Сибирнинг ёвуқ кенгликлари бўйлаб Беринг денгизини* чамалаб юрсангиз йўлингиздан маҳаллий руслар Хатырка** деб атайдиган Ватиркан*** қишлоғи чиқади. Бу чукчалар**** тилида қоқ, ориқ жой деган маънони билдиради. Эҳтимол бу ялангликда жойлашган қишлоқнинг унумсиз ерига ишорадир, яна ким билсин. Нима бўлганда ҳам ватирканликларнинг деҳқончилик билан шуғулланадиган халқ эмаслигини уларнинг ерлари айтиб турибди. Уларнинг асосий касби балиқчилик. Қишлоқнинг қуйидан Ватиркан дарёси оқиб ўтади. Суви муздек совуқ. Ватирканликлар балиқни асосан шу дарёдан овлашади. Катта овчилар эса ҳатто Беринг денгизигача боришади. Тутилган балиқларни бошқа бир қишлоқ Мейнипилгинодаги***** балиқларни қайта ишлайдиган консерва заводга топшириб у ердан пул ҳам, озиқ-овқат ҳам олиш мумкин. Бу гапларни сизга айтаётганимнинг сабаби тақдирнинг тақозоси билан мен шу Ватирканга бориб қолдим. Осмоннинг қовоғи солиқ, ҳамма ёқни оппоқ қор қоплаган кезлар эди. Тўғриси ҳаммаси Анадирда****** ишлаган кезларимда ватирканлик Акана деган қиз билан танишиб қолганим туфайли бўлди. Кўзлари бироз қисиқ, сочлари маллатоб, бироз қорача бу қизни менга нимаси ёққанлигини билмайман. Унинг иссиқ юз-кўзлари менга шундай қадрдон бўлиб қолган эдики, айтсам ишонмайсиз. Аканани бир кун кўрмасам юрагим сиқиларди. Гарчи унинг ҳам менда кўнгли борлигини билсам-да, унга юрагимдагини очилиб айтолмасдим. Бироқ бир куни ҳаммасини айтишга мажбур бўлдим. Чунки Акана мени бу ерга ташлаб Ватирканга бутунлай кетмоқчилигини айтганида юрагим така-пука бўлиб кетди:
– Мени отам Кукки чақиряпти. У қариб қолган. Кўзи очиқлигида мени турмушга чиқишимни истайди, – деди қиз.
– Акана, – дедим мен юрагимдагини айтиш учун қулай вазият келганлигини билиб. – Турмушга чиқишингиз зарур бўлса, менга турмушга чиқинг. Мен сизни яхши кўраман.
– Буни айтмасангиз ҳам билардим, – деди Акана. – Аммо кечиринг, мен сизга турмушга чиқолмайман.
– Нима учун Акана?.. Ахир бир-биримизга кўнглимиз бор-ку?..
– Тўғри, – кутилмаганда буни тан олиб йиғлаб юборди қиз. – Чукча ёки рус бўлганимда ҳам сизга турмушга чиқардим, лекин мен керекман.*******
– Керек?.. – ҳайрон бўлдим.
Чунки илгари бунақа миллатни ҳеч эшитмагандим. Чукчаларнинг бирон юқори табақаси бўлса керак деб ўйладим. Шунинг учун қизга:
– Керек бўлсангиз нима қилибди, – дедим. – Мен ўзбекни менсимайсизми?.. Бизда ҳам эшонлар қорачаларга қиз бермайди. Аммо ишонинг буларнинг бари сафсата. Ҳамма одамлар Одам Ато ва Момо Ҳаводан тарқалган бўлса, нима кераги бор бунақа олифтагарчиликларни?!
– Йўқ, Аваз ака, сиз мени тушунмадингиз, – менга синиқ қаради қиз. – Нега менсимас эканман?.. Ўзбеклар қаёқда-ю кереклар қаёқда?.. Бу умуман бошқа масала… Кереклар дунёда ҳаддан ташқари саноқли қолган миллат. Қайсидир китобда ўқидим. Антропологлар бизни кам қолган ўнта миллатлар қаторига киритибди. Аслида йўқолиб бўлган миллатмиз.
– Ҳозир қанча сизлар? – бўғзимга нимадир тиқилади.
– Бор йўғи саккиз киши. Бу даҳшат. Биз яқинда йўқ бўлиб кетамиз. Тушуняпсизми?..
– Ҳа, Акана, – оғир тин оламан мен. – Кереклар фожеасини тушунмайдиган ахмоқ эмасман, аммо сизсиз яшолмайман. Менга имкон беринг.
– Йўқ, – қатъий рад этди қиз. – Менга уйланадиган битта керек йигит бор. Отам Кукки мени ўша йигитга узатади.
– Ўртамиздаги муҳаббат нима бўлади?
– Миллатим йўқолиб кетаётган пайтда, муҳаббатни бошимга ураманми?.. Илтимос, мени кечиринг, – кўзлари ёшга тўлганча мени олдимдан югурганча кетиб қолди қиз.
Мен ана шундай вайрон кўнгил билан Анадирда қолавердим. Акана Ватирканга кетиб қолди. Бир ҳафталар ўзимга келолмай карахт бўлиб юрдим. Турсам ҳам, юрсам ҳам, Акана кўз олдимдан кетмади. Ахийри нима бўлса тақдирдан деб Ватирканга унинг ортидан келдим. Хачхатаин******** посёлкасигача вертолётда бордим. У ёғига машинада кетдим. Ватиркандаги дизел электростанциясида ишлайдиган мен тенги Миша деган бир рус йигити мени олиб бориб қўйди. Ватиркан менга ғалати таъсурот қолдирди. Ҳамма ёқда ёмғир ва қор таъсирида қорайиб кетган ёғоч деворлару худди шундай ёғоч уйлар. Ҳаммаси гўё куйиб кетгандек таъссурот қолдиради. Оқ-сариқдан келган дароз Мишанинг айтишича, қишлоқда асосан чукчалар ва руслар яшар экан. Мен кереклар ҳақида ундан сўрагандим, у елкасини қисиб эътиборсизлик билан:
– Бўлса бордир, – деб қўйди. – Улар сенга нима керак?
– Мен антропологман, – Мишага ёлғон айтишга тўғри келди.
Дабдурустдан Акана ҳақида унга айтолмасдим. Дунёнинг нариги чеккасидан шу қизни севганим учун уни излаб келаяпман дейиш, муҳаббат камёб ҳодиса бўлган бизнинг замонда эшитмаган қулоққа ғалати туюлади. Манзилга етиб келгач Миша:
– Эй, антрополог, бу ерда қаерда яшамоқчисан, – деди.
– Миша, буни ўйламабман, – унга тўғрисини айтдим.
– Меникига юр. Бу ерда ёлғиз ўзим яшайман. Хотиним Ника посёлкада қолган. Унга Ватиркан ёқмайди, кўнгли тусамаса бу ерга келмайди. Кундузи ишдаман. Бемалол тураверишинг мумкин.
Очиқ кўнгил бу рус йигитининг таклифи мени маъқул эди. Мусофирликда бундай одамларни учратсанг, бошинг кўкка етади. Худонинг борлигига яна бир карра амин бўласан. Хуллас, Мишаникига бордим. Ҳамма ватирканликларники каби оддий ёғоч уй.
– Бу асли Дарья холамнинг уйи. У ўн йил олдин қазо қилганди. Уйи менга қолган.
– Тушундим, – дедим мен.
Мишанинг уйига жойлашиб олгач, Акана ва керекларни суриштирдим. Бир чукча юзимга бақрайиб:
– Сен ўзбак Куккини қизини излаб келдингми? – деди. – Ярамас қиз-ей, Анадирга ўзига эр топгани борган экан-да. Кукки яна чукчалардан керекларни ютиб юборяпти деб нолийди. Қизини нима иш қилиб юрганини ўзи ҳам билмайди.
Мен тишимни тишимга босдим. Бошқа пайт бўлганда бундай муомила учун ким бўлишидан қатъий назар жағини олиб солган бўлардим. Аммо у мен излаётган одамларни биларди. Шу боис ўзимни сипо тутдим. У менга Куккини уйини тушунтирди. Чукча айтган кергитагина******** кўчасига бордим. Куккини уйини топдим. Алмисоқдан қолган бир наъви уй. Эшикни Акана очди. Мени кўриб юзида бир лаҳзалик қувонч, сўнг қўрқув ва ўкинч эгаллади.
– Барибир келибсиз-да, – менга хавотирли боқди у.
– Мен отангни кўрмоқчиман.
Акана мени Куккининг ҳузурига бошлади. Кукки кереклар тилида қарға дегани. Уларда Кукки ва унинг хотини Мита******** ҳақида афсона ҳам бор. Аммо мен кўрган Кукки сира ҳам афсонадаги Куккига ўхшамасди. Унинг хотини аллазамонлар олдин вафот этганди. Анадирда бу ҳақда менга Акана айтганди. Кукки дегани қариб-қуриб бораёзган бир чол экан. Унинг ёши нечадалигини биргина Худонинг ўзи билади. У менинг қизи Аканага уйланишим ҳақидаги гапларимни қовоқлари учганча, жимгина тингларкан:
– Миллатинг нима йигит? – деб сўради.
– Ўзбекман, – дедим.
– О, ўзбеклар кўп яхши миллат. Мен эшитганман. Сени кўриб бунга яна бир карра амин бўлдим. Аммо тушун, менинг кереклардан бошқага берадиган қизим йўқ. Бекор шунча йўл босиб келибсан. Акана фақат керекка тегади.
– Мен уни севаман!
Кукки истеҳзоли ва айни пайтда ўкинчли жилмайди. Сўнг бутун дардини менга тўкиб солди:
– Шундоқ ҳам, беъмани ва мақсадсиз муҳаббатлар туфайли кереклар йўқ бўлиб кетиш арафасида турибди. Яқинда бир рус оғайним менга Россиядаги аҳоли йўриқномасини кўрсатди. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг кереклар юз кишидан сал зиёд қолган экан. Энди ўйласам, ўшанда ҳам миллатимизни сақлаб қолиш учун озгина имкониятимиз бор экан. Фақат барчасини тўғри изга солиш лозим эди. Биз бир ҳудудда яшашимиз, хотинларимизга кўпроқ бола туғдиришимиз ва қизларимизни фақат керекларга беришимиз керак эди. Қизларимизни бошқа миллатларга бергандан кўра, керак бўлса, кўп хотинликка ҳам йўл қўйсак бўларди. Аммо биз ҳаммасини тескари қилдик. Охир-оқибат нима бўлди?! Чукчалар бизни ютиб юборди. Рус оғайним буни ассимиляция********* дейди. Мен биламан. Илгари биз кўп эдик. Бизни аста-секинлик билан йўқотишди. Кўчириш, чечак эпидимияси, денгиз изғиринлари, урушга юбориш, сеники каби бемаъни муҳаббатлар – мана, шундоқ ҳам озчилик бўлган керекларни нима йўқ қилди?! Немислар Россияга бостириб кирганида отам Худонинг зорини қилган. Керекларни урушга олманглар деб. Тимофей Воздухов деган командир отамни тинчлантириб:
– Яхши, – деган. – Биронта ҳам керек урушга бормайди.
Сўнг аскарларга буюрган:
– Урушга ярайдиган керекларни ҳаммасини ўлдиринг. Улар урушга боришмайди.
Командирнинг биргина гапи билан ўлдир-ўлдир, қоча-қоч бошланган. Шундай қилиб кереклар урушга бормайди. Ўлик ҳолда уйда қолишади. Бир вақтлар ана шундай бўлган. Яна ким билади?! Яқинда чўчқа санагандек санашганди. Бор-йўғи саккиз киши қолибмиз. Ватирканда, Минипилгинода ва Хачхатаинда – бошқа жойда керек қолмади. Ҳолбуки, илгари мингга яқин эдик. Энди бизни санаш учун қўлдаги бармоқларнинг ўзи етади. Биламан, саноқли йиллардан сўнг, биз йўқ бўламиз. Аммо ҳозирча мавжуд эканмиз, бир-биримиз билан керек тилида гаплашаётган эканмиз, керек халқи яшаши учун курашамиз. Шундай экан, сенга берадиган қизим йўқ. Севсанг севибсан-да. Мени тушунган бўлсанг, уйимдан кет ва бошқа бу ерга қайтиб келма. Қачонлардир келган тақдирингда ҳам биз йўқ бўламиз. Акана, уни кузатиб қўй.
Мен Куккининг ҳузуридан ана шундай изтироб билан чиқдим. Уни йўлдан қайтариш учун менда ҳеч қандай далил йўқ эди. Куккининг ҳақиқати олдида, менинг муҳаббатим ҳеч нарса эди. Бунга ҳатто ўзим ҳам ишона бошладим. Акана билан ташқарига чиқгач, уни охирги бор бағримга босиб пешонасидан ўпдим. Қиз қаршилик қилмади. Унинг қисиқ кўзлари жиққа ёшга тўлганди.
– Бу ердан тезроқ кетинг, кун совуқ, – деди қиз, атрофдаги оппоқ тумонатга қараб.
– Акана, – дедим, уни ҳамон қучоғимдан қўйиб юбормай. – Мен ҳаммасини тушундим. Мен бу ердан бутунлай кетаман. Сен отанг айтган ўша керек йигитга албатта турмушга чиқ. Мени унут. Биз энди бир-биримиз учун йўқ бўламиз…
У билан тезгина хайрлашиб орқамга ҳам қарамасдан кетавердим. Шунда Акананинг ўкраб йиғлаётганини эшитдим, аммо энди ортга қайтолмасдим. Кўча бўйлаб кетиб борарканман, уст-бошимга қор томчилари қўнаётганлигини илғадим. Ватирканда азал-азалдан ёғаётган йирик-йирик лайлакқор ёғаётганди…

2014 йил 26-август.
Тошкент-Чилонзор.

Изоҳлар
_{*Беринг денгизи – денгизчи Витус Беринг(1681-1741) номи билан аталадиган Чукотка автоном огруги билан чегарадош денгиз. Бу денгиз Россия ва АҚШ территорияларни ажратиб туради.
** Хатырка – Чукотга автоном огругининг Анадир туманидаги қишлоқ. Аҳоли сони 2014 йилда 367 киши бўлган
*** Ватиркан – Хатыркани чукчалар ўз тилида Ватыркан деб атайди. Бу ориқ, қоқ жой деган маънони билдиради. Бу ердагилар асосан балиқчилик билан тирикчилик қилишади. Асосан чукчалар ва руслар яшайди. Қишлоқда кереклар ҳам бор.
****Чукчалар – асосан Чукотка, Камчатка, Магадан вилояти ва Саха республикаси ҳудудларида яшаётган этнос. 2010 йилги Россия аҳолисини рўйхатида уларнинг умумий сони 15908 деб келтирилган.
*****Мейнипилгино(Мейныпильгыно) – Чукчалар тилида “катта оғиз” деб аталадиган қишлоқ. Асосан чукчалар ва руслар яшайди. Аҳоли сони 2012 йилда 406 кишини ташкил қилган. Қишлоқда кереклар ҳам истиқомат қилишади. Майдони 1.5 квадрат км. У ерда балиқларни қайта ишлайдиган консерва заводи бор.
****** Анадир(Анадыр) – Чукотка автоном огругидаги шаҳар. 1889 йилда асос солинган. 1923 йилгача Новомаринск деб аталган. 1965 йилдан шаҳар мақомини олган. Аҳолиси 2014 йилги маълумотда 14029 кишини ташкил қилган. Анадирда ҳам балиқ заводи бор.
******* Керек – чукчалар кэрэкет деб атайдиган майда этнос. 2002 йилги Россия аҳолиси рўйхатида улар бор-йўғи саккиз киши қолганлиги кўрсатилган. 2010 йилги маълумотда кереклар 40 киши бўлганлиги қайд этилган. Ҳолбуки, 1959 йилда уларнинг юз нафардан ортиқ бўлган. Рус ёзучиси Андрей Белковский ўзининг “Керекларсиз Чукотка” номли тарихий очеркида 1897 йилда кереклар 600 га яқин, 1901 йилда эса 644 киши бўлганлигини ёзади. 1926-1927 йилги собиқ совет аҳоли рўйхатида кереклар 315 кишилиги қайд этилганлигини Андрей Белковский келтириб ўтади. Ҳозирда улар Ватиркан ва Мейнипилгино қишлоқларида, шунингдек Хачхатаин посёлкасида истиқомат қилиб келишади.
********Хачхатаин – Ҳозирги кунда Беринговский деб аталадиган посёлка. Кереклар у ерни Гачгатагын(Хачхатаин) деб аташган. Бу кереклар тилида қушлар ғала-ғовури тугаган жой маъносини билдиради. 2013 йилги аҳоли сонида Хачхатаинда 1102 киши яшаши қайд этилган.
*********Кукки ва унинг хотини Мита – Кереклар афсонаси, эртаги. 1971 йилда В.В.Леонтьев томонида Мейнипилгинода ёзиб олинган. Унда Кукки деган қарға ва унинг хотини Митининг оч болаларини қоринларини туйдириш ва яшаб қолиш учун кураши акс эттирилган. Худдики, бу эртак кереклар тақдирига ишора қилгандек таъсурот қолдиради.
********** Ассимиляция – Лотинча assimilatio сўзидан олинган бўлиб, “ўхшатиш” деган маънони билдиради. Кенг социологик маънода бу тушунча қўшилиб кетишни англатади. Халқлар ассимиляцияси муайян халқларнинг бошқаси таркибига қўшилиб кетишни англатади. Кереклар ассимиляцияси асосан чукчалар билан бўлмоқда.}