«Bugun dunyodagi eng «keksa» it yigirma olti yoshida vafot etdi…»
Derazasi janubga qaragan pastqam tomi oldida, kundaga choponini to‘shab, o‘ng qo‘lini manglayiga tiragancha, kovushining uchiga tikilib, oftobro‘yada toblanibgina o‘tirgan Yetmishev ayvonda osig‘liq radioga yarq etib qaradi. Miyig‘ida kuldi.
«Obbo, xumpar-ey! «Vafot etdi» emish. Izzat-ikromni qarang! «Marhum» yigirma olti yoshda ekan. Tabarruk yosh-da! Dunyoning to‘rt tomonidan odamlar otamlab kelgandir?»
Etmishev istehzoli kuldi: demak, «marhum»ning bir karomati bordir-da…
Etmishev keyingi paytlar uyda yolg‘iz qolsa, radioning qulog‘ini burab, shu kunda ustida o‘tirgancha bot-bot xayolga cho‘madigan, o‘ziga o‘zi g‘udranib, bir nimalar deydigan odat chiqargan. O‘ylaydi. Faqat bir nimalarni o‘ylaydi. Bor – so‘zlaydi, yo‘q – o‘ylaydi-da… Biroq qani nafi tegsa! O‘ylab o‘yiga yetgan bormi. Tag‘in fikrlari chuvalashib ketadi, boshiga og‘riq kirib, devordagi matohni o‘chirgancha, achchiq choydan ho‘playdi-da, ko‘rpa-to‘shak qilib yotib oladi…
«Qachon bulardan peshonam terlarkin o‘zi…» – deydi dimog‘i kuyib.
Boshog‘rig‘i boshog‘riq bo‘ladi.
Lekin biroz o‘tib, «keksa it»ning o‘limi haqidagi xabar unga negadir nash’a qildi. Bu gapning tagida odamzotning maydalashib ketayotganiga ishora ham yo‘q emasday edi. Keyin beo‘xshov iljaydi: «Gapni qarang, kaltakday. He, odam bo‘lmay ket…» – dedi.
Etmishev o‘rnidan turib, choponini qoqib, dahlizga kirdi. To‘nini paxtasi titilib, ichi po‘la bo‘lib qolgan yostiq ustiga tashladi-da, uzala tushib yotdi. So‘ng shiftga – orasidan qovjiragan qamish barglari chiqib turgan bolorlarga bemaqsad termulib yotdi. Xayollarga erk bergisi, bema’ni o‘ylardan xalos bo‘lgisi, tashvishlarni bir dam unutgisi keldi. Xayollar ham, Yetmishevning ustidan kulganday, hadeganda jonlanavermadi.
Hozir unga og‘ir. Bu orada ko‘nglini ochib, yayrab gaplashadigani yo‘q. Teng-to‘shlarining ko‘pi o‘zi bilan o‘zi bo‘lib ketdi. Birovi bilan gapi kelishmadi, birovlari bu yoshlarga yetmadi. Ne jafoki, kampiri ham yolg‘izlatib ketdi.
Pensiyaga chiqqan odam tez qariydi. Yetmishev o‘ylab qoldiki, shunday paytda odam ishdan chiqqan matohday gap ekan: o‘tgan ham, ketgan ham bir tepib o‘tadi-yu, hech kim munday bir azizroq joyga olib qo‘ymaydi…
Cholga shunisi alam qiladi. Nazdida, bola-chaqasi, nevaralariyam faqat kechqurun yig‘ilgandagina go‘yo uning borligini eslab qolishadi…
Etmishev ming yildan beri yod bo‘lib ketgan shiftdagi bolorni xayolan qayta sanaydi: bir, ikki, uch… Uning nazarida, bolor xuddi kamayib qoladiganday. Ana, beshinchisi. Eng ingichkasi shu. Bir zum o‘zini o‘sha bolorning o‘rniga qo‘yib ko‘radi. «Sinib tushsa, u-bu kimni tom bosib qolsa-ya. E, qo‘ysang-chi, qariyotib buncha vahimachi bo‘lib qolding. Ana, qolganlari joyida qoladi-ku, shular ko‘taradi-da…»
Ellik yil maktabda bola o‘qitgan Yetmishevday odamga bu bolalarcha xayollar qanchalik g‘alati, ahmoqona tuyulmasin, hozir ayni chog‘da ko‘nglida kechayotgan qandaydir zardobli, tushuniksiz kayfiyatni tarqatish uchun zarurday edi shu. Yuzga yaqinlashib o‘tgan otasi bir gapni aytgich edi: «Kechqurunlariyam, kunduzi yolg‘iz qolsam ham qo‘rqib ketyapman, bolam. Juda qo‘rqoq bo‘lib qoldim…» Yetmishev shu gapni eslarkan, go‘yo, ingichka bolor bir sinib tushadiganday, bir sinib tushmaydiganday, qaytanga qalinlashib, kuchga to‘ladiganday tuyuldi… O‘ylab-o‘ylab, arosatda qoldi: har ikki farazning turgan-bitgani xomxayol ekanini bilsa-da, ikkoviga ham ishongisi keldi. «Ishqilib, tom bosgulik qilmasin-da…» – dedi pichirlab.
Etmishev ko‘zini bir-ikki pirpiratib, yumib-ochdi. Yonboshiga ag‘anadi. Shunda yostig‘ining tagidan chiqib turgan ko‘hna belbog‘iga ko‘zi tushdi. Uni piypalabgina qo‘ydi va yarim yilcha avval bo‘lgan voqeani eslab, ojizgina kulimsiradi.
… O‘sha kuni o‘rtancha kelini ertaroq ishdan qaytgan edi. Bir payt qaynotasining choy-noniga qarayman deb, u yotgan tomga kirdi. Kirdi-yu, tarashaday qotib qoldi. To‘rda, uzungina bolishda Yetmishev, iyagi belbog‘ bilan bog‘liq, ko‘zlari yumuq, tepaga qarab tarashaday qotib yotardi. Kelinining rangi dokaday oqarib, birpas tili kalimaga kelmay qoldi. So‘ng dod solib, tashqariga yugurib chiqdi. «Buvam ketib qopti…» deya hammani boshiga yig‘di.
Chop-chop boshlandi. Katta o‘g‘ilning loysuvoq uyiga tutash qurilgan uzun tomning ayvoni kovushga to‘ldi. O‘g‘il-qizning bari yig‘ilgan. Bola-baqra, nevaralar poygakdan joy olgan.
Uy to‘rida Yetmishev buva yotibdi. Yonida to‘ng‘ich o‘g‘il – Otayor peshonasiga nam sochiq bosib turibdi. Xona diqqinafas. Shu topda chivinning g‘o‘ng‘illashi ham asabga tegib ketadi.
– Ota, gapiring, endi, – deya yalindi Otayor. – Odamni qo‘rqitmang-da, munday…
– Ha, ota, bo‘ldi, gapiring endi, – dedi bo‘g‘zi kuyayotgan qizlar hiqillamoqdan beri bo‘lib.
– Bizdan nima ayb o‘tdi, buva? – so‘radi katta kelin.
Etmishevdan sado chiqmadi. Shiftga termulib, tek yotaverdi. Otayor yanayam xavotirlandi. Tikilib qaradi. Otaning tanasi butkul majolsiz. Voajab! Qoqsuyak qo‘llarida g‘alati qoramtir dog‘lar paydo bo‘lganini ko‘rdi. Yuragi, kimdir arralayotgandek, og‘riq his qildi. Otasining qansharida ham bilinar-bilinmas qoramtir dog‘larga ko‘z tushdi-yu, ichidan zil ketdi.
«Eh, otam-a, bola bo‘lib, yuzingizga mundoq… qaramaganimgayam ancha bo‘libdi-ya… Suyaklaringiz teringizni shimib olganini nega sezmadim ekan-a? Manavi dog‘lar qachon paydo bo‘ldi, ota?!»
To‘ng‘ich o‘g‘ilning ko‘ngli qaqshadi. Otasining manglayini nam sochiq bilan artdi. Yelpigan bo‘ldi.
Shu payt tashqarida mototsiklning «pat-pat»i eshitildi. Nima qilarini bilmay, dam Yetmishevning so‘lg‘in yuziga, dam uyga yig‘ilganlarning tashvishli nigohlariga dahlizdan mo‘ralab boqib, hech nimani anglolmay, diqqati oshib o‘tirgan nevaralar, xuddi bu ko‘rgilikning tezroq o‘nglanib ketishini kutib, najot istab, darrov chuvillashib, ovoz kelgan tomonga yugurgilab ketishdi.
– Do‘xtir pochcham keldi-yov, aka? – dedi ikkinchi o‘g‘il Nurbek.  
– Bor, qara-chi. Tezroq kelsin, – dedi Otayor.
Nurbek do‘xtir pochchasini boshlab keldi. Pochcha o‘tirganlar bilan salom-alik ham qilib o‘tirmay, to‘g‘ri buvaning boshiga bordi. Qo‘lini peshonasiga qo‘yib, darrov ashqol-dashqolini olib, tekshira ketdi.
– Hech qanday xavf yo‘qqa o‘xshaydi-ku, – dedi pochcha. – Lekin baribir yaxshilab bir tekshirtirish kerak buvani.
– Tekshirtiramiz, tekshirtiramiz… – dedi Otayor. – Shaharga oborsak ham bo‘lardi, a, pochcha?
Pochcha g‘ing demadi. Sekin joylashib o‘tirib, qaynotasidan so‘radi.
– Buva, yaxshimisiz? Nima bo‘ldi o‘zi sizga?
Etmishevdan javob bo‘lmadi.
Otayor o‘zi gapirib berdi:
– Otam gapirmayapti, – dedi. – Salima kelin ishdan kelib qarasa, iyagi boylangan emish. Otam… ketib qopti deb, qo‘rqib ketdik hammamiz. Shukrki, mana…
Pochcha ajablandi. Yetmishevning to‘nini teskari kiyadigan odatini ko‘rmagan, shu bois qaynotasining it orqa bo‘lib qolganiga uncha tushunmadi. Yana hol so‘radi. Yetmishev ingrandi. Ko‘zidan ikki tomchi yosh sizib chiqdi. Atrofiga sekin ko‘z yugurtirib, xonani to‘ldirib o‘tirgan bola-baqrasi, nevaralarini g‘ira-shira tusmollab, xuddi go‘dakka o‘xshab, og‘zi kemshayib ketdi. Anchadan beri bolalarini bundayin tus-tugal ko‘rmagan edi…
Butun uy buvaning og‘ziga tikilgan. Yetmishev qarab turdi-turdi-da,  keyinchalik butun qishloqqa tarqab ketgan latifanamo gapni aytdi:
– Men… – deb ihrandi Yetmishev. – … mazam bo‘lmay qoldi bugun. Mabodo uyqumdami, o‘ngimdagi o‘lib-netib qolsam… bularni birovining ham xabari bo‘lmay qoladi, deb o‘yladim. Hammasi ishli-da, omon bo‘lgurlarning…
O‘tirganlarning yuragi achishdi. Tilini tishlab qolgani qancha. Otayor esa yig‘lab yubordi. Pochcha Otayorni turtib, og‘irroq bo‘l, dedi. Keyin qaynotasidan so‘radi:
– Iyagingizni kim boyladi, buva? – dedi vaziyatni yumshatish uchun kulimsirab.  
 – O‘zim… o‘zim boyladim… – dedi Yetmishev.  
– Obbo, buva-ey… – dedi do‘xtir pochcha.
– Uxlab qopman-da… bular iyak boylay olarmidi…
– O‘ziyam hammaning o‘takasini yoribsiz-ku. Qo‘rqmang, hali ko‘p yashaysiz.
– Shuni ayting, pochcha, – gapga qo‘shildi kelinlar. – Buvam odamni yomon qo‘rqitdi. Yuragimiz qinidan chiqay dedi. Endi Salima kelinniyam bir qarab qo‘ying, pochcha, mazasi qochib yotibdi narigi uyda.  
O‘g‘il-qizlar Yetmishevning tilga kirganiga chuqur tin olishdi.
Etmishev o‘sha voqeani eslar ekan, yuziga tabassumga o‘xshash allanechuk mavhum bir ifoda yoyildi. Bu xuddi boyagina radiodan eshitgan xabar – yigirma olti yoshida vafot etgan eng «keksa» it haqida o‘ylaganida yuziga balqqan istehzoga o‘xshab ketar edi.
Etmishev belbog‘ini siladi. So‘ng o‘sha qilig‘ini eslab, bola-chaqayu nevaralari oldida boshqa o‘ng‘aysizlanmaslik uchun «dalil»ni yo‘qotishni istab qoldi. O‘sha qilig‘ini xotirdan chiqarmoqchi bo‘ldi. Belbog‘ni ayirib, uzib otmoqchidek, ikki yonga tortdi. Biroq u ko‘hna bo‘lsa-da, hali pishiq, mahkamgina ekan. Nazarida, bu belbog‘i ho‘v shiftdagi ingichka bolorga bog‘lab, nevaralariga arg‘imchoq yasasa ham uzilmaydigandek edi…