кўзи тушган нарсага хаёлга толган кўйи узоқ-узоқ тикилиб қолиши, уйқусидаги сирли жилмайишлари, хуллас, ҳамма-ҳаммаси кишини чинакамига ҳайратга солар, кўнгилнинг туб-тубида забун ва унут бўлиб ётган туйғуларни туйқус уйғотиб юборар, хаёлни болаликнинг олис дунёсига бошлаб кетарди.

Баъзан мен ўғлимга тикилиб туриб, одамзот боласи ўсиб-улғайиб, бу дунёнинг бағрида нечоғлик чуқур илдиз отмасин, нега барибир, ўзи бир пайтлар тарк этиб кетган ва умрининг ҳув олис бекатида қолган болалигига қайтишни, яна бир марта дунёга гўдак назари билан қарашни истайди, қўмсайди, нега бу ўй гарчи сароб бўлса-да, ҳеч қачон одамзот кўнглини тарк этмайди, балки у олисдаги маёқ янглиғ ҳамиша кўнгилни жунбушга солиб, ўзи томонга бетиним чорлайди, деб ўйлардим. Аслида ўзим ҳам болалик кезларимни жуда кўп қўмсар, айниқса, киндик қоним тўкилган қишлоқдан узоқда – мусофир шаҳарда яшай бошлаганимдан буён болаликдаги хотираларим ҳаётимнинг ажралмас бир бўлагига айланиб қолган эди. Йўқ, деб ўйлардим мен, одам боласи аслида умр йўлининг ибтидосида худди эски либос сингари ташлаб кетган болалик даврини эмас, балки ҳаётининг айни шу палласида қадимий алла каби қалбини эркалаб, маъсум ва умидбахш туйғулар билан тўлдирган, хаёллари юксак-юксакларга парвоз этишида қанот бўлган, кўзига бу кекса ва қув дунёни содда ва жўн қиёфага солиб кўрсатган масрур туйғуларини соғинади, юрагини оғир кўланка сингари босиб ётган изтиробу аламини унутиб, шафқатсиз дунёнинг юзига яна бир марта гўдак назари билан қарашни, уни ёвуз ва мудҳиш эмас, болаликнинг ўзи каби содда ва беғубор қиёфада кўришни истайди, кўнгилнинг туб-тубида хира милтираб турган бу истак-хоҳиш унга сира тинчлик бермайди.

Мен ана шундай ўй-фикрларни хаёлимдан ўтказар эканман, дафъатан одам боласи асли фаришта қавмидан яралгани, унинг кўнгил интилиши, бўй-бастидан ҳамиша анвойи гулларнинг муаттар ҳиди баралла уфуриб туриши, бу қаримсиқ дунё унга жирканч ва ёвуз нарсалардан бетиним сабоқ бериб, ўз изму ихтиёрига солишга уринмасин, барибир, кўнглининг тубида милтираб турган гўзаллик, меҳр-шафқатга ташналик ҳиссидан батамом маҳрум қилиб, охир-оқибат ҳиссиз бир маҳлуққа айлантириб қўйишга ожиз эканлигига юракдан иймон келтирар эдим.

Аслида ҳам шундай эмасми?!

Ахир, шундай кўз ўнгимда ҳеч нарсани хаёлига келтирмай ўйнаётган ўғлим ҳам кўнглимдан кечаётган бу ўйларни унсиз тасдиқлаб турарди: у кўзига ташланган ҳар бир нарсага ўзининг рўй-рост ва адолатли фикрини билдирар – буни унинг юзига дафъатан қалқиб чиққан ифодадан ҳам билиш мумкин эди, ҳеч нарсага шубҳа ва бадгумонлик билан қарамас, таъма илинжида ялиниб-ялтоқланмасди. Йўқ, йўқ, у бу қадим дунё аслида қандай жўн ва содда яралган бўлса, уни шундай табиий йўсинда қабул қилар, унинг мурғак ва тонгги шабнамдек мусаффо кўнгли салтанатида ҳали худбинлик ва ёвузлик дарахти илдиз отмаган, у дунёда энг ҳақгўй ва холис ҳакам эди. У айни шу жиҳатлари билан биздан улуғ ва устун эди.

Аммо ўғлим ҳам бетиним талпинганча, қаршисида улкан маҳлуқдек ястаниб ётган ҳаёт қўйнига кириб борар эди, йўқ, аниқроғи, дунёнинг ўзи минг бир тусда жилваланиб, жодугар кампир сингари алдаб-авраб уни бағрига чорлаётган эди. Ўғлимнинг кўзига бу кўҳна дунёнинг қўйнида айқаш-уйқаш бўлиб ётган ҳамма нарса қизиқ ва сирли кўринар, кўнглида чексиз ҳайрат ва таажжуб уйғотар, ипакдек майин хаёлларини ўз домига тортиб кетарди. У кўзи тушган ҳар бир нарсага киприк қоқмай узоқ тикилиб қолар, гўё хаёлида алланималарни муҳокама қилаётгандек, пешонасини тириштирар, ҳайратдан катта-катта очилган кўзларида ҳадик ва қизиқиш ифодаси сузиб юрарди.

Эҳтимол, айтсам ишонмайсиз, бир сафар ўғлимни ҳатто бизнинг – мен ва хотинимнинг қиёфамиз, юриш-туришимиз, сўз қотишу кулгуларимиз ҳам мўъжиза янглиғ ҳайратга солиши, унинг мурғак тасаввурида адоқсиз қизиқиш уйғотишини илкис пайқаб қолдим. Ўшанда ёзнинг илиқ оқшом маҳали эди, хотиним болалик чоғида рўй берган қизиқ бир воқеани гапириб бераётган эди: у аллақачон хотирага айланиб қолган ўша воқеани айни дамда бошидан кечираётгандек, ҳаяжонга тушган кўйи жўшиб гапирар ва завқи келгандан дам-бадам шарақлаб-шарақлаб кулиб қўяр эди. Унинг чеҳраси янада очилиб кетган, ҳаяжонланаётганданми ёноқлари қип-қизил тортган, берилиб завқ-шавқ билан гапириши қулоғимга майин ва ёқимли эшитилар эди. Шу боис мен унинг гапларига буткул маҳлиё бўлиб, қилт этмай ўтирардим. Аммо бир чоғ туйқус алланимадан хаёлим бўлинди-ю, ғалати ҳолатга кўзим тушиб қолди: ўғлим – тўққиз ойлик гўдак гўё ҳамма нарсани аниқ-таниқ англаётган сингари қилт этмай онасига тикилиб ўтирар, унинг қиёфаси буткул жиддий тортган, фақат онда-сонди алланимадан завқи келгандами, мийиғида кулиб-кулиб қўяр эди. Мен унга тикилиб қарарканман, дафъатан уни онаси гапириб бераётган воқеа эмас, балки унинг қандай алфозда гапириши, лабларини тез-тез қимирлатишию шарақлаб кулиши ҳайратга солаётганини пайқаб қолдим-у, ўзимни тутолмай бирдан кулиб юбордим. Овозим уй ичини тутиб кетди. Ўғлим ҳам сергак тортди ва менга ялт этиб қаради-ю, юзи қизариб кетди ва ёйилиб кулганча апил-тапил юзини яшириб олди. Хотиним, табиийки, ҳеч нарсани пайқамади. Кейин мен унга қандай воқеа рўй берганини гапириб бергандим, аммо у мени хаёлпарастга йўйиб, гапларимга ишонмади.

Ўғлимнинг табиатидаги гўдакларга хос соддалик кўнглида кечаётган ўй-хаёлларни яшириб қолишга имкон бермасди. Агар унга бирор-бир нарса ёқиб тушса, кулгичлари ўз-ўзидан ёйилиб кетар ва у қўрқув ҳамда ҳадикни ҳам унутган кўйи бетиним ирғишлаганча ўша томонга талпиниб қолар эди. Хунук ва ёқимсиз нарсалар, табиийки, ўғлимнинг руҳиятига ёмон таъсир қилар, бундай пайтда унинг юзи бирдан буришиб, аянчли тусга кирар ва туйқус чинқириб йиғлаб юборар эди.

Бир куни шундай воқеа рўй берган эди: ўшанда кун энди узилаётган палла – айни шом маҳали эди. Уй деразасининг табақалари очиб қўйилганидан ичкарига салқин шабада ғир-ғир оқиб кирар ва димиққан ҳавони ҳайдаб солар эди. Мен ботаётган қуёшнинг дераза ойнасида ўйнаётган шафақларига жимгина тикилиб ўтирар, кун бўйи кутубхонада китоб титкилаганимдан бошим тинимсиз ғувиллар ва ўзимни қаттиқ толиққандек ҳис этардим. Ўғлим ҳам боягина уйқудан уйғонган, аммо онг-шуурини ҳали уйқу карахтлиги буткул тарк этмаганидан, ўзига кела олмай хомуш тортиб ўтирар эди. Хотиним ташқарида – ошхонада кечки овқатга уннар, уй ичига аллақандай оғир жимлик чўккан эди.

Биз, ўғлим иккимиз мана шундай хаёлга ғарқ бўлиб турган пайт кутилмаганда уй ичига қандайдир адашган капалак довдирай-довдирай учиб кирди. Капалак жуда чиройли ва нафис эди, унинг сарғиш тусдаги қанотлари қуёшнинг алвон шафақларида ялт-ялт этиб товланиб, кўзни олар, ҳавода капалак эмас, гўё бир парча чўғ учиб юрганга ўхшаб туюлар эди. Капалак қўрқув ва ҳадикни ҳам унутганча тўппа-тўғри менинг бошим устида доира солиб, айланиб уча бошлади.

Мен унга кўзим тушиб, беихтиёр кўнглимдан арвоҳ капалак бўлса керак, деган ўй кечди-ю, бирдан сергак тортдим. Мен табиатан ирим-сиримларга унчалик ишонмасдим. Лекин капалаклар тўғрисидаги нохуш таассурот болалигимдан хотира бўлиб қолган, орадан узоқ йиллар ўтган бўлишига қарамай, ҳали-ҳануз бу ўйдан қутула олмасдим. Болалигимда оқшом маҳаллари ҳовлимизда тез-тез аллақаёқдан сариқ капалаклар пайдо бўлиб қолар, онам эса уларга кўзи тушган заҳотиёқ бирдан тинчини йўқотиб, безовта тортар, дам уйга кириб, дам ташқарига чиқиб, ўзини қўярга жой топа олмас, пичирлаб аллақандай дуоларни ўқир ва ора-сирада бизга бир қадар ҳаяжонли ваҳимали овозда: “Булар арвоҳ капалаклар, тағин тега кўрманглар”, дея қайта-қайта уқтирар эди.

Сариқ капалаклар жуда юввош, ҳеч кимга зарари тегмас, улар ҳовлидаги гулларга қўниб, узоқ вақт учиб юрарди. Онам тун чўкиб, капалаклар кўздан буткул ғойиб бўлгунга қадар бизга номаълум қўрқув ва саросимадан қутула олмас, у баъзан капалакларнинг катта-кичиклиги, учишига қараб туриб, бугун отамнинг ёки онамнинг арвоҳи келди, деб ўз-ўзига пичирлаб қўярди. Сўнг арвоҳлар умидвор бўлаяпти, дея албатта бўғирсоқ ёки чалпак пишириб, қўни-қўшниларга тарқатарди. Онамнинг ўшанда ўта ғалати тарздаги қўрқув тўла сўзлари болалик хотирамга қаттиқ муҳрланиб қолган, шундан буён нафақат сариқ капалаклар, балки барча капалакларга чўчиб, аллақандай қўрқув билан қарар, уларга кўзим тушган заҳотиёқ ўз-ўзидан юрагимга ваҳима оралаб қоларди.

Айни дамда уйга учиб кирган капалакни кўздан қочирмай кузатар эканман, ичимда унинг шом маҳали пайдо бўлганини қандайдир фалокатнинг аломатига йўяр, бироқ юрагим қаттиқ безовта тортиб кетаётган эса-да, ўрнимдан туриб, уни ташқарига қувиб чиқаришга зинҳор ботина олмасдим.

Ўғлим уй ичига капалак учиб кирганини пайқамай қолди, у ҳали-ҳануз хомуш тортиб ланж қиёфада ўтирар, лабларини чўччайтириб, бошини қуйи солиб олган, дам-бадам кўзлари юмилиб-юмилиб кетар эди. Мен ҳам ич-ичимдан унинг кўзлари капалакка тушиб қолишини сира истамас, гўё бу шумният жонзотга кўзи тушса, қандайдир фалокат содир бўладигандек, хавотир билан тез-тез унга қараб-қараб қўярдим.

Буни қарангки, бир чоғ капалак худди кўнглимдан кечаётган хавотирни сезгандек, тўппа-тўғри ўғлимнинг боши устига учиб борди-да, доира солиб айлана бошлади. Уй ичига оғир жимлик чўккан, капалакнинг ҳавони оҳиста-оҳиста сирмаётган қанотлари саси, назаримда, аниқ-таниқ эшитилаётгандек туюлар ва юрагимдаги ваҳима баттар ортиб борар эди.

Капалак шу алфозда жимир-жимир этиб учганча, анча пайт ўғлимнинг боши устида айланди. Бир пайт ҳамон мудраб ўтирган ўғлим бошини илкис кўтарди ва кўзларини катта-катта очиб, юқорига қаради. У боши устида пир-пир ўйнаётган капалакка кўзи тушиб, бир муддат анграйган кўйи қотиб қолди. Аммо унинг ҳайрати узоққа чўзилмади, кўнглида қизиқиш ва иштиёқ ҳисси устун келди, шекилли, кулгичлари ўз-ўзидан ёйилиб кетди.

О, мен нимасини ҳам айтай, анави айёр ва қув капалак ҳавода ял-ял товланганча бир зумда ўғлимни ўзига маҳлиё қилиб қўйди. Ўғлим ҳам кўзлари ёниб унга қараркан, юрагида туйғулари жунбушга келганидан, ўзини тутиб тура олмади, шекилли, митти қўлчаларини худди капалак қанотларидек апил-тапил силкитганча ирғишлашга тушди. У, афтидан, капалак сингари учишни истаб қолган, шу боис қўлчаларини шитоб билан тез-тез силкитар ва тушуниксиз, аммо ҳаяжон тўла товушда алланималар деб қичқириб-қичқириб қўяр эди. Унинг катта-катта очилган кўзлари чўғдек ёниб турар, ёноқлари қип-қизил тортиб кетган эди. Капалак ҳам аллақачон ундан чўчимай қўйган, худди атай ўғлим билан ўйнаш учун уйга учиб киргандек, унинг боши устида тинимсиз айланар, гоҳ юқорилаб, гоҳо пастлаб учар, қаноатларини эса рақсга тушаётгандек нозли-нозли силкитиб қўярди.

Мен, рости гап, ўғлим капалак билан бунчалик тез эл бўлиб кетишини сира кутмаган эдим. Уларга қараб туриб, юрагим орзиқиб кетар, хаёлимни банд этиб олган бояги ваҳимали ва нохуш ўйлар аста-секин кўтарилиб борар эди. Мен ич-ичимдан ўғлимга ҳавасим келарди, зеро, у ҳали тили чиқмаган гўдак бирор-бир илму амалсиз табиий йўсинда бу дунёнинг бағридан адашмай-оғишмай гўзалликни излаб топган ва ундан завқ-шавқ олаётган эди.

Аслида капалак ҳам гўё фаришталар юртидан учиб келгандек, гўзал ва мафтункор эди, шунинг баробарида, ҳали суяги қотмаган ўғлимнинг руҳияти ҳам масъум ва беғубор эди. Улар бир-бирини оппа-осон топиб олган ва қўрқув ҳамда ҳадик билмай ўйнаётган эдилар.

Шу кун қуёшнинг алвон шафақлари батамом сўниб, тун чўка бошлаганга қадар ўғлим капалак билан ўйнаган эди.

У менинг тўнғич фарзандим, кўзимнинг оқу-қораси эди, унинг исми Муайяд эди. Ҳаётимиз шундай тинч ва осойишта ўтиб борар, биз Муайяд билан овунар ва қувонар, уни ўзимизга тақдирнинг энг катта сийлови деб билардик. У митти сеҳргар каби кўнглимизга ҳамиша умиду ишонч солиб турар, кўзимизга бу кекса дунё ўта сахий ва мурувватли бўлиб кўринар, яшаш эса нақадар завқли туюлар эди.

У менинг тўнғич фарзандим эди, биз, хотиним иккимиз энди фарзанд меҳрини туйган, биримиз ўзимизни ота, биримиз эса она деб ҳис эта бошлаган эдик.

Аммо ёз ўтиб, шаҳарга кузнинг намхуш нафаси кириб келган, дов-дарахтлар япроғи заъфарон тус олган кезларда кутилмаганда ўғлимнинг руҳиятида ғалати ўзгариш юз кўрсатди ва биз, хотиним иккимиз азбаройи қўрқув ва ваҳимага тушганимиздан ўзимизни буткул йўқотиб қўйдик.

Бу ҳақда хотиним илгари ҳам икки-уч марта хавотирга тушган кўйи гапирган, аммо мен у шунчаки ваҳима қилаяпти, деган ўйда бу шўришларга тузук-қуруқ эътибор бермаган эдим. Аслида нимадан хавотирга тушишни билмасдим, ахир, ўғлим шундай кўз ўнгимда тўрт мучаси соппа-соғ ўйнаб юрар, аҳвол-руҳияси, юз-кўзида бирор-бир дарднинг аломати сезилмасди. Мен баъзан ўғлимга қараб туриб, хотиним нега бунчалик хавотирга тушаётганини сира тушуна олмасдим.

Ўша куни эса кечга томон уйга қайтганимда, хотиним шундай ваҳимага тушган кўйи гапирдики, беихтиёр ўзимнинг ҳам кўнглимга хавотир оралаганини сезмай қолдим.

– Ўғлингизга нима бўлган – сира тушунолмайман, – деди у йиғлагудек бир овозда. – Кун узоғи кўзига бир чимдим уйқу олмайди, бешигини тебратавериб, қўлим узилиб тушай деди. Қани энди, кўзини юма қолса, қайда дейсиз, биғиллаб йиғлаганча қўл-оёғини типирчилатиб, бешикдан ечиб ол, дегандай тинмай хархаша қилади. Бешикдан ечиб қўйсам, боладек ўз кўйида ўйнаб ўтирса, майли эди. Бунингиз гўдакка ўхшаб бир нафас ўйнаш ўрнига одамннг хаёлига келмаган қилиқ чиқарган. Ҳали гиламнинг қатини кўтариб, остидан алланима излайди, ҳали тахмоннинг орасига қўл суқиб титкилайди, ҳали сизнинг анави китобларингизни олиб, битта-битта варақлайди. Ўйнаган бўлиб, шундай қилса, гўрга эди, йўқ, бунингиз титкилаб-титкилаб, ахийри, ўз-ўзидан чинқириб йиғлаб юборади. Товба, худди алланарса чақиб олгандек, шундай қақшаб йиғлайдики, овозидан уй кўчиб кетай дейди. Йиғлаганда ранг-рўйини кўрсангиз, қўрқиб кетасиз. Уни овутиб, ўзига келтирганча, жоним нақ бўғзимга келади. Бола бўлиб, болага ўхшамайди, бир бурда ҳоли билан нимани излайди, ҳайронман…

Мен хотинимнинг гапларини эшита туриб, уй ўртасида худди ўзи ҳақида гапираётганимизни англагандек бошини қуйи солиб, хомуш ўтирган ўғлимга яхшироқ разм солдим: у дафъатан кўзимга ғамгин ва маъюс кўринди. Кўзлари ҳам ботган, ранги синиқ эди, афтидан, қандайдир дард қийнаётганга ўхшар эди. Мен шунча кундан буён ўғлимга тузук-қуруқ эътибор бермаганимга ўзим ҳам ҳайрон қолдим. Айни дамда, у кўзимга қандайдир оғир дардга чалиниб, бирдан сўлиб қолганга ўхшаб кўринди. Мен уни кўтариб олиб, бағримга босдим ва юзидан ўпиб, эркалаган бўлдим. Аммо у, одатдагидек, қувончдан ирғишлаб, бағримга талпинмади, эркалашларимга ҳам парво қилмади. У қўлларимда шалвирабгина турар, бутун вужуди карахт тортиб қолгандек, ҳеч нарсани пайқамас, чамаси, унинг хаёли ўзида эмас, аллақаёқларда учиб юрарди.

Оқшом хотиним иккимиз бир-биримизга сўз қотишга ҳам ҳафсала қилмай жимгина овқатландик. Ўғлим туғилгандан буён уйимизга ҳеч қачон бундай оғир жимлик чўкмаган, кутилмаганда унинг руҳиятида рўй берган ўзгариш бизни бирдан ғам-ғуссага ботириб қўйган эди.

Аммо овқатланиб бўлиб, дастурхонга фотиҳа ўқилгач, ғалати воқеа юз берди: шунча пайтдан буён чиройи очилмай тумшайиб ўтирган ўғлим бирдан ўз-ўзидан жонланиб қолди, унинг сўник ва рутубатли кўзлари чақнаб кетди, юзига ҳам қизиллик югуриб, гўёки дафъатан нимадир ёдига тушиб қолгандек, шошиб ўрнидан қўзғалди-да, апил-тапил эмаклаганча уй тўридаги тахмон томон кета бошлади. Мен унинг кутилмаганда жонланиб қолганини кўриб, бирдан ҳушёр тортдим ва унга қараб туриб, ҳайрат ва таажжубга тушганимдан тошдек қотиб қолдим: ўғлим муштдек бола боши билан аллақандай ёвқур ва ўжар қиёфага кирган, юзини шиддатли ифода қоплаб олган, кўзлари ёниб турарди. У айни дамда ҳали эсини танимаган гўдакка эмас, балки ўлжаси томон шитоб билан бостириб бораётган сиртлонга ўхшар, ҳаракатлари кескин ва қатъий, шу тобда уни ҳеч қандай куч изига қайтаришга қурби етмасди, чоғи. Афтидан, ўғлимнинг ўзи тахмон томонга нега бунчалик шошиб эмаклаб бораётганини яхши билар, фикру хаёлини ёлғиз шу нарсанинг ёди банд этиб олган эди.

Уй ичига юракни тарс ёрадиган жимлик чўккан, биз, хотиним иккимиз нафасимизни ичимизга ютганча ўғлимдан кўз узмай турардик. Аммо ўғлим тахмон қаршисигача эмаклаб боришга негадир сабри чидамади, шекилли, сал бу ёқда, деворга яқин жойда тўхтади. Ким билади, эҳтимол, у аслида тахмон томонга эмаклаб бормаётган, фақат менга шундай туюлгандир. Билмадим, ишқилиб, ўғлим уй ўртасида деворга яқин жойда тўхтаб, оёқларини узатган кўйи ястаниб, ўтириб олди-да, қўлчалари билан шошиб гилам қатини кўтарди ва бўйнини чўзиб, унинг остига қаради. Чамаси, хотиним боя рост гапирган, ўғлим, чиндан ҳам, алланимани излар ва ўша ўзи излаётган нарсасини гилам остидан топиб олишга сира иккиланмасди, шекилли, ишонч ва умид билан киприк қоқмай тикилар, бутун қиёфасидан мана шу ифода шуъласи ёғилиб турарди.

Биз, хотиним иккимиз ундан кўз узмай турар, кўнглимизда қизиқиш ва хавотир ҳисси устун келаётган бўлса-да, унинг хаёлини бузишга журъатимиз етмасди.

Орадан имиллаб бир неча дақиқа ўтгач, ўғлим хўрсингандек, оғир нафас олди-да, қўлчаси билан тутиб турган гилам қатини ўзига ярашмаган аллақандай зарда ва иддао билан қўйиб юборди ва яна бояги важоҳат билан уй тўрига, тахмон томонга эмаклаб кетди.

У ҳадемай тахмон қаршисига етиб борди: кўрпа-ёстиқ йиғиб қўйилган тахмон унинг бўйидан анча баланд эди. Бироқ ўғлим тахмон чеккасига чираниб осилганча ўрнидан туриб, ўнг қўлини тахмон қатига суққанча ҳафсала билан титкилашга тушди. У гўё ҳаммасини олдиндан пухта ўйлаб олган ва ўзини шунга руҳан ҳозирлагандек, ҳар битта ҳаракатини адашмай-оғишмай бажарар, ўнг қўлини чаққонлик билан кўрпа-тўшак қатига суқиб, тез-тез титкилар, чап қўли билан эса, азбаройи йиқилиб тушмаслик учун, тахмон четини маҳкам чангаллаб ушлаган эди. У, афтидан, илгари ҳам мана шу ҳолатда тахмон қатини кўп марта титкилагани ва шундан бунинг яхшигина ҳадисини олгани кўриниб турарди.

У қўлчасини тахмон қатига узатаркан, кўзларини оҳиста юмган кўйи узоқ пайт пайпасланиб изланар, бундай чоғда юзини ҳозир кутилмаган воқеа содир бўлиб қоладигандек, ҳаяжонли бир ифода қоплаб оларди. Баъзан қўли тахмон орасида туйқус алланимага теккандек, бирдан кўзлари ярқ этиб катта-катта очилиб кетар, баъзан эса, чамаси, ҳадеб титкилашга сабри чидамай қоларди, шекилли, кўрпа-тўшакларнинг четидан тутиб, тортқилаганча, тахмонни йиқитишга уринар, азбаройи чиранганидан икки юзи қип-қизил тортиб қоларди. Фақат, у негадир йиғлаб хархаша қилмас ва ҳеч кимни кўмакка чақирай демас, ҳамма нарсани унутган кўйи тахмон атрофида ўралашар, биз нафасимизни ичимизга ютганча унга тикилиб турганимизни хаёлига ҳам келтирмас, гўё уй ичида ўзидан бошқа бирор тирик жон йўқдек, бошини хиёл ўгириб қараб ҳам қўймасди.

Мен ўғлимга киприк қоқмай тикилиб турар эканман, дафъатан хаёлимга у ниманидир излаб, тахмон қатини титкилаяпти, деган ўй урилди. Аммо бунга шу заҳотиёқ биринчи бўлиб ўзим ишонмадим. Ҳатто шундай ўйга борганимдан ўз-ўзимдан уялиб кетдим. Ахир, буни ақлу тасаввурга ҳам сиғдириб бўлмайди, ўғлим – ҳали она сути оғзидан кетмаган гўдак муштдек боши билан нимани излаши мумкин?! У кечагина дунёга келган, ҳали оқни қорадан, қорани оқдан тузук-қуруқ ажратиб олмайди, бунинг устига унинг ҳали тили ҳам чиқмаган, бирор бир нарсанинг номини билиб олишга улгурмаган бўлса, яна нимани излаши мумкин?

Ким билади, аслида, ўғлим ҳам бирор нимани излаб тахмон қатини титкиламаётган, балки шунчаки ўз кўйида ўйнаётгандир. Эҳтимол, мен унинг ёшига номананд хатти-ҳаракатларидан буткул бошқа маъно излаб янглишаётгандирман. Ахир, биз кўпинча болаларнинг хаёлини банд этиб олган, ўзини қизиқтирган оддий ва жўн нарсаларни ҳам тушунмаймиз, идрок этишга қийналамиз ва охир-оқибат уларнинг устидан янглиш хулоса чиқариб қўямиз.

О, йўқ, мен айни дамда, гарчи ич-ичимдан шундай бўлишини қаттиқ истаб турган бўлсам-да, нотўғри ва янглиш хаёлга бормаган эдим. Бунинг устига шундай қаршимда турган ўғлимнинг ҳар бир хатти-ҳаракати, юз-кўзини қоплаб олган ифода менинг шубҳа-гумонларимни тўлиқ тасдиқлаб турар, буни сира бош­қача изоҳлаб бўлмасди. Ўғлим, ростдан ҳам, ичиккан кўйи тахмон орасидан алланимани излаётган эди. Айни дамда унинг фикру зикрини фақат ўзи жони ҳалак бўлиб қидираётган ўша нарсанинг сурати банд этиб олган, фақат шу ҳақда ўйлар ва уни тезроқ топишга уринар эди. Мен яна шунга қаттиқ ишониб турардимки, ўғлим ўзи излаётган ўша нарсани илгари ҳам кўрган, унинг ранг-туси, шаклу шамойили ва ўзига нима учун кераклигини жуда яхши билар эди, шунинг учун у ортиқ ҳеч нарсага эътибор бермас, умиду ишонч, шижоату қатъият билан тахмон қатини титкилашда давом этарди. Ўғлимнинг хаёлини ўғирлаб қўйган нарса фақат бизгагина қоронғи эди.

Ўғлим ҳали-ҳануз тахмонни четидан тутганча тортқилар, у худди қояга ўжарлик билан ёпишиб олган бургут боласига ўхшар, ўзига мутлақо ярашмаган важоҳат билан боши устида турган тахмонни тортқилаб йиқитишга уринар, пишиллаган кўйи зўриқиб, тез-тез нафас оларди. У ҳали-бери шаштидан қайтадиганга ўхшамас, аксинча, қиёфаси баттар қатъий ва ўжар тус олиб борарди.

Аммо унинг барча уриниш ва чиранишлари беҳуда кетаётган эди, чунки тахмон унинг боши устида худди қоядек соя ташлаб турар, у нечоғлик уринмасин, барибир йиқитишга қурби етмасди. Мен ўғлимдан кўз узмай қараб турар эканман, у ниманидир излаётгани ва шундан буткул тинчини йўқотиб қўйганига тобора ишониб борар, хаёлимни бир-биридан сирли ва чигал ўйлар банд эта бошлаган эди. Ўғлим бунчалик ичиккан кўйи нимани излаяпти, ўзи? Бу савол бир қарашда жуда оддий ва ўта жўн туюлса-да, мен айни пайтда қанчалик бош қотирмай, барибир жўяли жавоб топа олмасдим.

Аслида, бу саволга ўғлимдан бўлак ҳеч ким жавоб беролмасди. Аммо ҳали унинг тили чиқмаган, шу боис, табиийки, хаёлини қандай сирли нарса ўғирлаб қўйганини аниқ-таниқ айтиб беролмасди. Фақат унинг кўнглида қандай ўйлар кечаётган бўлса, барча-барчаси кўзларида акс этган эди. Бироқ нигоҳидаги маънони уқиб олишга бизнинг ақл-идрокимиз ожизлик қиларди.

Ўғлим ҳамон тахмон четини қўйиб юбормаган, лекин энди унинг хатти-ҳаракатлари аста-секин асабий тус олиб борар, қўлчалари ўзига бўйсунмай зир-зир титрар, ҳансираб оғир-оғир нафас олиши эса, уй ичини тутиб кетган, юзини ҳам тушкун бир ифода қоплаб олган, кўзларида гир-гир ёш айланар ва у тахмон четини тутганча омонатгина чайқалиб турарди.

Мен ўғлимнинг хатти-ҳаракати охир-оқибат шундай аянчли якун топишини олдиндан сезган ва юрагим қўрқув ва хавотирга тўлиб тоқатсизланиб турган эдим. Ўйлаганимдек, бир чоғ ўғлим алам ва иддао билан ўзини ерга ташлаб юборди ва уй ичини унинг чинқириб йиғлагани тутиб кетди. У саркашлик билан ўзини у ёқдан-бу ёққа ташлаб йиғлар, оёқчалари билан ерни тап-тап тепиб қўяр ва кўзларидан тирқираб ёш қуйилиб келар эди. Овози шунчалик алам ва изтиробга тўла эдики, бу оддий гўдакнинг хархашасига сира ўхшамас, балки бошига оғир жудолик тушган кимсанинг фарёди сингари юракка санчилиб ботар эди.

Менинг бирдан кўнглим бузилиб, кўзларим ўзим сезмаган ҳолда ёшга тўлиб қолди ва ўрнимдан отилиб туриб, ўғлимни ердан кўтариб олдим. Аммо унинг кўнгли баттар ўксиб кетди, шекилли, юзини кўксимга босиб, боягидан ҳам аянчлироқ овозда чинқириб йиғлашга тушди. У сўз билан ифода этолмаган изтиробу аламини йиғи орқали англатмоқчидек, ўзини босолмай селу селоб бўлиб йиғлар, йиғи зарбидан миттигина жуссаси силкиниб-силкиниб тушар, аъзойи бадани темирдек қизиб кетган, кўзларидан тирқираб чиқаётган иссиқ кўз ёш кўксимга шилқиллаб сингиб бораётгандек эди.

Мен уй ўртасида ўғлимни бағримга босиб турарканман, уни қандай қилиб овутишни билмасдим, назаримда, одатдаги ширин сўз ва эркалашларим айни дамда ўзининг таъсирини буткул йўқотиб қўйган эди.

Бунинг устига унинг миттигина жисму жуссасини ўраб-чирмаб олган изтиробу ўкинч, алам ва қайғу, ўзини буткул унутганча чинқириб йиғлаши мени ҳам бирдан карахт қилиб ташлаган, бошим ҳеч нарсани идрок этмас, худди чорасиз қолган кимса каби ўғлимни бағримга босганча тошдек қотиб турардим.

Хотиним ҳам аллақачон ўғлимга қўшилиб, пиқ-пиқ йиғлашга тушган, аммо у нега йиғлаётганини ўзи ҳам тузук-қуруқ билмас, фақат кўнгли қандайдир нохушликнинг шарпасини сезганидан кўзлари қўрқув ва ваҳимага тўлиб қолган эди. У ўғлимнинг бошини силаган кўйи алланималар деб овутишга уринар, аммо тили сира калимага келмаётганидан ғўлдирашдан нарига ўтмасди.

Ўғлимнинг ҳадеганда йиғиси босилавермагач, хотиним уни қўлимдан олиб, бағрига босди ва, зора, овуниб қолармикин, деган ўйда кўкрак тутди, одатда ўғлим хархаша қилиб йиғлашга тушган пайт хотиним дарров шундай қилар ва бола бирдан андармон бўлар эди. Бироқ бу гал ўғлим кутилмаганда, оғзига кўк­рак олишни истамади, худди ўзига сут эмас, балки заҳар бераётгандек, бошини орқага ташлаб йиғлар, оёқчаларини бетиним типирчилатиб, онасининг бағридан халос бўлишга уринарди.

Хотиним дам унинг қўлига қандайдир ширинлик тутар, дам ўйинчоқларини шиқирлатиб, хаёлини чалғитишга уринар, лекин буларнинг барини унинг адоқсиз йиғиси босиб кетарди.

Ахийри, хотиним ўғлимни бешикка ётқизди-да, бешикни оҳиста тебратган кўйи ҳазин овозда алла айта бошлади, у алла айтаётгандан кўра кўпроқ нола қилаётганга ўхшар, ғамгин овози ҳали-ҳануз биғиллаб йиғлаётган ўғлимнинг йиғисига қоришиб, хонани тутиб кетганди.

Хотиним бешикни узоқ тебратди. Ўғлимни йиғи қаттиқ ҳолдан тойдириб ташлаган эди, кўп ўтмай кўзлари уйқунинг сирли домига илинди-ю, тинчиб қолди. Аммо жуда нотинч ухлар, алаҳсираганча алланималар дея ғудранар, гоҳо у ёқдан-бу ёққа ағдарилишга уринар, бироқ бешикнинг маҳкам тортиб боғланган боғичлари бунга имкон бермасди.

Ҳа, шундай, ўғлимнинг хаёлини ўғирлаган ўша сирли нарса уйқусида ҳам тинчлик бермасди, у ухлаб ётаркан, юзидаги ифода тез-тез ўзгариб турар, гоҳида қуруқшаган лабларида кутилмаганда беғубор кулги шарпалари югургилаб қолар, аммо кулгичлари ҳали росмана ёйилишга улгурмай туриб, бирдан сўнар, сўнг чеҳрасини тағин тунд ва рутубатли, мутлақо тушуниксиз ифода қоплаб оларди. Баъзан эса, уйқусида алланимадан чўчиб-чўчиб тушганидан ранг-рўйи терс оқариб кетар ва лаблари тортилиб, йиғлашга чоғланарди-ю, лекин уйқу бунга йўл қўймасди.

Ўғлимнинг руҳияти қаттиқ безовта тортган, ич-ичидан қандайдир дард қийнаётгани кўриниб турарди. Мен унинг изтиробга ботган юзига қараб туришга ортиқ сабрим чидамади, бешикнинг ёпинғичини секин тортиб қўйдим.

* * *

Эртаси куни эрталаб институтда илмий раҳбарим бўлмиш қирқ беш ёшлар чамасидаги, пакана бўйли профессор билан учрашдим: илмий ишим аллақачон ниҳоясига етган, фақат ҳимоя кунини белгилаш қолган эди. Профессор мен билан ҳол-аҳвол сўрашгач, кейинги ойнинг охирида илмий ишим ҳимояга тавсия этилганини айтар экан, баъзи бир камчиликлар устида жиддий ишлашим лозимлигини қайта-қайта тайинлади:

– Иш ҳар жиҳатдан пухта бўлгани яхши, – деди у. – Ҳали олдинда етарлича вақт бор. Илмий ишингизни яна бир марта бошдан-охир қайта кўздан кечириб чиқинг.

Профессор тағин бир талай топшириқларни берди. У ҳимоя муросасиз ва кескин ўтишини, тирноқ остидан кир қидирадиган айрим кимсалар пайт пойлаб юрганини, уларнинг ҳар бир илмоқли саволига ўзимни йўқотиб қўймай, босиқлик билан жавоб қайтаришим лозимлигини қайта-қайта уқтирди.

Профессор анча бадгумон одам эди, илмда ғанимларим кўп деб ўйлар, гўё ҳар бир босган қадамини кимдир таъқиб этиб юргандек, ўта эҳтиёткор эди.

Мени негадир жуда қобилиятли, кўп нарсага қодир ёшлардан бири деб ҳисоблар, бундан беш йил бурун ҳам, институтни тугатиш арафасида талабалар орасидан ёлғиз мени илм билан шуғулланишга ундаган эди.

Профессор билан хайрлашгач, тўппа-тўғри уйга йўл олдим. Айни пайтда илмий ишим, ниҳоят, ҳимояга тавсия этилгани ҳам кўнглимга таскин беролмасди. Ҳолбуки, ҳаётимдаги энг катта мақсадим – шу илмий ишни ҳимоя қилиш эди. Мен бунинг учун қарийб беш йил машаққат чеккан, тунларни уйқусиз ўтказган, кутубхонанинг зах босган хоналарида ойлаб китоб титкилаб ўтирган эдим. Айниқса, ота-онам ва хотиним худди мўъжиза содир бўладигандек, ҳимоя кунини сабрсизлик билан кутар эди.

Тунни нотинч ўтказганимдан бошим лўқиллаб оғрир, бутун вужудим ланж ва карахт тортган, ҳеч нарса ёқмас, хаёлим паришон эди. Аммо шундай афтодаҳол аҳволга тушиб қолганимга қарамай, ўғлим нимани излаб бунча безовта тортаяпти, деб дам-бадам ўз-ўзимдан сўраб қўярдим. Бироқ кеча оқшомдан буён бу ҳақда тинимсиз ўйлаганимга қарамай, ўзимни қониқтирадиган жўяли жавоб топа олмаган эдим. Ўғлим уйдаги бирор буюм ёки ўйинчоқнинг дардида шунчалик ичикиб безовта тортаётган бўлса, аввало, унинг ўзи ўша кўзига қизиқ кўринган нарса томонга талпинар, қўли билан имо-ишора қилиб кўрсатганча, олиб бер, дея хархаша қиларди. Аммо кеча оқшомдан буён бирор-бир буюм ёки жиҳозга қайрилиб ҳам қарамаган эди. Қолаверса, ҳар қандай ўжар бола ҳам ўйинчоқ ёки буюмнинг кўйида бунчалик ичикиб, безовта бўлмайди. Ким билади, эҳтимол, ўғлим излаётган нарса нафақат уйимизда, балки умуман дунёда йўқдир?! Эҳтимол, ўғлим нимани излаётганини ўзи ҳам тузук-қуруқ билмас?! Эҳтимол, бу узоқ вақт яширинча давом этган ва кутилмаганда қалқиб юзага чиққан қандайдир оғир дарднинг аломатидир? Ахир, дунёда нима кўп, дард кўп, ўғлим ҳам шуларнинг бирига чалинган ва шундан қаттиқ безовта тортаётгандир?!

Шундай ўй-хаёлларга ғарқ бўлганча уйга етиб келиб, ичкарига қадам босарканман, эшикни очган хотинимнинг ғуссага ботган сўлғин юзига кўзим тушиб, хаёлимдан ўғлим кеча оқшомдагидек тинчини йўқотганча яна алланимани излаяпти, деган ўй кечди. Кўнглим баттар қоронғи тортиб, хотинимга сўз қотишга ҳам ҳафсалам етмай, ичкарига бош суқдим.

Ўғлим бешик қаватида тўшалган кўрпача устида хаёлга чўмган кўйи тиззаси устига қўйиб олган қалин муқовали китобни – менинг илмий ишимга тааллуқли “Қадимги дунё солномаси” эди – бир-бир варақлаб ўтирар эди. Менинг уйга кирганимни пайқамади, шекилли, бошини кўтариб ҳам қарамади. О, йўқ, айни дамда, у нафақат мени, балки бутун дунёни унутган, гўё тиззаси устига қўйиб олган китобнинг қат-қатига сингиб кетгандек, бирор-бир туки қилт этмас, юз-кўзида хаёлнинг оғир шарпалари сузиб юрар, лабларини чўччайтириб олган эди. Китобни шошилмай, битта-битта варақлар, ҳар бир саҳифани берилиб, диққат билан кўздан кечирар, ҳеч нарсани кўздан қочирмас, баъзан аллақайси суратга узоқ тикилиб қолар, пешонасини тириштириб алланималарни хаёлидан ўтказар, бундай пайтда юзининг бир чеккаси хиёл ёришиб кетгандек туюлар, аммо бу ифода бир лаҳзада ғойиб бўлар, сўнг худди хўрсингандек, чуқур нафас олиб, жимгина навбатдаги саҳифани очар эди. Ҳали эсини танимаган гўдакнинг бундай вазмин ва жиддий тортганча китоб варақлаб ўтириши, табиийки, ҳар қандай кишини ҳайратга соларди. Аммо ўғлим шунчаки ўйнаган бўлиб, китоб титкилаётгани йўқ, балки юрагига қутқу солган ўша сирли нарсани китоб орасидан излаётганди. Боя уйга бош суқиб, унга кўзим тушган заҳотиёқ кўнглимдан шундай ўй кечган эди.

Остонада анча пайт туриб қолдим. Бир пайт ўғлим нимадандир хаёли бўлинди, шекилли, китобдан нигоҳини узди-да, бошини ўгириб менга қаради: аммо кўзимиз кўзимизга тушганда ҳам, унинг юзида қилт этган ўзгариш аломати сезилмади. Худди мени танимаётгандек совуқ ва бегонасираб тикилиб турар, нигоҳи аллақандай қайғули ва ғамгин эди. Афтидан, уни хаёл буткул чалғитиб қўйган ёки жисму жуссаси карахт тортиб қолганидан ҳеч нарса сезмас ва идрок этмасди. Мен буларни ичимдан тўқиб-бичиб айтаётганим йўқ, балки ўғлимнинг айни дамдаги ҳолатини бошқача изоҳлаб бўлмасди. Одатда, ҳар куни уйга келганимда у мени кўрган заҳотиёқ ирғишлаб, бағримга талпинар, қувончдан кўзлари порлаб кетарди. Айни дамда эса, биз худди икки нотаниш кимса каби бир-биримизга бегонасираб тикилиб турардик.

Анча пайтдан сўнг ўғлим нигоҳини худди қийналгандек базўр узиб олди-да, оғир хўрсиниб, тағин жимгина китобни титкилашга тушди. У менинг остонада ўзига тикилиб турганимни бирдан эсидан чиқариб юборгандек, қайта ўгрилиб қарамади ҳам.

Мен кутилмаганда жуда ғалати аҳволга тушдим, худди бегона уйга адашиб кириб қолган кимсадек, ўзимни ноқулай ҳис этар, остонада тош қотиб туришни ҳам, ташқарига чиқиб кетишни ҳам билмасдим.

Шу пайт боя уйга қайтаётиб, йўл-йўлакай дўкондан харид қилган ўйинчоқлар туйқус ёдимга тушиб қолди-ю, ҳали қўлимдан ҳам қўйишга улгурмаган тўрхалтани шоша-пиша титкилай бошладим. Мен ҳаяжонланган кўйи ўйинчоқларни тўрхалтадан олиб, ўғлимнинг қаршисига териб қўйдим. Кейин қаддимни ростлаб: – Муайяд! – дедим овозимни кўтариб. Овозим ҳаяжон ва энтикишга қоришиб эшитилганидан ўзим ҳам ғалати бўлиб кетдим. – Қара, ўғлим, сенга қандай чиройли ўйинчоқлар олиб келдим.

Дарвоқе, ўйинчоқлар жуда бежирим ва чиройли эди, ҳар қандай боланинг эътиборини бирдан ўзига тортиб, кўзини ўйнатиб юбориши тайин эди. Ўғлим ҳам китобдан нигоҳини узиб, ўйинчоқларга тикилиб қолди. Афтидан, ўйинчоқлар унга ёқиб тушди, шекилли, бирдан қуруқшаган лаблари ёйилиб, кўзларидаги рутубатли ифода аллақаёққа ғойиб бўлди. Аммо тиззаси устидаги китобни маҳкам ушлаб олган, чамаси, ундан ҳали хаёлини бутунлай узолмаган эди.

Бироқ орадан бир лаҳза ўтиб-ўтмай, унинг кўнглида уйғонган қизиқиш ҳисси бирдан сўниб қолди, шекилли, тағин қабоқлари солиниб кела бошлади. Ўғлим ўйинчоқларга қўл уриш у ёқда турсин, ҳатто шу томонга талпинишга ҳам рўйхуш қилмади. Фақат ўйинчоқлардан нигоҳини узиб олаётиб, гўё буларни нима мақсадда олиб келганимни ич-ичидан яхши англаб тургандек, кўзларини катта-катта очганча, ялт этиб менга қаради ва бир муддат киприк қоқмай тикилиб қолди. О, унинг тиғдек ўткир, изтиробу алам қоришиб кетган нигоҳига дош бериш жуда оғир эди. Аммо бизнинг кўзларимиз тўқнаш келганда, мен унинг нигоҳидан шунчалик кўп нарсани уқиб олдимки, азбаройи юрагим қўрқув ва ваҳимага тўлиб қолганидан, бирдан бўшашиб кетдим.

Ўғлим ўзини қийнаётган дарду балога кеча ёки бугун чалинмаган, балки бунга анча пайт бўлган, эҳтимол, дунёга келган заҳотиёқ у мўру малахдек унинг этагига ёпишган ва кунлар ўтган сайин буткул жисму жуссасини ўраб-чирмаб олган эди.

Ҳа, ҳа, шундай, айни дамда ўғлимнинг инон-ихтиёри ўзида эмасди, бу дард қора хаёл каби фикру зикрини банд этиб, буткул ўз измига солиб олишга улгурган эди.

Энг даҳшатлиси, ўғлимнинг биздан – мен ва хотинимдан аллақачон кўнгли совиган ва биз, икки қутбнинг ўртасида тубсиз жарлик пайдо бўлган эди. Бизнинг меҳру муҳаббатимиз, еру кўкка ишонмай суюб эркалашларимиз унинг муз тортган юрагини энди қайта илита олмас, худди меҳрга тўймаган, мудом хўрлик, жабру ситамдан боши чиқмаган ўгай фарзанд сингари аллақачон бағримиздан бош олиб кетган ва ўзга бир дунёда сарсон-саргардон тентираб юрар эди.

У ўзи адашиб кириб қолган бу дунё мурғак кўнглига муттасил азоб ва изтироб ўтини солиб турса-да, бизнинг бағримизга қайтишни сира хаёлига келтирмас, гўё бошидан кечираётган жабру ситамлар жисму жуссасига роҳат бағиш­лаётгандек тобора узоқлашиб борарди.

Эҳтимол, ўғлим бу дарду ситам худди қора кўланка сингари ваҳм билан устига бостириб келган пайт кўмак ва нажот истаб, бизнинг бағримизга талпинган, чинқириб йиғлаганча нола қилган, умид ва илинж билан оғзимизга тикилган, соғинч ва изтиробдан кўзлари толиб қолган, аммо умиду илтижоси, нолаю фиғони худди сувга отилган тош сингари сас-садосиз кетаётганини кўргач, тушкунликнинг беаёв исканжасида бизнинг бағримиздан бош олиб кетишга мажбур бўлгандир.

Йўқ, йўқ, ўғлим хаёлини ўғирлаб, буткул ўз изму ихтиёрига солиб олган ўша сирли нарсани, энг аввало, бизнинг жисму жуссамиздан излаган, кўнглимизнинг ҳеч қачон очилмагани боис занг ва рутубат босиб кетган эшикларини умид ва илинж билан узоқ пайт тақиллатиб турган, ҳатто овоз бериб чақирган, аммо ичкаридан ўзини дафъатан қувонтириб юборадиган бирор-бир сас-садо эшитилавермагач, тушкун ва умидсиз қиёфада изига қайтиб кетган. Биз эса, унинг аҳвол-руҳияси, юрак уриши, интилишу изтиробларидан мутлақо бехабар ҳолда ғафлат кўрпасига бурканиб яшаган, ширин сўз ва эркалашларимиз билан мурғак қалбини қувонтираяпмиз, деб ўз-ўзимизни алдаб келган, аслида эса, унинг кўм-кўк майса сингари ўса бошлаган умиду ишончини шафқатсизларча топтаб ташлаган эдик. Ўғлим бизнинг бағримизга талпинаркан, буткул ўзга нарсаларни излаган, аммо ташландиқ уй сингари харобага айланиб, ҳувиллаб ётган қалбимизни кўргач, бирдан ишончу умиди сўниб қолган эди. У биздан қанчалик тез узоқлашса, шунчалик енгил тортиб борарди.

Мен боя ўғлимнинг нигоҳидан шуларни уқиб олган ва азбаройи даҳшатга тушганимдан юрагим муз тортиб кетган эди.

* * *

Оқшом биз ўғлимни бутунлай ўз ҳолига ташлаб қўйдик. Ўғлим тун алламаҳал бўлгунга қадар уй ичида у ёқдан-бу ёққа тентираб, хаёлини буткул ўғирлаб қўйган ўша нарсани бесамар излаб юрди. На менинг, на онасининг қучоғига талпинди; инжиқлик ва хархаша ҳам қилмади. Фақат кўзларига уйқунинг аччиқ заҳри қадалгандан сўнггина инжиқланиб, йиғлашга тушди. Онаси уни жимгина бешикка ётқизиб, тебратгач, тезда ухлаб қолди.

* * *

Аниқ ёдимда йўқ, ҳафтанинг чоршанба ё пайшанба куни эди, биз Муайядни дўхтирга олиб бордик. Зеро, бундан бўлак чорамиз қолмаган, уни росмана касал деб айта олмасак-да, алланиманинг кўйида ичиккандан сўлиб-сарғайиб бораётган юзига жимгина тикилиб яшай олмасдик.

Буни қарангки, ҳаммаси мен ўйлагандан мутлақо бошқача бўлиб чиқди. Дўхтир ўзининг биргина истеҳзоли кулгиси билан кўнг­лимга тинимсиз қўрқув ва ваҳима солаётган нохуш ўйларни чиппакка чиқариб юборди. У, афтидан, ўз касбини миридан-сиригача билар, ҳар бир сўзини ишонч билан гапирар, ортиқча эътироз ва тушунмовчиликка ўрин қолдирмасди.

Дўхтир бизни очиқ юз билан илиққина қарши олар экан, менинг ўғлим қандай касалликка чалиниб қолгани ҳақидаги гапларимни охиригача жимгина эшитди. Унинг ўйчан тортган юзидан бирор-бир маънони уқиб олиш қийин эди, фақат хотинимнинг тиззасида лаб-лунжини осилтирганча, тумшайиб ўтирган ўғлимга тикилиб разм соларкан, кутилмаганда ўзини тутолмай бирдан қаҳ-қаҳ уриб юборди. Кулгиси зарбидан хона деразаси ойналари зирқираб кетгандек туюлди. Мен ҳайрон қолганча саволомуз қарадим: кулги таъсирида унинг кўзлари ёшланиб, икки юзи қип-қизил тортган эди.

– Оббо сизни-ей, – деди у ўзини кулгидан базўр тияр экан. – Ўйлаб топган гапингизни қаранг: алланимани излармиш! Ўғлингиз ҳали эсини таниб улгурмаган гўдак-ку, муштдек боши билан нимани излаши мумкин?! Бундай гапларни қаердан топдингиз, сира ақлим етмайди.

У сўзини қисқа қилди, боя нечоғлик тез шарақлаб кулган бўлса, шунчалик кутилмаганда жиддий тортиб, ўғлимни хона тўридаги оппоқ чойшаб тўшалган тўшакка ётқизди-да, кўздан кечира бошлади. У энгашган ҳолда, бегонасираётганидан тинимсиз типирчилаётган ўғлимнинг гоҳ қорнини босиб кўрар, гоҳо қабоқларини кўтариб, кўзи остига қарар ва ора-сирада хотинимга юзланиб, туғилганда йиғлаганмиди, асосан қайси пайтлар безовта бўлади, деб сўраб қўярди. Унинг кўзлари ўйчан тортган, юзида аллақандай мубҳам фикрнинг шарпаси сузиб юрар, чамаси, ўғлимни қандай дард безовта қилаётгани ҳақида ўйларди. Кейин у дераза қаршисидаги ўриндиққа келиб ўтирар экан, менга юзланди:

– Хўш, хавотир олмасангиз ҳам бўлади, – деди у сўзларига имкон қадар салмоқ беришга тиришиб. – Ўғлингиз айтарли жиддий касалга чалинмаган. Тўғри, бола нимадандир қаттиқ безовта бўлиб, тинчини йўқотган. Аммо у, сиз ўйлагандек, алланимани излаётгани йўқ. Асаб­лари бузилган. Одатда, асаби бузилган болалар шундай тинчини йўқотиб қўяди. Ўз вақтида олдини олиш керак, йўқса, ёмон асорат қолдириши мумкин. Болани фақат уйда олиб ўтириш ҳам ярамайди, тез-тез тоза ҳавога олиб чиқиб, айлантириб туриш зарур. Онаси ҳам ҳамма нарсага сиқилавермасин, бу ҳам сут орқали болага таъсир қилади. Ҳозир зарур дориларни ёзиб бераман, кунига уч маҳал ичириб турасизлар. Бир ҳафтада ҳаммаси ўз ўрнига тушади.

Мен унинг гапларини жимгина тинглар эканман, ўзим ҳам юрагимни босиб ётган ваҳм ва қўрқувдан халос бўлиб, руҳим енгил тортиб борардим. Хотинимни билмайман, аммо, менинг назаримда, ўғлим аллақачон соғайиб кетгандек туюлар ва шунча кундан буён беҳуда қўрқинчли хаёлларга берилиб, ваҳимага тушиб юрганимни ўйлаб, ўз-ўзимдан уялиб кетдим.

Биз дўхтирнинг ҳузуридан енгил тортиб чиқдик.

* * *

Оқшом уйимизда анча кундан буён биринчи марта сокин ва ёқимли жимлик чўкди: хотиним ўғлим касалга чалинганидан буён тузук-қуруқ қўл урмаганидан тўзиб кетган уйни супуриб-сидирар, буюм ва жиҳозларнинг чанг-чунгини артиб, тартибга келтирар эди. Унинг анча чиройи очилган, кўзларидаги ғуссали ифода ғойиб бўлган эди.

Ўғлим дўхтир тавсия этган дориларни ичгач, гўёки мўъжиза рўй бергандек, кечаги безовталиги бирдан йўқолиб, мулойим тортиб қолган, гарчи юз-кўзидан ҳали-ҳануз тунд ва рутубатли ифода аримаган эса-да, энди ортиқ ниманидир излашга уринмас, бўшашган кўйи мудраб ўтирар, уйқу сели бостириб келаётганидан кўзлари дам-бадам юмилиб-юмилиб кетар эди. Энг муҳими, онаси кўкрак тутганда, инжиқлик қилмай олган ва чўлпиллатиб-чўлпиллатиб узоқ эмган эди. Бу, табиийки, яхшилик аломати эди. Унинг иштаҳаси очилгани дард аста-секин ортга чекинаётганини сўзсиз айтиб турарди.

Бунинг устига, одатдагидан анча барвақт – ҳали онаси бешикка белашга улгурмай туриб, шундай кўрпача устида ухлаб қолди. Тош қотиб ухлар, нафас олиши сокинлашган, чамаси, унинг ичикиш ва безовталикдан толиққан вужуди ором олаётган эди.

Мен дўхтир тавсия этган дориларнинг биринчи кундан шундай таъсир қилганини хаёлимдан ўтказар эканман, ўғлим ҳадемай дард кўрмагандек, буткул соғайиб кетиши, унинг кулгуси тағин уйимизни тўлдириши, кўнглимизга қувонч ва умид олиб киришига асло шубҳа қилмасдим.

* * *

Илмий ишимни ҳимоя қилиш куни яқин қолган, жиддий тайёргарлик кўришим керак эди. Шу боис диссертациямни яна бир карра кўздан кечириб чиқиб, тартибга солиш, уч нусхада кўпайтириб, институтдаги обрўли домлаларга тақризга бериш ва ҳатто ҳимоядан сўнг мўлжалланган зиёфат тўғрисида ўйлашим лозим эди. Мен шуларни ўйлаб, эрталаб уйдан чиқиб кетар, кун узоғи югур-югурдан дайди итдек толиқиб, оқшом пайти қайтиб келардим.

Ўғлим ҳам, назаримда, аста-секин соғайиб­­ борар, уни ортиқ ҳеч нарса безовта қилмай қўйган, ранг-рўйи ҳам ўзига келиб қолганди. Фақат чақалоқлик кезларидаги каби кунни тунга, тунни кунга улаб ухлар, уйқудан уйғонган кезлари ҳам кўзларини базўр очиб, эснаб-эснаб ўтирар эди. Хотиним унинг бу ҳолатини касалликдан кейинги дармонсизликка йўяркан, болам шўрлик озмунча дард чекдими, бир ҳафтанинг ичида озиб-тўзиб, чўпдек бўп қолди, илоё, барча кўрганлари шу бўлсин, дея ёзғириб қўярди. Назаримда, у ўғлимдан кўра кўпроқ ўзининг зада тортиб қолган кўнглига таскин-тасалли бераётгандек туюлар, ҳали-ҳануз овозининг қат-қатида ҳадик ва хавотир шарпалари сезилиб турарди.

* * *

Орадан кўп йиллар ўтгач, мен шаҳарда айни илмий ишимни ҳимоя қилиш арафасида худди қўрқинчли туш сингари беҳаловат кечган ҳаётимни ҳар гал эслаганимда, жисму жуссамни алам ва ўкинч ҳисси совуқ илондек ўраб-чирмаб олганидан беихтиёр ўрнимдан отилиб туриб кетар, шафқатсизлик билан ич-этимни кемираётган мудҳиш ва азобли ўйлардан сира қутула олмас, ҳали тилу забони чиқмаган, бу ҳаётнинг қўйнига бир лаҳзагина қўниб ўтган мана шу гўдак – ўғлим қаршисида ўзимни нафақат гуноҳкор, балки унинг шаффоф туйғуларини аёвсиз топтаб ташлаган, умиду ишончини поймол этган ёвуз кимсадек ҳис этардим.

Аммо мен юрагим куйиб, нечоғли ўртанмай, барибир ўғлимга ич-ичимдан ҳавасим келарди. У гарчи бу дунёнинг бағрига бир нафасгина қўниб ўтган, ҳали бирор-бир ниманинг номини билишга ҳам улгурмаган бўлса-да, биз ҳеч қачон хаёлимизга келтирмаган, аммо ҳаётнинг маъно-мазмуни ва мезони саналган ўша муқаддас нарсани гўдак тасаввури билан англаб етган ва бир кўришдаёқ унга ошуфта бўлиб қолган, бу сирли хилқат унинг масъум хаёлларини юксак-юксакларга парвоз қилдирган, митти юрагини жунбушга солган, ёр ҳажрида ўзини унутган ошиқ сингари бутун вужуди билан унга томон интилган, интила туриб юраги туйғуларга тор келганидан нолаю фиғон қилган, қувончдан қийқириб юборган, аммо унинг қувончу ноласи, аламу изтироб­лари худди аллакимнинг бефаросатларча ташлаган қадамидан кўзи бекилиб қолган муқаддас булоқ сингари кўнглининг туб-тубида қолиб кетган эди.

Мен, рости гап, ўша кунларда ўғлим буткул ҳузур-ҳаловатини йўқотиб, ўжарлик билан кечаю кундуз нимани излагани ва излаётган нарсаси унга нега керак бўлиб қолганидан мутлақо бехабар, ҳаётимда қандай кўргилик рўй берган бўлса, барини тақдири азалнинг ҳукмига йўйиб, тинчгина яшаб юраверишим мумкин эди. Ким билади, эҳтимол, қисматнинг йўриғи шундай кечганда изтиробу азоб чекмай, турли хаёлларга берилмай, қисматнинг ёздиғига кўникиб кетар ва охир-оқибат ҳамма-ҳаммасини унутиб юборар эдим. Ахир, бу дунёда нималар унутилмайди, қандай муқаддас туйғулар эскириб бурда-бурда бўлган либос каби йўқолиб кетмайди, дейсиз? Бу дунёда аввал бошдан ҳамма нарса унут бўлишга маҳкум этилмаганми?!

Бироқ ўғлимнинг дарди кутилмаганда қайта хуруж қилиб қолган, биз азбаройи саросимага тушганимиздан буткул эс-ҳушимиздан айрилган ўша кунларда йўлак четида ўтирадиган анави тиланчи чол ердан чиқдими, осмондан тушдими, билмайман, туйқус ҳовлимизда пайдо бўлди-ю, бир зумда ҳамма нарсани остин-устун қилиб юборди, у бизга ўғлим шунча кундан буён жонсарак ва ичиккан кўйи қандай сирли нарсани излаётганини айтиб кетди…

* * *

Ўшанда ҳафтанинг охири – якшанба куни эди. Ўғлим дўхтир буюрган дориларни аллақачон ичиб бўлган ва, назаримда, унинг юз-кўзидан дарднинг оғир сояси аста-секин кўтарилиб борарди. Фақат ҳали-ҳануз уйқудан кўз очай демас, уйқунинг аччиқ заҳридан қабоқлари шишиб кетган, афтидан, ўзи ҳам аллақандай карахт тортиб қолган эди. Муҳими, у бурунгидек алланимани излаб безовта бўлмасди.

Аммо якшанба куни эрталаб биз хаёлимизга ҳам келтирмаган воқеа юз берди: ўғлим гўё аъзойи-танида чидаб бўлмайдиган оғриқ тургандек, ваҳм билан йиғлаганча уйқудан уйғониб кетди. Аллақандай бўғиқ, алам ва изтироб қоришиб кетган йиғиси бир зумда уй ичини тутди. Ўғлим бўғилиб йиғлар ва чиранган кўйи бешик боғичларидан қўл-оёғини бўшатишга уринар, юзи бўзариб қонталаш тусга кирган, типирчилашидан бешик “ғийқ-ғийқ” этиб чайқалганча тебранарди.

Унинг йиғиси қулоғимга урилган заҳотиёқ, гўёки аллақачон унутилган мудҳиш хотира кутилмаганда қайта ёдимга тушиб қолгандек, бирдан юрагим совуқ тортиб кетди: ҳа, бу ўша, бир ҳафта бурунги йиғининг айнан ўзгинаси эди, фақат айни дамда узоқ вақт дамини ичига ютиб юрган аламзада кимсанинг фарёди сингари зардали ва қаҳрли тус олганидан, юракни сескантириб юборар эди.

Хотиним ҳовлида қандайдир юмуш билан куймаланиб юрарди, ўғлимнинг йиғлаганини эшитган заҳотиёқ отилиб уйга кирди. Афтидан, у қаттиқ қўрқиб кетган, ранг-рўйи оқариб, қўл-оёғи дағ-дағ қалтирар ва энтиккан аҳволда тез-тез нафас олар эди. У уйга кира солиб, ўзини бешикнинг устига ташлади ва шоша-пиша ўғлимни ечиб олди-да, бағрига босди.

Аммо ўғлим онаси бағрига боришни истамади, аксинча, баттар чинқириб йиғлаганча, зарда билан кескин равишда ўзини орқага силтаб ташлаб юборди. Унинг боши худди жонсиздек осилиб қолди, нафаси ичига тушиб кетганидан овози хириллаб, базўр эшитилар, кўзлари орқага тортиб кетган ва пешонасидан тер селдек қуйилиб келар эди. Хотиним унинг аянчли аҳволини кўриб, баттар қўрқиб кетди ва дарров кўрпачага ўтирғизиб, пиёлада сув олиб, тутди. Ўғлим сувни ҳам ичишни хоҳламади, аммо кўрпачада омонатгина чайқалиб ўтирар экан, кутилмаганда, бирдан йиғлашдан тўхтади ва уйқу ҳамда йиғининг таъсирида шишиб кетган кўзларини йириб-йириб очганча, уй ичига жавдираб тикилиб қолди. У гўё бу торгина уй ва ундаги жиҳозларни биринчи марта кўриб тургандек, ҳайрат ва қўрқув аралаш киприк қоқмай боқар, ўткир ҳамда аллақандай аламли нигоҳини ҳамма нарсага бир-бир қадаб чиқарди. У дафъатан тинч тортиб қолган эди, аммо кўзларини катта-катта очганча жавдираб тикилиб туришининг ўзи оғир ва қайғули эди. Ўғлимни бу дарду бало буткул ҳолдан тойдириб ташлаган, эти устихонига бориб ёпишган, пажмурда жуссасига қарашга юрак бетламасди.

Мен унинг мана шундай аянчли қиёфасига қараб туриб, ҳамма-ҳаммасини бирдан тушуниб етдим-у, кўнглим баттар қоронғи тортиб кетди. Биз, хотиним иккаламиз шунча кундан буён ўғлимиз дарддан халос бўлаяпти, деган ўйда ўз-ўзимизни беҳуда алдаб келган, унинг дарди тузалиш ўрнига баттар зўрайган эди. Дўхтир тавсия этган дорилар ўғлимга зиғирча таъсир қилмаган, аксинча, асабларини қақшатиб, баттар жиззаки ва инжиқ қилиб ташлаган эди. Бояги жазавага тушган кўйи чинқириб йиғлаши ҳам шундан дарак бериб турар, чунки илгари ҳеч қачон бунчалик ўзини йўқотиб зорланмаган эди.

Ҳа, шундай, биз кутгандек, ўғлим этагига ёпишган бу дарддан халос бўлмаган, гарчи ўн кундан буён уйқудан кўз очмай ётган эса-да, ўша хаёлини ўғирлаган сирли нарсани унутиб юборолмаган эди. Йўқ, чамаси, ўғлим кечаю кундуз ишончу умидини йўқотмай, ўша сирли хилқатнинг ёди билан яшаган, уйқу салтанатининг кўз илғамас сарҳадларида сарсон-саргардон кезинган, ўзини ҳар томонга ташлаб, нолаю фиғон қилган, типирчилаб безовта ураётган юраги алам ва изтиробга тўлиб кетган, аммо уйқунинг кўз илғамас тўрларидан халос бўлишнинг имконини топа олмаган. Йўқ, йўқ, уйқу салтанати уни худди эртаклардаги жодулаб ташланган паҳлавон каби бағрида маҳкам тутиб турган, қимир этишга имкон бермаган эди.

Ўғлимнинг ўша, ўзи ичиккан кўйи излаётган сирли нарсага муҳаббатию ошуфталиги янада ортган, у гўё маъшуқасидан айрилган ошиқ сингари телбага айланиб қолган, ўртаниб олов каби ёнаётган юрагининг ҳовурини эса ҳеч вақо боса олмас, афтидан, унинг кўзига ўша сирли хилқатдан бошқа ҳеч нарса кўринмасди.

У айни дамда йиқилиб тушадигандек бир аҳволда чайқалибгина ўтириб, уйнинг қоронғи тортган бурчакларига киприк қоқмай тикилар экан, ҳеч шубҳасиз, ўша хаёлини ўғирлаб қўйган сирли нарсани излар эди.

* * *

Ўғлим ўша куни ортиқча инжиқлик ва хархаша қилмай, уй ичини обдон кўздан кечириб чиқди. Илгари ҳам минг марта нигоҳи тушган, қўлчалари билан ушлаб кўрган буюмларни яна эринмай қайта титкилар, синчков ва безовта разм солар эди. Аммо ўзи жонсарак бўлиб излаётган ўша сирли нарсани ҳеч қаердан топа олмас, бундай пайтда бирдан бўшашиб, қўлчалари шалвираб осилиб тушар ва истамайгина нарёққа эмак­лаб кетарди. У, афтидан, бизни бутунлай эсдан чиқариб қўйганга ўхшар, ўзини шунчалик бефарқ ва эътиборсиз тутардики, қараб туриб беихтиёр таажжубга тушарди киши. У эрталаб ваҳм билан йиғлаган кўйи уйқудан уйғонганидан буён бирор марта бўлсин, на менинг ва на онасининг бағрига талпинган, лоақал бошини ўгириб қараб қўймаган эди. Чамаси, хаёлида ин қуриб олган бу дард ўғлимни буткул гангитиб ташлаган ва у ўз-ўзи билан овора бўлиб қолганга ўхшарди.

Ўғлим шу алпозда уй ичини бир қур титкилаб чиққач, кутилмаганда шитоб билан эмаклаганча остонага келди ва ерга ястаниб ўтириб олди-да, қўлчалари билан апил-тапил тирнаганча эшикни очишга урина бошлади. У худди қотган нонни очкўзлик билан кемираётган сичқондек эшикни тез-тез тирнар, тирноқлари остидан чиқаётган “қирт-қирт” этган бўғиқ овоз юракка оғир санчилиб, сукунатга ботиб ётган уй ичига таҳликали ёйилар эди.

Ўғлим шунчаки ўйинқароқлиги тутиб, эшикни тирнаётганга ўхшамасди, балки уни ростакамига очишга уринар, ҳар бир хатти-ҳаракати қатъий ва зардали эди. О, йўқ, уни остонага бош­қа ўй етаклаб келганга ўхшар, чамаси, ўзининг хаёлини ўғирлаб қўйган ўша сирли нарсани уйдан жони ҳалак бўлиб қанчалик изламасин, барибир топа олмаслигига кўзи етган ва уни энди ташқаридан излаш мақсадида эшикни очишга уринаётган эди. Ҳа, ҳа, рост, унинг қиёфасини чулғаб олган ўжар ифода ҳам шундан дарак бериб турар, айни дамда эшик очиқ бўлса, бизга – ортида нафасини ичига ютган кўйи юрак ҳовучлаб турган ота-онасига қайрилиб ҳам қарамай, ташқарига чиқиб кетиши аниқ эди.

Ўғлим ўжарлик билан эшикни очишга узоқ уринди, аммо оча олмади, эшик зилдек оғир, бунинг устига, ичкаридан қулфлаб қўйилган эди, сўнг тирноқлари тирналиб оғриганиданми ёки азбаройи хўрлик ва алам ҳисси босиб келганиданми, иддао билан ўзини орқага ташлаб юборди, боши “гурс” этиб ерга урилди ва бўғзидан отилиб чиққан аччиқ йиғи уй ичини тутиб кетди.

Ўғлим ер билан битта бўлиб ётар, ўзини боса олмай йиғлар, юраги аламга тўлганидан оёқчалари билан ерни “гурс-гурс” тепиб қўярди.

Хотиним ўзини тута олмай ҳиқиллаб йиғлаганча дарров уни кўтариб олди-да, бағрига босди. Мен ўғлимни худди ўтган сафаргидек ҳеч нарса билан овутиб бўлмаслигини, бизнинг ширин сўзу эркалашларимиз унинг зимистонга айланиб кетган кўнглига ёруғлик олиб кирмаслигини ич-ичимдан сезиб турардим. Мен шу ўйни хаёлимдан ўтказар эканман, худди чорасиз қолган кимсадек судралиб қадам босганча ташқарига чиқдим.

Ўғлимнинг бояги аянчли ҳолати сира кўз ўнгимдан нари кетмас, худди мудҳиш ва хунук манзара сингари юрагимда қаттиқ оғриқ қўзғар, хаёлимни тўзғитиб юборган эди.

Ростини айтганда, мен ўғлим ҳадемай дард кўрмагандек, буткул соғайиб кетишига қаттиқ ишонган ва бу ҳақда деярли ўйламай қўйгандим. Аммо кутилмаганда унинг дарди қайта хуруж қилиши менинг оройиш топган хаёлимни бирдан остин-устун этиб юборган, айни дамда ақлим ҳеч нарсани тузук-қуруқ идрок қилмасди.

Аслида бу дарду бедаво ўғлимнинг этагига қаердан ёпишганига сира ақлим етмасди. У онадан соппа-соғ ва тўрт мучаси бут туғилган, чақалоқлик дамлари ҳам тинч ва осойишта ўтган, айтишга арзийдиган бирор-бир касалликка чалинмаган, биз ўша кезларда унинг на уйқусида ва на ўнгида бирор нохушлик юз кўрсатганини сезмаган эдик.

Эҳтимол, бу дард суяк сурганмикин?! Ахир, шундай ҳам бўлиши мумкин-ку! Йўқ, йўқ, нималар деб алжираяпман, ўзи, бундай бўлиши асло мумкин эмас. Авлодимизда ҳеч ким бунақа дард билан оғримаган, боболарим ҳаётда қандайдир қора хаёлга берилмай, тинчгина умргузаронлик қилишган – мен буни аниқ биламан.

Аммо ўғлим-чи, ўғлим?! У кутилмаганда бу дардга қандай чалиниб қолди?! Бу қандай дард, ўзи?! Унинг давоси борми?!

Айни дамда мен ўзимни ҳеч нарса билан овутолмас, ваҳима ва хавотир тўлиб кетган кўнглимга ёлғондан таскин-тасалли бера олмасдим. Ахир, шундай кўз ўнгимда ўғлимни қандайдир дард аёвсиз эзғилаб, тобора ўз комига тортиб борар, мен эса унга на нажот ва на далда бера оламан…

Дарвоқе, ўғлим бу гал аввалгидан ҳам оғир аҳволга тушган, уни бу сирли дард буткул исканжасига олиб, қутурган шамол япроқни қандай чирпирак айлантирса, худди шундай шафқатсизлик билан эзғилар, бир дам бўлса-да ўз ҳолига қўймасди. Мен кунлар ўтган сайин бунга янада қаттиқроқ ишонч ҳосил қилиб борардим. Ўғлим уйқусини буткул йўқотган, оқшом маҳали хотиним уни мажбуран бешикка белаганда, кўзига бир чимдим уйқу олганини айтмаганда, деярли ухламас, тунда худди ойпараст кимса сингари уй ичида у ёқдан-бу ёққа тинимсиз эмаклаб юрар, алланималарни қитир-қитир ковлаштирар, баъзан эса қайсидир бурчакда бир нуқтага тикилганча тошдек қотиб ўтирар, кўзлари қоронғилик қаърида худди унутилиб қолдирилган бир жуфт чироқдек чақнаб турарди. Унинг ҳаётида кун билан тун буткул қоришиб кетган эди.

У овқатга ҳам қарамасди, фақат онаси кўкрак тутганда, инжиқлик қилмай жимгина эмар, гўё сутнинг лаззатли ва ҳаётбахш таъмидан бутун аъзойи-тани роҳат қилаётгандек кўзлари юмилиб-юмилиб кетар ва шундай дамларда унинг юзига қон югуриб қолгандек туюлар эди. Аммо буларнинг бари ўткинчи бир ҳол эди, чунки ўғлим ҳали онасининг бағридан бўшашга улгурмай туриб, кутилмаганда қийналиб-қийналиб ўқчиганча ҳозиргина эмган сутини қайт қилиб ташларди.

Ҳайратланарли томони шунда эдики, ўғлимга уйқусизлик ва очлик негадир таъсир қилмаётгандек туюларди, аслида мени ана шу ҳол қаттиқ ташвишга соларди. Чунки ўғлимнинг жисму жуссасида толиқиш ёки чарчоқ аломатли сезилмас, у ҳамиша аллақандай тетик қиёфада уй ичида тентираб юрар, хатти-ҳаракатлари қатъий ва шиддатли эди. Мен баъзан унга тикилиб туриб, гўдак боши билан шунчалик куч-қуд­рат ва сабр-бардошни қаердан олаётганини ўйлаб, ақлим шошарди.

Аммо бу дарду бало ўғлимга зоҳиран таъсирини ўтказаётганини, уни усталик билан аста-секин ҳолдан тойдириб бораётганини ич-­ичимдан сезиб турардим. Аслида менинг кўнг­лимга ана шу ўй қўрқув ва ваҳм соларди: ахир, ҳаммаси бир умрга шундай давом этавермайди, бугун бўлмаса, эртага ҳаётимда нимадир кутилмаганда “чирт” этиб узилади-ю, барчаси бирдан тамом бўлади, деган фикрдан баъзан юрагим увишиб кетарди.

Назаримда, ўғлимнинг руҳиятига қандайдир ёвуз куч бостириб кириб, макон тутиб олган ва уни усталик билан бошқариб турарди. Ўғлим бутун инон-ихтиёрини шу маккор кучнинг изму ихтиёрига бериб қўйган, у қаёққа бошласа, шу томонга юрар, нимани буюрса, итоаткорлик билан шуни бажарар эди. Ҳа, аслида ҳам шундай: ўғлим ҳали ақлини ҳам танимаган мурғак гўдак, унинг қандайдир сирли нарсанинг кў­йида бунчалик ичикишини сира ақлга сиғдириб бўлмайди. Уни, ҳеч шубҳасиз, дард шаклида кўриниш берган қандайдир қора куч бошқариб турибди. Шу ёвуз куч уни бизнинг қучоғимиздан юлқиб олган ва етти ёт бегона хилқатга айлантириб қўйган.

Албатта, бу ҳақда ўйлаш менга жуда оғир эди. Ахир, у бегона эмас, юрак қўримдан яралган тўнғич фарзандим эди, унинг бу дунёга келиши бўм-бўш тортган кўнглимни тўлдирган, ҳаётимга ранг ва мазмун олиб кирган эди. Йўқ, йўқ, бу ҳаётда ҳар қандай разолат, хунрезлик рўй бериши, ҳатто дунё тескари айланиши мумкин, бу мени сира ажаблантирмайди. Аммо менга тортиқ этилган шу норасида жондан – ўғлимдан жудо бўлишга, ажал уни бағримдан юлқиб олишига тоқат қилиб бўлармиди?!

Аммо ўғлимнинг туриш-турмуши худди рад этиб бўлмайдиган ҳақиқат сингари буткул бошқа нарсаларни айтиб турарди. Унинг ичи-­ичига чўккан кўзларига тикилиб туриб, ўзимга нисбатан на меҳру муҳаббат, на талпиниш ифодасини топардим. Йўқ, йўқ, бу шунчаки араз ёки иддао эмасди, балки ўғлимнинг кўнглида нималар кечаётган бўлса, барисини нигоҳи аниқ-таниқ сўзлаб турарди. Унинг кўзларига тикилиб, ўзим ҳақимдаги ҳақиқатни янада аниқ-таниқ ўқирдим. Назаримда, ўғлимнинг гўдак тасаввуридан бизнинг – мен ва хотинимнинг қиёфамиз буткул ўчиб кетган эди. Ваҳоланки, унинг булоқ сувидек зилол, тип-тиниқ хотирасидан энг аввало, биз жой олишимиз керак эди. Ҳайҳот, ўғлим бизни унутиб қўйган, о, нафақат унутган, балки ташландиқ буюм сингари шуури тасаввуридан бутунлай ўчириб ташлаган эди.

Ким билади, эҳтимол, ўша, ўзи жони ҳалак бўлиб излаётган нарса унинг хаёлини буткул чалғитган, дунё сингари бизни ҳам ёвуз ва жирканч қиёфага солиб кўрсатгандир. Билмайман, ҳар нарса бўлиши мумкин. Аммо мен ўғлимни биздан кўнгли совиб, бегона тортиб қолганини ҳеч нарса билан инкор эта олмасдим.

* * *

Ўғлимнинг дарди қайта хуруж қилганининг тўртинчи куни эди, уйимизга кутилмаганда талаба йилларидаги дўстим эшик қоқиб кириб келди. Унинг исми Ҳаёт эди. Жанубий вилоятларнинг бирида туғилиб ўсган, қорамағиз, бўйчан ва чайир йигит эди. Биз у билан талабалик даврининг барча қувончу заҳматини бирга “баҳам” кўрган, юпун ва ғариб, аммо орзу-умид­ларга бой навқиронлик фасли бизни ўзимиз сезмаган ҳолда бир-биримизга жуда яқин қилиб қўйганди. Ҳаёт очиқкўнгил, дали-ғули, бир сўзли йигит эди. Биз бир-биримизни тез ва осон тушунар, кўнглимизда пайдо бўлган сир узоқ вақт яшириниб ётмасди.

Фақат дорилфунунни тугатиш арафасида бизнинг йўлимиз турмушнинг бошқа-бошқа кўчаларига қайрилиб кетган, ўртамизда илимилиқ муносабат юзага келган эди. Ҳаёт талабалик йилларида институтни тугатгач, қишлоққа қайтиб бориб, болаларга сабоқ беришни орзиқиб гапириб юрса-да, бахтга қарши шаҳарда қолиб кетди. Аммо мен айни дамда у шаҳарнинг қайси қўнжида яшаши-ю, қандай юмуш билан банд эканини билмасдим. Ўзи ҳам бу ҳақда оғиз очишни истамас, баъзан учрашиб қолган пайтларимизда сўраб-суриштиришга тушсам, узуқ-юлуқ жавоб беришдан нарига ўтмасди.

Ким қандай ўйлайди, билмайман, аммо бу ҳаётда одамнинг дўсти жуда кам бўлади. У менинг талабалик йилларида орттирган яккаю ёлғиз дўстим эди. Унинг исми Ҳаёт эди, бир пайтлар ҳаётнинг ўзи каби жўшқин, саркаш ва ўт-олов эди. Хотирамда ана шундай қиёфада қаттиқ муҳрланиб қолган эди.

Аммо кейинчалик у менинг шундай кўз ўнгимда бирдан ўзгариб кетди, яшашга бўлган жўшқин муҳаббатию иштиёқи, хаёлдек покиза ва учқур орзу-умидлари худди бозиллаб яшнаб турган чўққа сув сепилгандек, бирдан сўниб қолди. Афтидан, у тушкун ва умидсиз кайфиятдан сира халос бўла олмасди, шекилли, ҳамма нарсага лоқайд ва эътиборсиз қарарди. Мен кўпинча унинг қаримсиқ тусга кирган афт-ангорига қараб туриб, кечагина ҳаёт, келажакдаги орзу-умидлари ҳақида баъзан тонгга қадар жўшиб гапирган, бу дунёдан фақат эзгулик излаган йигитни мутлақо таний олмай қолардим. У ақл бовар қилмас аснода ўзгариб кетганди.

Аслида унинг табиатидаги бу фавқулодда ўзгариш анча илгари, институтни тугаллаш арафасида рўй берган эди. Ҳали таътил кунлари етиб келишига ҳам сабри чидамай, тўсатдан қишлоғига отланиб қолганди. Жўнаб кетишдан аввал хавотирга тушган кўйи, жуда нохуш туш кўрдим, ишқилиб, уйда тинчлик бўлсин-да, деган эди. У фақиргина оилада ўсиб-улғайган, камхарж, шаҳарда ўз кунини ўзи кўрар, одатда, тўрт-беш ойда бир марта қишлоғига бориб келарди.

У ўшанда орадан уч кун ўтиб қайтиб келган. Аммо мен уни дафъатан таний олмаган эдим: бор-йўғи уч кун ичида буткул озиб-тўзиб, арвоҳга ўхшаб қолган, тим қора сочлари бирдан оқариб кетган, кўзлари тушкун ва умидсиз боқар эди. Мен унинг бундай қайғуга ботган афт-ангорига қараб туриб, уйида қандайдир мусибат юз берган бўлса керак, деган ўйга борган, бироқ дабдурустдан сўрашга ботина олмаган эдим. Йўқ, аниқроғи, ундан юрак ютиб, қандай сўрашни билмаганман, чунки қиёфаси шунчалик тушкун ва аламли эдики, кишини бирдан эсанкиратиб қўярди. Унинг ўзи ҳам гўё қўрқув ва ваҳмдан жисму жуссаси буткул карахт тортиб қолгандек, икки кун миқ этмаган, фақат бир нуқтага тикилиб ўтирган эди.

Кейин, оқшом маҳали у кутилмаганда тилга кирган ва худди бўғзига тош қадалгандек юзини аянчли тириштирганча қийналиб-қийналиб, қишлоғидаги яккаю ягона тобут ўз-ўзидан аллақаёққа ғойиб бўлгани ва жинни қиз ҳақидаги ғалати воқеаларни гапириб берган эди. Мен ўшанда унинг овозида занг ураётган қўрқув ва ваҳм шарпасини аниқ-таниқ ҳис этган ва бундан ўзимнинг юрагимга ҳам қўрқув оралаб қолган эди. Аммо ўшанда мен унинг телба-тескари гап­ларига сира ишонмаган, кўнглимдан Ҳаёт ақлдан озиб қолибди, деган нохуш ўй кечган эди. У эса, ўзини буткул унутган кўйи узоқ гапирган, кўнглидаги барча дарду ҳасратини оқизмай-томизмай тўкиб солган, алам ва изтироб жисму жуссасини жунбушга солганидан ўзини босолмай қон бўлиб узоқ йиғлаган эди.

Шундан сўнг у бу ҳақда қайта оғиз очмади. Амал-тақал қилиб ўқишни тугатгач, шаҳарда қолиб кетди. Мен, боя айтганимдек, айни пайтда у шаҳарнинг қайси қўнжида яшашию, қандай юмуш билан машғул эканини билмасдим. Унинг ўзи онда-сонда мени йўқлаб, ижара уйимга келиб турарди. Одатда, худди осмондан тушгандек, кутилмаганда, ҳовлимизда пайдо бўлар ва баъзан тузук-қуруқ ҳол-аҳвол сўрашишга ҳам улгурмай туриб дарров изига қайтиб кетарди.

Ростини айтганда, Ҳаёт билан ўртамизда талабалик йилларининг тиниқ ва беғубор хотираларидан бўлак ҳеч нарса қолмаган эди. Мен илгари унинг куйиб бораётган умри, афтадаҳол ва савдойи афт-ангорини хаёлимдан ўтказар эканман, юрагим туз сепгандек ачишар, унга кўмак бериш, кўнглида яна умид ва ишонч уйғотиш ҳақида ўйлардим.

Бахтга қарши, барча уринишларим, насиҳатомуз гап-сўзларим бесамар кетаётганини кўргач, ўзим сезмаган ҳолда уни ёмон кўриб қолган эдим. У уйимизга кириб келган пайтда ўзимни негадир ноқулай сезар, юрагим қисилиб, бетоқат бўлар ва ич-ичимдан унинг тезроқ кетишини истардим. Уни кўрсам, ўзимнинг ҳам кўнглимни тушкун ўйлар қоплаб олар ва бирдан ҳаётдан совиб кетгандек бўлардим.

Афтидан, у ҳали-ҳануз уйланмаган – сўққабош яшар, ўзига муқим бошпана ҳам топмаган, дуч келган жойда ётиб-туриб юрганга ўхшар эди. Чунки уни ҳар сафар соч-соқоли ўсган, ки­йим-боши кир-чирга ботган иркит қиёфада учратар эдим. У тарки дунё қилган кимсадек ўзига мутлақо қарамай қўйган, эгнидаги талабалик давридан қолган кийимларининг ҳам аллақачон оҳори буткул тўкилиб кетган эди.

Бироқ ўша куни у ижара уйимга кўнгли алланимадан чоғ, кайфияти баланд бир қиёфада кириб келди. Уни институтни тугатгандан буён биринчи марта чиройи очилган, юз-кўзидан тушкунлик ифодаси хиёл ариган ҳолда кўриб туришим эди. Рости гап, бундан ўзим ҳам бироз шошиб қолдим. У мен билан қуюққина ҳол-аҳвол сўрашди, ҳатто алланима дея ҳазил қилган ҳам бўлди. Аммо уйга кириб, хонтахта атрофида ўтиргач, хаёлим паришонлигини пайқади, шекилли, бирдан ҳушёр тортди.

– Тинчликми, ўзи? – деб сўради ботинмайгина.

– Ҳа, тинчлик, тинчлик, – дедим базўр жилмайишга уриниб.

Ўзимни хотиржам тутишга ҳар қанча тиришмай, барибир кўнглим тўлиб турар, ўғлимнинг дардга чалиниб қолгани мени шунчалик эзиб ташлаган эдики, дунё кўзимга қоп-қоронғи кўринар, кимгадир дарду аламимни тўкиб солиб, юрагимни бўшатгим келар эди. Боя Ҳаётнинг ҳовлига кириб келганини кўриб, рост гап, ўзимга юпанч топилгандек, қувониб кетгандим.

Анча пайт у ёқ-бу ёқдан гурунглашиб ўтирдик, аммо ҳадеганда гапимиз қовушмас, ўртамизга қандайдир ноқулайлик тушган эди. Ҳаётнинг ҳам бояги кайфияти ўзгарган, бевақт келдиммикан, деган ўйга борди, шекилли, ўнғайсизланар ва дам-бадам худди кетишга чоғлангандек ўрнидан қўзғалиб қўярди.

Ахийри, мен Ҳаётга кўнглимни ёрдим: ўғлим ғалати дардга чалиниб қолгани, анча пайтдан буён эс-ҳушини йўқотган кўйи алланимани излаётгани, бироқ у излаётган нарса бизга батамом мавҳум экани, шундан нима қилишни билмай бошимиз қотиб қолганини айтиб бердим.

– Энг ёмони, ўғлим ўша нарсанинг дардида ичикиб, кундан-кунга адойи-тамом бўлиб бораяпти. Озиб-тўзиб кетганидан афтига қараб бўлмайди, – дедим мен.

Азбаройи ҳаяжонга тушганимдан тез-тез гапирар, сўзларим ҳам пойинтар-сойинтар чиқаётган эди. Аммо Ҳаёт бунга эътибор бермай гапларимни диққат билан тинглаб, дам-бадам кўз ости билан бир четда тўмшайиб ўтирган ўғлимга қараб-қараб қўярди.

Мен ўғлимнинг аллақандай дардга чалиниб қолгани ҳақида гапирар эканман, барибир кўнглимнинг бир четида Ҳаёт ҳам анави дўхтир сингари гапларимга ишонмайди, қайтага, устимдан кулгани қолади, деган хавотир ғимирлаб турарди.

Аммо ҳаммаси кутганимдан бошқача бўлиб чиқди.

– Жуда қизиқ-ку! – деди Ҳаёт чинакамига ҳайратга тушганча кўзларини катта-катта очиб ўғлимга тикилар экан. – Ниманидир излайди, дегин. Ҳали гўдак боши билан ниманидир излаши жуда ғалати…

Аммо Ҳаёт ортиқ ҳеч нима демади, балки узоқ пайтдан буён жони ҳалак бўлиб излаб юрган сирли нарсани айни дамда ўғлимнинг қиёфасида кўриб қолгандек, ҳаяжонга ботган кўйи ундан кўз уза олмай қолди. У ўғлимнинг ҳар бир хатти-ҳаракатини кўздан қочирмай кузатар, ўзича алланималарни мулоҳаза қилар, гоҳида эркалаган кўйи уни гапга солишга уринар эди. Бироқ ўғлим ундан ҳали-ҳануз бегонасираганча, қовоғини очмай тумшайиб ўтирар эди. Ҳаёт барча уринишию эркалаб гапиришлари зое кетаётганига қарамай, асло кайфиятини туширмас, аксинча, ҳаммаси шундай бўлиши керакдек, ўғлимнинг атрофидан парвона бўларди.

Шу кун Ҳаёт уйимизда узоқ қолиб кетди. Кейин ўғлимдан базўр кўзларини узиб, уйдан чиқаркан, менга юзланиб шундай деди:

– Ўғлинг, ростдан ҳам, ниманидир излаяпти, мен буни унинг кўзларига қараб билиб олдим. Бола бечора жуда ичикиб кетибди. Мен у нимани излаётганини билмайман, аммо унинг ўзи қидираётган нарсасини жуда яхши билади. Илгари ҳам уни кўрган. Мана мени айтди дейсан, агар излаётган ўша нарсасини топса, ҳаёти жуда равон кечади, жуда улуғ одам бўлади…

Ҳаёт яна алланималар тўғрисида узоқ гапирди, гўё бу дунёда ақл бовар қилмайдиган мўъжиза юз берган-у, унинг шоҳиди бўлиб қолгандек, сира ҳаяжонини босолмас, сўзларига мени ҳам ишонтиришга уринар, ҳар бир гапини қайта-қайта таъкидлаб айтар эди.

Аммо менинг кўнглим сира ёришай демас, аксинча, баттар қоронғи тортиб борар, дўстимнинг тинимсиз жавраши кўнгилга таскин-тасалли бермас, балки Ҳаёт ўзининг телба-тескари дунёсидан келиб чиқиб гапираяпти, деган фикр хаёлимни банд этиб олганди.

Ким билади, эҳтимол, Ҳаётнинг гапларида ҳам жон бордир?! Аммо бунинг ўғлимга қандай фойдаси тегади? Бу қуруқ, ҳавойи сўзлар ўғлимнинг дардига малҳам бўладими? Мени айни дамда шундан бошқа ҳеч нарса қизиқтирмасди.

Ҳаёт кетгач, уйга киришга шошилмай, ҳовли саҳнида узоқ туриб қолдим. Тўғрисини айтганда, уйимизда гўё азоб-уқубат, изтиробу алам макон тутиб олгандек, ичкарига бош суқишга юрагим бетламас, оёқларим ўз-ўзидан орқага тортиб кетаверарди. Ҳаммасидан ҳам, миттигина жисму жуссасини дард эзиб ташлаган ўғлимнинг афт-ангорига қараш ниҳоятда оғир эди. Нимасини айтай, бу дард охир-оқибат ўғлимни енгган ва уни аста-секин ҳаётнинг қучоғидан юлқиб олаётган эди.

Ўғлимнинг айни дамдаги аҳвол-руҳияси ҳам шундан дарак бериб турарди: у буткул ҳолдан тойган, юзида қон йўқ, худди мурданики сингари оқариб кетган, кўзлари сўник ва бемажол боқар эди. Аммо шунга қарамай, уни ҳамон ўша қора хаёл ўз ҳолига қўймас, у оғир судралган кўйи уй ичида эмаклаб юрар, фақат тез-тез ҳолдан тойганидан оғир-оғир нафас олганча ётиб қоларди. Баъзан остонани қучоқлаганча узоқ вақт қимир этмай ётар, кўзлари олайиб орқага тортиб кетар ва ҳатто нафас олаётгани ҳам сезилмасди. Бундай пайтда у жонсиз жасаддан сира фарқ қилмас, аммо мен ёки онаси қўлимизга олишга уринсак, кутилмаганда жонланиб, хархаша қилишга тушарди.

Мен ич-ичимдан ҳаммасини сезиб турардим: бу шунчаки оддий ва ўткинчи дард эмас, балки қора хаёл шамойилига кириб, ўғлимнинг этагидан тортқилаётган нақ ажалнинг ўзи эди…

Энг ачинарлиси, ҳар гал ўғлимнинг ҳаёт талъати аста-секин сўниб бораётган юзига кўзим тушганда, ўзимнинг нақадар ожиз ва нотавонлигимни ҳис этиб, юрагим кўксимга сиғмай қоларди. Мен уни қанчалик яхши кўрмай, унинг учун ҳатто жонимни қурбон этишга тайёр бўлмай, барибир бефойда эди. Бу дард менинг ўтинчу илтижом, оҳу нолам, ғазабу аламим ва ялиниб-ёлворишларимга қулоқ солмасди, худди ўлжасини батамом янчиб ташлашга чоғланган махлуқдек, ўғлимни тобора ҳолдан тойдириб борарди.

Бу дарднинг қаршисида мен ҳам ўғлим сингари ожиз қолган эдим.

Яккаю ягона умидим дўхтирдан эди, ўша кун унинг сўзларига қаттиқ ишонган, аммо ҳаммаси охир-оқибат сароб бўлиб чиққан эди. Ўғлимни яна дўхтирнинг ҳузурига олиб боришни сира истамас, кўнглимнинг бир четида унинг дарди баттар зўрайиб кетишига дўхтир тавсия этган дорилар ҳам сабаб бўлди, деган ўй ғимирлаб турарди.

Ҳаммасини тақдири азалнинг измига ташлаб, индамай қўл қовуштириб ўтириб ҳам бўлмасди. Аммо мен айни дамда қандай йўл тутишни ҳам билмасдим.

Мана шундай оғир ўйлар қуршовида қадамимни судраб босганча уйга кирар эканман, туйқус хаёлимга қишлоққа – ота-онамнинг олдига борсак-чи, деган ўй урилди-ю, худди калаванинг учини топгандек, бирдан онг-шу­урим ёришиб кетди. Бу ҳақда нега илгари ўйламаганимни хаёлдан ўтказар эканман, ўзим ҳам ҳайратга тушдим. Уйга киргач, хотинимга Муайядни бугуноқ қишлоққа олиб кетиш ҳақидаги фикримни айтганимда, дафъатан, унинг сўлиб, қаримсиқ тусга кирган юзига “дув” этиб қон югуриб, кўзлари ёшга тўлиб қолди. Хотиним менга тикилган кўйи унсиз йиғлар, кўзларидан думалаб тушган ёш ёноғи устида муаллақ туриб қолган эди.

Мен унга бир муддат жимгина тикилиб турдим, сўнг кечки поездга чипта харид қилиш учун шошиб уйдан чиқдим.

Трамвайда вокзал томон кетиб борар эканман, хотинимнинг бояги унсиз йиғлаётган ҳолати сира кўз ўнгимдан нари кетмасди. Ўғлимнинг кутилмаганда дардга чалиниб қолиши ва соғайиб кетиш ўрнига тобора оғирлашиб бораётгани унга жуда ёмон таъсир қилган, мен буни уйда кечган ҳар дақиқада ҳис этиб турардим. Афтидан, унинг юрагини адоқсиз ўйлар кемириб борар, дам-бадам “уф” тортиб қўйганини айтмаганда, “миқ” этиб оғиз очмас, одатда, ўғлимга унсизгина термилиб ўтирар эди. Унинг мана шундай тез-тез “уф” тортиши кишининг кўнглига хавотир ва қўрқув соларди. Одатда, қандайдир нохушликнинг шарпасини илғаган кимса шундай оғир-оғир хўрсиниб қўяди.

Айниқса, икки кун бурун ярим тунда хотиним жуда ғалати аҳволга тушганига тасодифан гувоҳ бўлгандим. Ўша оқшом мен одатдагидан анча барвақт ухлаб қолгандим. Аммо бир чоғ, туннинг қайси палласи эканини аниқ эслай олмайман, қулоғимга чалинган овоздан чўчиб уйғониб кетдим: тунчироқ зулмат чўккан уйни хира-шира ёритиб турар, эшик томонда – бурчакда эса кимдир қиблага юзланган кўйи алланималар дея ёзғирарди. У гарчи худди пичирлаётгандек паст овозда нола қилаётган эса-да, овози тун сукунатини бузиб, уй ичини тутиб кетган эди. Мен ёстиқдан бошимни илкис кўтариб, бурчакда чўкка тушиб ўтирган кимсага қарар эканман, дафъатан ўзимни қаерда ётганимни-ю, бемаҳалда ким бунчалик фарёд қилаётганини англай олмадим. Ҳалиги кимсанинг овози эса ҳадеганда тинай демас, балки гувраниб қўзғалган бўрон сингари тобора шиддатли ва қаҳрли тус олиб борарди. Мен қаттиқ қўрқувга тушган, пешонамдан совуқ тер ёғилиб келар, нималар рўй бераётганига сира ақлим етмас, юрагим ваҳм билан гурс-гурс урар, аммо қимир этишга журъатим етмасди.

Шундай алпозда қанча вақт ётганимни билмайман, балки бир неча лаҳза, эҳтимол, бир соат ётгандирман, фақат бир чоғ, онг-шууримни уйқу карахтлиги бирдан тарк этди, шекилли, бурчакда ўтирганча нола қилаётган кимсани бирдан таниб қолдим: хотиним-ку!..

Хотиним – бу фикр унинг хаёлига қаердан келганига сира ақлим етмайди – қиблага юзланган кўйи, йиғлаб-ёлвориб, Яратганга илтижо қилар, яккаю ёлғиз ўғлимиз Муайяднинг дардига шифо сўрарди. У худди тош ҳайкалчадек чўкка тушиб ўтириб олган, қўллари тиззаси устига узатилган, қоронғилик қаъридан жуссаси аллақандай пажмурда ва кичкина бўлиб кўринар, аммо овози шиддатли ва телбавор эди. Йўқ, у худди меҳроб қаршисида бўйин эгиб, тавба-тазарру қилаётган кимсага ўхшар, кўнгли, чамаси, мумдек эриб борарди, шекилли, тез-тез гапирар, юрагида нимаики бўлса, барини тўкиб солар, ўзи ҳам тузук-қуруқ билмайдиган аллақайси гуноҳу айблари учун минг тавалло билан шафқат ва мағфират сўрар, йиғлар ва ёлворар, сўнг йиғи ва илтижо саси қоришиб кетган овозда Муайядни жонидан ортиқ яхши кўришини, бу дунёга келиб, тентираб-тентираб топган ёлғиз бахти шу ўғли эканлигини, ундан айрилиб қолса, ўзини ҳеч нарса билан овута олмаслигини, то умри адо бўлганча тақдирини қарғаб ўтишини аллақандай ўжарлик билан айтаркан, кутилмаганда ўпкаси тўлиб кетганидан ўзини тутолмай ўкраб йиғлаб юборди. У иҳраётгандек азобли овозда узоқ йиғлади, йиғи ва изтироб зарбидан озғин жуссаси қандай силкиниб-силкиниб тушаётганини аниқ-тиниқ ҳис этиб ётардим. Аммо бошимни кўтариб, унга қарашга, алланималар дея юпатишга ўзимда журъат сезмас, унинг айни дамдаги ҳолати мени буткул карахт қилиб ташлаган эди.

Ҳа, хотиним жуда аянчли ва афтодаҳол аҳволга тушган эди. Йўқ, йўқ, менинг назаримда, у айни мана шу паллада ўзининг қиёфасини тарк этиб, тун қўйнида улкан нолага айланиб қолган, бу нола тўрт томони девор билан ўралган мана шу пастак томли уй ичидан эмас, балки дунёнинг ҳув нариги чеккасидан ёйилиб оқиб келар, худди афсунгарнинг дуоси сингари сирли ва жунунвор янграр, хаёл дунёсига шитоб билан бостириб кириб, кишини бир зумда маҳв этиб қўярди.

Ҳа, бу улуғвор ва маҳобатли нола эди, гўё хотинимнинг юрагидан эмас, балки фалакнинг бўғзидан отилиб чиқар, ҳайҳотдек кенг оламда ундан бўлак “тиқ” этган товуш қулоққа чалинмас, унинг селу селоб бўлиб оқиши ҳамма-ҳамма нарсани босиб кетган эди.

Йўқ, йўқ, бу нола ва фиғон эмасди, балки асли фаришта қавмидан яралган, аммо кейинчалик юрагини ялмоғиз еб қўйган одам боласидан қолган кўҳна мунгли қўшиқ эди. Мен ҳам дунёда шундай мунгли қўшиқ борлигини ўша тунда англаб етган ва унинг юрагимга оқиб кираётган эзғин оҳангидан тонгга қадар селу селоб бўлиб ётган эдим.

Бу қўшиқни куйлаш ҳам, тинглаш ҳам ўта оғир эди, у бамисоли олов сингари жисму жуссани ёндириб юборар, юракни жунбушга солиб, одам боласи яралгандан буён бошидан кечирган изтиробу армони, топталган умиду ишончи, муҳаббат ва хиёнати, айрилиқ ва соғинчидан сарбасар огоҳ этарди.

Эртаси кун эрталаб хотинимни аллақандай паришонхотир ва ҳолсиз бир қиёфада кўрдим. Аммо унга ҳеч нарсани сездирмадим.

Фақат хотиним ўша кун ниманидир кутаётгандек бетоқат бўлиб юрди.

* * *

Кун, чамаси, чошкайидан ўтгач, мен кечки поездга иккита чипта харид қилиб, уйга қайт­дим. Поезд оқшом саккизу ўттизда жўнаши керак эди. Мен дарвозани очиб, ичкарига кирар эканман, дафъатан ўзимга пешвоз чиқиб келаётган хотинимга кўзим тушди-ю, турган ўрнимда тошдек қотиб қолдим. Йўқ, йўқ, мен туйқус хотинимни таний олмай қолдим, унга тикилиб туриб, кўзларимга сира ишонмас, бояги ғам-ғуссага ботган ва чўкиб қолган қиёфасини фавқулодда бир ҳаяжон чулғаб олган, ёноқлари чўғдек қип-қизил тусга кирган ва кулиб турган кўзларидан дув-дув ёш қуйилиб келарди. У мен томонга алпанг-талпанг қадам ташлаб келар экан, ўзини сира боса олмас, энтикиб-энтикиб нафас олар ва алланимани гапиришга чоғланарди-ю, бироқ овози чиқмасди.

Мен унга кўзим тушган заҳотиёқ юрагимга хавотир оралаган ва уйда, албатта, ўғлимнинг тақдирига дахлдор қандайдир воқеа рўй берган ва хотиним шундан ақлдан озгудек кўйга тушганини ғайришуурий тарзда англаб етган эдим. Аммо мен ҳам қандай воқеа юз берганини сўрашга ботинолмас, тилим худди тангла­йимга ёпишиб қолгандек сира айланмас, фақат юрагим мумдек эриб бораётганидан йиғлагим келар эди.

Ана шундай ҳаяжон ва хавотир гирдобига ғарқ бўлиб қанча вақт турганимни билмайман, бир пайт хотинимнинг ҳовлиққан кўйи айтган сўзлари қулоғимга урилди-ю, бирдан ҳушим ўзимга келди.

– Муайяд шунча кун ўз ёғига ўзи қовурилиб нимани излаганини биласизми? – деди қичқиргандек бир овозда. Унинг овози қувонч ва ўкинчга тўла эди.

– Йўқ, – дедим дафъатан ҳушёр тортиб. – Нимани излаган экан?

– Болам шўрлик, – деди хотиним, аммо ўпкаси тўлиб кетганидан пиқ этиб йиғлаб юборди. Сўнг йиғи саси қоришиб кетган овозда гапира бошлади. – Туғилган пайтида кесилган киндиги бор-ку, шуни излаётган экан…

Мен унинг сўзларини эшитиб, кимдир тўсатдан бошимга зарб билан ургандек, карахт тортиб қолган онг-шууримнинг оғир эшиклари бирдан шарақлаб очилиб кетди: тавба, ўғлим шунча кундан буён ҳузуру ҳаловати, тинчи ва оромини йўқотиб излаган нарсасини қаранг… Унинг кўнглига бу ўй қаердан келдийкин, шунча кундан буён ичикканча излаётган бу нарса ўзига шунчалик зарурлигини, бусиз ҳаёт ҳам, дунё ҳам ўзининг қадр-қиммати, мазмун-моҳиятини буткул йўқотиб, сариқ чақага ҳам арзимайдиган матога айланиб қолишини у гўдак ақли билан қандай англаб етдийкин?

Мен қаттиқ ҳаяжон ичида қолган, ўзимни сира боса олмас, хотинимнинг оғзидан ўғлим излаган нарсанинг номини қайта-қайта эшитишни ва эшита туриб бутун вужудимда оғриқ ва лаззат туйишни истардим.

– Муайяд нимани излаган экан?

– Нима бало, қулоғингиз том битганми? Қирқ марта айтдим-ку, туғилган пайтида кесилган киндиги бор-ку, шуни излаётган экан. Шуни топиб, ёстиғининг остига қўйсак, бир пасда тинчиб қоларкан…

– Сенга буни ким айтди?

Саволимни эшитиб, хотиним негадир бирдан ҳушёр тортди, атрофга олазарак қараб оларкан, гўё муҳим сирни ошкор этаётгандек, шивирлаб гапиришга тушди:

– Сиз боя вокзалга кетганингиздан сўнг ҳовлига битта чол кириб келди, – деди у. – У ичкарида қандай пайдо бўлиб қолганига сира ақлим етмайди, дарвозани қулфлаб қўйгандим. Мен уйда ўтиргандим, бир маҳал ҳовлида кимнингдир қадам товуши эшитилгандек бўлди. Шошиб ташқарига чиқсам, ҳалиги тиланчи чол анави ерда, – у қўли билан ҳовли ўртасини кўрсатди, – қаққайиб турган экан. Афт-ангорига қараб бўлмайди, туғилгандан бери сув тегмаганми, ўлардек ислиқи, соч-соқоли ўсиб кетган, эгнида увадаси чиққан тўн. Унга кўзим тушиб, қўрққанимдан юрагим ёрилиб кетай деди. Бирдан ўзимни шоша-пиша ичкарига урдим-да, эшикни қулфлаб олдим. Кейин деразадан аста мўралаб қарасам, у ҳали ҳам жойида қимир этмай турган экан. Ана кетади, мана кетади, деб ичим тапиллаб роса кутдим. Йўқ, қайда дейсиз, қоққан қозиқдек қимир этмайди, тағин денг, уйнинг деразасидан кўзини узмайди. Охири, тоқатим тоқ бўлди, кунидан қолган тиланчи бўлса керак, деган хаёлда яримта нонни қўлимга олиб, секин ташқарига чиқдим. Қўрққанимдан дағ-дағ қалтираб, унинг олдига бордим-да, нонни узатдим. У нонни олиб, тўрвасига солаётиб, негадир ғалати кулди, сўнг менга қараб нима дейди денг: «Қизим, мен ҳовлингизга садақа сўраб келганим йўқ. Майли, кўнглингиз шуни тусаган экан, қўлингиз қайтмасин», деди. Қуриб кетгур, ўзи тиланчи бўлса ҳам, овози жуда ғалати, эшитган одамнинг юраги жимирлаб кетади. Шунданми, мен қўрқувни ҳам эсимдан чиқариб, унинг қаршисида туриб қолибман. Бир пайт тағин унинг ўзи гапириб қолди. Бу гал нима дейди денг: “Қизим, анчадан буён болангиз бетоб-а?”. “Ҳа, ҳа, – дедим мен, – анчадан буён боламнинг мазаси йўқ. Емайдиям, ичмайдиям, ухламайдиям. Алланимани излаб, тинчини йўқотган”, дедим. “Болангиз нимани излаётганини биласизми?” деб сўради у. “Йўқ, – дедим мен, – агар билсак, шунча кундан буён ўғлимнинг рангини сарғайтириб қўл қовуштириб ўтирардикми?!”. “Ҳалиям гумроҳлик қилиб, болага кўп азоб берибсизлар, – деди у. – Оҳу ноласи етти осмонни тутиб кетган. Ҳозир унинг кўзига на нон, на сув кўринади. У туғилганида кесилган киндиги бор-ку, шуни излаяпти. Унга шуни топиб беринглар!”. Тиланчи чол бошқа ҳеч нарса демади, фақат атаган садақангизни худо ўз даргоҳида қабул қилсин, деб юзига фотиҳа тортди-да, ҳовлидан чиқиб кетди. Ҳа, айтмоқчи, сиз уни танийсиз. Анави, йўлак четида ўтирадиган тиланчи чол бор эди-ку, ўша у! Мен ҳам уни ҳовлидан чиқиб кетгандан сўнг таниб қолдим.

Хотинимнинг сўзларини эшита туриб, баттар ҳайрат ва таажжубга тушдим. Нималар рўй бер­япти, ўзи?! Тушми бу ё ўнгим? Анави тиланчи чол ҳеч кутилмаганда ҳовлимизда қаердан пайдо бўлди? Манзилимизни сира адашмай-оғишмай қандай топиб келди? Ҳовлимизга қаердан кирди, эшик ичкаридан ёпилган бўлса?! Ўғлим ниманинг дардида бунчалик ичикиб ётганини у қайдан била қолди? Нега бунчалик жон куйдириб менинг ҳаётимга аралашиб юрибди? Ким у, ўзи? Одамми ё…

Тиланчи чолни бир неча ой бурун анави йўлакдан оёғини ерга теккизмай олиб кетишган, шундан буён ҳеч қаерда қораси кўринмаган эди-ку! Аммо сира кутилмаганда ҳовлимизда пайдо бўлгани, тағин денг, ўғлим нимани излаётганини оқизмай-томизмай айтганини сира ақлу тасаввурга сиғдириб бўлмасди.

Мен яна танг аҳволга тушиб қолган, тиланчи чол ҳақида қанчалик бош қотириб ўйламай, барибир ҳеч нарса билмаслигимга ич-ичимдан иқрор бўлардим. Бунинг устига, айни дамда у ҳақда ўйлаб ўтиришга тоқатим етмас, балки ўғлим ичикиб излаётган нарсани тезроқ топишим зарур эди. Мен бошимни кўтариб, рўй бераётган воқеаларга худди ўзим сингари ақли етмай, лол қолиб ўтирган хотинимга қарадим.

– Муайяднинг кесилган киндигини энди қаердан топамиз?

– Унинг киндигини туғилган пайти туғруқхонада кесишган. Ўша ерда қолиб кетган, – деди хотиним.

Хотинимга бир муддат қараб турдим-да, сўнг ҳозир келаман, сен Муайядга қарагин, дея шошиб кўчага чиқдим.

* * *

Туғруқхонада мени қирқ беш ёшлардаги, сарғиштоб юзини ажин босган бақалоққина хотин қарши олди. У ўзини дояман, деб таништирди. Мен унга ўғлим қандай дардга чалиниб қолгани-ю, ўзим нима мақсадда бу ёққа келганимни батафсил айтиб бердим. Доя хотин гапларимни киприк қоқмай эшитди, аммо кутганимга зид ўлароқ, унинг юзида бирор-бир ўзгариш аломати сезилмади. Афтидан, унга бундай масалалар юзасидан жуда кўп марта мурожаат этишган ва у эшитавериб аллақачон дийдаси қотиб кетганга ўхшар эди.

– Ҳм, – деди у хўрсингандек овоз билан. – Ўғлингиз туғилганига бир йил бўлай деб қолибди-ю, сиз энди унинг киндигини излаб келдингизми? Биз бирорта ҳам боланинг киндигини атай асраб қўймаймиз. Кесилган заҳотиёқ ахлатга чиқариб ташлаймиз. Дайди итлар еб кетади…

Туғруқхонадан қандай отилиб чиққанимни ўзим ҳам билмайман. Ҳушим ўзимда эмас, бошим ғувиллаб оғрир эди. Қадамимни судраб босганча кетиб борарканман, ўғлим ҳақида ўйлар, унинг худди чақмоқ урган қушдек уй ичида бемажол эмаклаб юриши кўз ўнгимдан сира нари кетмасди. Ўғлимга энди нима дейман, унинг ичиккан кўзларига қандай қарайман – билмайман…

Сўнгсўз ўрнида

Ҳар бир гўдакнинг дунёга келиши аслида тенгсиз мўъжиза. Шу боис халқимиз азал-­азалдан бунга алоҳида эътибор билан қараган. Элимизнинг бу борадаги кўп мингйиллик тараққиёти давомида шаклланиб келган, асрлар синовидан ўтган анъана ва удумлари юксак қадрият даражасига кўтарилган.

Масалан, аждодларимиз яратган бешик, исм қўйиш маросими ёки оналаримизнинг қадимий алласи кишини ҳайратга солмай қўймайди.

Аммо мустабид шўро тузуми даврида миллий ўзлигимизнинг устунларидан саналган ана шу қадриятларимиз ҳам кўр-кўрона топталди, бу бебаҳо мерос­ни халқимизнинг хотирасидан ўчириб ташлашга уринишлар бўлди.

Бугун кўпчиликнинг ёдида бўлса керак: ўтган асрнинг 80-йилларида оналаримиз томонидан минг йиллардан буён айтиб келинаётган, гўдак қалбида миллий туйғуларни шакллантиришда тенгсиз ўрин тутадиган алла ҳам “эскилик сарқити” дея қаттиқ қораланган эди.

Ватанимизнинг мустақилликка эришиши ана шундай бедодликларга, халқимизни ўзлигидан мосуво қилишга қаратилган машъум сиёсатга батамом чек қўйди.

Биз, ижодкорлар элимиз бошидан кечирган ана шундай аянчли воқеаларни бадиий талқин этиб, кўпроқ ёзишимиз, бу машъум даврнинг мақсад-моҳиятини ҳаққоний равишда кўрсатиб беришимиз керак, деб ўйлайман. Шундагина Ватанимиз мустақиллиги, халқимиз озодлигининг қадр-қиммати янада теранроқ намоён бўлади.

Эътиборингизга ҳавола этилган “Қақнус қанотидаги умр” қиссасида ҳам ўша рутубатли даврда азалий қадриятлар, илоҳий борлиққа туташтирувчи риштани топа олмай бахти забун бўлган қаҳрамонларнинг аянчли қисматини бадиий тарзда талқин этишга ҳаракат қилдим.

Бу қораламалар Сизга манзур бўлган бўлса, бугунги ёруғ кунларимизга шукроналик уйғотган бўлса, ўзимни бахтиёр деб биламан.

Муаллиф