Ёмғирли, лой кун эди. Қашқарнинг Сажия ва Ҳамидия мадрасалари қаршисида ҳунармандлар, бўзчилар, мокичилар, тақачилар йиғилишган, кимдир бошига бир сават патир кўтариб тирикчилик важҳи сотишга йўл олган, бошқаси рутубатдан намланган арпа тўла қоплар олдида ўтирар, от минган ёки яёв, найза-ю қилич тутган эрлар тўп-тўп бўлиб, лой сачратиб у ёқдан-бу ёққа ўтишарди.

– Ҳой Эргаш, арпангни кўтар, жонингни қутқар!
– Нима бўпти?
– Ҳусейн Тегин бошлиқ шаҳзодалар заҳарланибди!
– Йўғ-э?

Ҳунармандлар шоша-пиша молларини йиғиштириб мадраса кунжагидаги уйчаларга беркита бошлашди. Бир қисми эса шу яқинлардаги хон кўшки томон йўл олишди.

– Ҳой, бориб нима қиласан? Ўзинг бир ҳунарманд бўлсанг, сарой билан не ишинг бор?
– Ким ўлдирибди?
– Ёғон Тегиннинг хотинларидан бири Ҳаниси ўғли Иброҳимни тахтга кўтармоқ учун шоҳ ўғилларини заҳарлабди.
– Аммо шаҳзодалар ҳам Ёғон Тегиннинг неваралари-ку?
– Энди қирғин бўлиши тайин…
– Ҳусайн Тегиннинг бир ўғли борийди, толиби илм, у тирикмикин?
– Тирик, аммо Қашқардан қочибди. Йўқса тутиб уни ҳам ўлдирурларди.
– Ултон Ёғон Тегиннинг ўғли Ҳусайн Тегин асли Барсғорнинг ҳукмдори, адолатли, яхши киши эди. Қорахонийлар сулоласидан, насли тоза. Ёғон Тегин қариликни бўйнига олиб салтанатни унга топширғони учун Ҳаниси хотуннинг қаҳри келмиш, нечук болам ўғлинг эмас эса, сени болаларинг ҳам менга ўғил эмасдир дея заҳарламишдир.
– Ҳай эл, вой эл! – деди арпа сотаётган киши, қопларини кўтаришга чоғланиб. Кейин хулоса ясади: – Тахтга ким келса келабермайдими? Ҳар кунги битта юпқанг ўша-ўша. Биров иккита бериб қўярмиди?
– Тахт талашиб қон тўкиб, одамларга масхара бўлғач, эл иззат қилармиди?
– Ясага кўра тахтга хон ўғли ўтирадур. Сену биз қорасуяк, ишингни қилабермайсанми? У хон келадими, бу хонми, барига кераксан, ҳунарли одамсиз салтанат юрармиди?
– Ана бу гапинг туври…

1057-йилнинг сунбула ойида Қашқарда шундай қотиллик рўй берди. Ҳоқон Ҳусайн Тегин ва ўғиллари заҳарланиб ўлдирилгач, ўғли Маҳмуд онаси Биби Робия ва сингилларини шунда қолдириб, ўз юртини тарк этишга мажбур бўлди. Чунки томирида хон қони оққан барчани ўлдиришга фармон берилган эди.

Ўн биринчи асрда Болосоғун туркийлари шу қисматни бошдан кечиришди. Қочиб кетган эран – Ёғон Тегиннинг фаҳму фаросатли невараси ҳаёт осмонига уюр-уюр ҳалокат булутлари ёпирилди.

Болосоғун Ҳаниси хотун ўғиллари орасида жангу жадал ва араз-тирсиқлар аро тақсимланар экан, хон ўғли ўз тупроқларидан олис эллар томон бош олиб кетди.

Орадан икки йил ўтгач, унинг ёнида шерикларидан бирон кимса қолмади. Узоқ сафарини ёлғиз ўзи давом эттирди.

* * *

Ёйлоқда қўй-қўзилар ўтлаб юрар, Тенгритоғ музликларидан эсган муздай шабада ўз қатида арча бужури-ю исириқ исларини олиб келарди.

– Яхши иш экан, – деди ўғиллари билан ўтлоққа тўшалган пўстакда ўтирган қўноқ эгаси, шабадага бетини тутиб, олимнинг сўзларини диққат билан тинглаб. – У битикка бизнинг отимизни ҳам ёзиб қўясизми? Эвазига икки қўзи бераман.

Умри дашту яйловда ўтган, ўқиш-ёзишни билмайдиган бу барваста кишига китоб улуғ мўъжиза бўлиб кўринар, номи асар қатларида қолишини жуда-жуда истар эди.
Маҳмуд унинг содда-самимийлигидан кулимсиради.

– Албатта ёзиб қўяман, – деди.

– Ўғлим мактаб борган, ўқиш-ёзишни билади, – деди у киши. – Арабчани ҳам бир оз ўрганган. Фақат, узоқлиги учун қатнашни бас қилди.

– Ҳақиқатан ҳам, тонгда йўлга чиқсам, кун найзага келганида етиб борардим, – қўшимча қилди ўсмир. – Айниқса қишда кун тор, шоқолу қурт* телим**, бормай қўяқолдим.

– Тил ўрганишга қийналмадингизми? – деб сўради олим ундан.

– Асло йўқ, – деди йигитча. – Фақат, бизнинг тилдан фарқ қилиб, ўз-ўзидан туғар экан. Шуни тушуниб олганимдан кейин осон кечди.

– Арабча ич-ичидан очиладиган гулга ўхшайди, – деди Маҳмуд. – Бир новдада саккиз атиргул очилишини ёки битта шохда саккиз хил олма етилишини тасаввур қилинг.

– Уни қўятуринг, менга ҳам бир оз тушунтирсангиз-чи, – деди қўноқ эгаси. – Мен билимлардан йироқ одамман. Билганим қўй-қўзи, от-йилқи, холос. Киши ақли етмайдиган ишларни қилиб юрадиган одамларни ёқтираман.

– Тил халқнинг феъл-атворини намоён қилади, – деди олим. – Бошқа бир қанча тилларга ўхшаб, арабий ҳам аввало қилган ҳаракатини ифодалайди, масалан, “Мен келдим” деганидан кейин, келган жойининг сифатини айтади, “Фалон жой эди” дейди. Бизлар эса “Мен фалон ерга фалон аҳволда келдим” деймиз.

– Ҳеч тушунмадим, – деди қўноқ эгаси.

– Черик мисолида тушунтирайми? – деди Маҳмуд. – Араб “Черик келди ошу озиғи билан” деб айтади, яъни аввал черик келганини, сўнг ошу озиғи ҳам борлигини айтади. Бизлар эса “Черик ош-озиғи билан келди” дея ҳаммасини бирданига билдириб қўя қоламиз. Лўндаликни кўряпсизми?

– Тавба, ўзимизча ҳар нарсаларни сўйлашиб юраверамиз-у, ўйлаб кўрмаганимизни қаранг, – деди қўноқ эгаси, ҳайрон бўлиб.

– Ҳа, – деди Маҳмуд. – Тил худди жони бордай чийрилади, қувлайди, қочади, маъноларини кўз-кўз қилиб яшириниб ҳам олади, яйловларга, ўтлоқларга, уйларга етаклайди. Мен ўз тилимизда ҳалигача узун жумлаларни кўрмадим. Сабаби яшаш тарзида, деб айтдим-ку? Яйловларда қўй-қўзи боқаётган, ер ишлаётган ёки жангга кирган одамга узун сўз не ҳожат?

– Бизда сўз феълдан ясалиб кетаверади, – деди кейин. – Мисол, “кўч” сўзини олинг. “Кўчмоқ” хайлини беради. Кўчган одамга “кўчманчи” дейдилар, кўчаётганни “кўч этди” дейдилар, “кўча” деган сўз кўчиладиган воситани англатади, “кўчоқ” – кўч ери. Қаранг, биргина сўздан шунча сўзни ўрганиб олдик. Ёки тўшни айтайлик. Одамнинг ё ҳайвоннинг кўкрак қисми тўш дейилади. Тўшаш сўзидаги маънони илғаяпсизми? Кўксимни ерга тўшадим демаяптими? Тўшамоқнинг маъниси ҳам шундай. Ерга солинадиган, ўтирадиган нарсани тўшак дейдилар. Ёки биз ўтирган шу пўстак, пўст сўзидан олинган. “Пуф” сўзини олсангиз, пуфламоқдан пуфакка келиб қоламиз.

У тумоғини тўғрилаб олди-да, деди:

– Мен элларни кезиб юрсам-да, асли сўзлар ва уларнинг англамларига сайр қилаётгандайман. Бир кезувчи ниманиям кўрарди? Сўзларнинг маънолари эса шу қадар сўнгсиз-ки! Худди кезганингизда эски харобаларга дуч келасиз, қарасангиз, аждодингиз ётган ер экан. Қай бирини айтай?

– Барибирам ақлим етмади, – деди қўноқ эгаси. – Буларни ёзиб юришингиздан нима наф?

– Эл жуда улуғ, кўҳна, – деб жавоб қилди меҳмон. – Бизлар араб тилини осон, тез ўрганиб олдик. Араб эса бизнинг тилимизга қийналади. Қолдики, у ҳам ўргансин. Бир китоб яралсин, келажакка қолсин.

– Менга изн беринг, бир оз юмушимни қилсам, – дея узр истади у.

– Бош устига, – деди қўноқ эгаси, кейин наридаги боши очиқ хотинларга овоз берди:

– Емак-ичмак ҳозирлангиз. Қўниққа қарангиз.

* * *

Бу кеча Маҳмуд яқиндагина ёзиб олган Алп Эр Тўнга марсиясини шарҳламоққа киришди.

Алп – ботир, қаҳрамондир. Тўнга – йўлбарс жинсидан бўлган бир хил ҳайвон. У филнинг кушандасидир. Бу сўзнинг асосий маъноси шудир. Лекин бу сўз туркийларда маъноси ўзгарган ҳолда қўлланади. Кўпинча, одамларга лақаб ўрнида ишлатилади. Чунончи, Тонахон, Тона тегин ва шунинг кабилар. Туркийларнинг улуғ хони Афросиёбни Тона Алп Эр деб атар эдилар. Йўлбарс каби кучли баҳодир одам, демакдир.

Демак, Алп Эр Тўнга сўзининг маъноси “Йўлбарс каби кучли одам, ботир ва қаҳрамон эр” бўлади. Туркий халқларда ботир лашкарбошилар ва подшоҳлар номига, одатда, Алп сўзи қўшиб ишлатилган. Алп Эр Тўнга бу номни ўзига исм қилиб олган дастлабки туркий хоқондир.

«Мен турклар, туркманлар, ўғизлар, чигиллар, яғмоларнинг шаҳарларини, қишлоқ ва яйловларини кўп йиллар кезиб чиқдим, луғатларини тўпладим, турли хусусиятларини ўргандим. Бу ишларни тил билмаганимдан эмас, балки бу ишлардаги барча кичик фарқларни ҳам аниқлаш учун қилдим. Бўлмаса мен тилда уларнинг етукларидан, энг катта мутахассислардан, хушфаҳмлардан, эски қабилалардан, жанг ишларида уста найзаларидан эдим», деб битди у дафтар ҳошиясига.

Улушиб эран бўрлаю,
Йиртишиб яқа урлаю.
Сиқриб уни юрлаю, 
Сиғтаб кўзи ўртилур.

Эранларни бўрига менгзар эдилар, деб ўйлади у. “Эранлар бўри каби улидилар” сўзидан мардлар йиғисининг нафаси келадир. Урламоқ “ур” сўзига яқинми? Бир маҳаллар селдай ёйилиб “Ур-ра” дея оқар эдилар. Энди ўшандай овоз мардларнинг юрагидан чиқмоқда, ёқа йиртиб урламоқдалар. Ун чиқармоқнинг ҳам мотам йиғисига боғлиқ жойи бор, сиғтамоқ эса сиқтамоқ сўзининг ўзгарганидир. Яъни йиғлаш бошқа, сиқташ бошқадир. Сиқташ – ззилиб-эзилиб, дарди ичига сиғмай айтиб-айтиб, кўзи ўртилиб-ўртилиб йиғлашдир. Ўртилмоқ эса – ўрту сўзидан олинган, ёпинчиқ маъносида. Демак:

Мардлар йиғлаб, бўридек увлашдилар.
Ёқаларини йиртиб бақиришдилар.
Фарёд чекдилар.
Қаттиқ йиғидан кўзлари хиралашиб, гўё парда босди.

Туркийларнинг энг қадим марсияларидан бири – Алп Эр Тўнга марсияси эса шундай хитоб қиларди:

Алп Эр Тўнга ўлдуми,
Эсиз ажун қолдиму,
Ўзлоқ ўчин олдиму,
Энди журак жиртилур.

Шу ерда Маҳмуд ўрнидан туриб кетди. “Юрак йиртилур” деган сўз қатидаги ажойиб тимсол уни ўзига маҳлиё қилиб, завқлантириб юборди.

“Ҳеч элда бундай ибора йўқ, – кулимсиради у. – Кўздан ёшим дарё бўлиб оқди, очун тор келди, жигарим қон бўлди дейдилар-у, аммо юрак йиртилгудай бўлиб қайғу чекиш бундай дарду аламларнинг энг қаттиғини англатмайдими? Тавба, – деб ўйлади ҳайрон бўлиб. – Ўзи от чоптириб, ов қилиб юрадиган бир эл-у, сўзни бундай топиб ишлатганига ақлинг лол қолмай илож йўқ”.

* * *

Эртаси тонг саҳарда улар туя сути – қимрон ҳамда жавдар нони билан нонушта қилишгач:

– Уловингизнинг қорни чала тўйди, йўлга ҳозир, – деди йигитча.

Олим унинг нимага бундай деганини сезиб турса-да, атай сўради:

– Нега тўйдирмадингиз?

– Қорни тўқ от чопа олмайдир-ку? – деди йигитча. – Отам йўлга чиқишингизни айтди, шунга пичан ўрнига қуруқ сули бердим.

– Фаҳмингизга балли. Ёшингиз неччида?

– Ўн бирда.

– Тирноқдан нечта? – деб сўради Маҳмуд, қўноқ эгасига юзланиб.

– Ўнта, – деб жавоб қилди қўноқ эгаси. – Саккизтаси қиз, иккиси ўғлон.

– Тенгри умрию ризқини мўл қилсин, – деди олим.

“Тирноқ эт орасидан униб чиқади, – деб ўйлади кейин. – Сут ва қон ораларидан инсон пайдо бўлишининг бундай таърифига не деса бўлади? Кишилар ўзларидан бино бўлган жўжиқларни “тирноқ” деб аташган. Сир бўйларида “Этли, тиринақли эзирмас”, яъни эт тирноқдан айрилмас деган айтим юради. Тил ҳам ўз эгаси билан ана шундай ажралмас бўлади…”

Шу маҳал ташқарида ғўнғир-ғўнғир саслар эшитилиб, кимлардир келгани билинди.

– Ўғузлар билан қипчоқлар олқишлагани келишибди, – деди қабилабоши. – Бизлар яйлову чўлларда кун кечириб юрадиган саводсиз кишилар бўлсак, исмимизни китобга ёзадиган одамнинг не истаги бўлса, қошу кўзимиз устига дейишмоқда. Тенгри ёрлақаб, номимиз ўчмайдиган бўлар экан, деб суюнишмоқда.

Маҳмуд ташқарига чиқиб, келган кишилар билан кўришгач, уларнинг олқишларини тинглаб, совға-саломларини олиб, йўлига равона бўлди.

Бепоён юртнинг кузги осмони тунд, ерлар пилч-пилч лой эди.
Ўтган ерларида хотинларнинг боши очиқ, кишилар озод, кўп ерларида эркагу хотинларнинг баб-баравар от миниб, ёй отишларини кўрарди. Ҳатто бир қишлоқда белига қилич осиб олган сариқ сочли, кўк кўзли қизгинани ҳам учради, унинг юракли экани тан бергулик эди. Эрлардан ҳайиқмай, теппа-тенг олишадиган шундай хотинлар эл орасида кўп учрайди. Олим ўтар экан, ёшлар унинг ҳурмати жиловларни тортиб, бир муддат тек туришди, кейин ҳай-ҳайлаб қичқира-қичқира камар арчалари томон от солишди.
Болосоғун аллақачон олисда қолиб кетган, салтанат жанжаллари хаёлдан ўча бошлаган, Маҳмудни энди эл орасидаги турли-туманликлар ўзига маҳлиё айлаб, бошига келган кўргуликларни хийла унуттирган эди.

* * *

Кейинги манзил араб қишлоғи бўлиб чиқди. Муқим яшайдиган қариялар учун лой-пахсадан кулбалар тикланган, томларидан қамиш учлари-ю попилтириқлари кўриниб турар, ора-сира чодирлар ҳам кўзга ташланарди. Чодир олдидаги баланд бўйли, қоп-қора, кўзлари ўйнаб турадиган бири Маҳмудга ҳайрон бўлиб қараб турди-да, пахса уй ичкарисига қараб овоз берган эди, у ердан етмишларга кирган, ўрта бўйли, серҳаракат чол чиқиб келди. Араблар шайх деб атайдиган қабила оқсоқоли шу киши экан.

– Сизларга Аллоҳнинг саломи бўлсин! – деб саломлашди Маҳмуд улар билан.

– Сенга ҳам Аллоҳнинг саломи бўлсин! – деб алик олди оқсоқол, бироқ, нигоҳини узмай тикилиб тураверди. Унинг бундай бетакаллуфлигига Маҳмуд ҳайрон бўлмади, чунки арабийда “сиз” деган сўз йўқлигини яхши биларди.

– Одамлар оғзидаги лисонларни ёзиб олувчи сенмисан? – деб сўради оқсоқол, арабчалаб. – Эшитишимизга қараганда, вилояту саҳроларни кезар эмишсан?

Овулдан овулга, қишлоқдан қишлоққа бу хабарнинг тез тарқалиши ҳайратланарли эди.

– Ҳа, тўғри айтишибди. Эл-тошни, дала-тузни кезиб юрадирман, – деб жавоб қилди олим, туркийда.

Ёнидаги киши унинг гапини арабийга бузиб таржима қилган эди, Маҳмуд кулиб юборди. Чунки араб “дала” сўзини “мазра”, туз сўзини “милх” деб ўгирди.

– Сиз экин экиладиган майдонни “мазра”, яъни дала дейсиз, биз қўналға теграсидаги очиқ-яйдоқ жойни дала деймиз. Туз деб тупроғи унумли ерни, тузлиқ етиладиган жойни айтамиз. Сиз эса уни “милх”, яъни ошлиққа солинадиган туз деб ўгирдингиз, – деб тушунтирган эди, ҳайрон бўлганидан арабнинг оғзи очилиб қолди.

– Ё тавба, илминг бошу кўзим устига, – деди кейин. – Сен олиммисан?

– Олимни бизлар “билга” деймиз, – деди Маҳмуд. – Яъни, “билмоқ” сўзидан от ясаймиз. Сиз эса отдан феъл ясайсиз, масалан, “илм” сўзидан ҳосилалар чиқарасиз. Бу ерда ўхшашлик кўрамиз, чунки бизлар ҳам “бил” феълидан от ясаймиз.

– Мадрасада сарфу наҳвдан дарс олганман, бир қанча лаҳжаларни биламан, – деди кейин. – Сизнинг сарфу наҳвингизга кўра туркий лисон қонун-қоидаларини тартибламоқ, яъни араблар туркий тил ўрганишларига кўмак бермоқ учун кезмоқдаман.

– Арабнинг туркий ўрганишига не ҳожат? – ҳайрон бўлди қабила оқсоқоли. – Қолдики, бошқалар арабий ўргансинлар. Мусулмонмисан?

– “Қолу бала”, – деди Маҳмуд, кулимсираб.

– Билхосса, мушриф кишилар туркий тилни ўрганиш лозимлигини, чунки улардан келажакда катта олимлару лашкарбошилар чиқиши башорат қилинганини айтадилар, – деди унинг ёнидаги араб. – Валлоҳи аълам… Демакки, Қуръонни ҳам хатм қилган чиқарсан?

– “Қолу бала” деганидан билмадингми? Шу жавоби билан ҳикмат денгизининг битта дурини кўрсатиб, алмисоққа ҳам ишора қилиб қўйди-ку, фаҳминг етмадими? – дея койиб берди уни оқсоқол. Сўнг Маҳмудга юзланиб, деди: – Илминг бор эканига шубҳа йўқ. Бироқ, англаёлмадим, арабий билсанг, нега яна ўз тилингни ўрганиб юрибсан? Бир Қуръону унинг тили етмасми сенга?

– Ҳокимул-мутлақ Бобилдан сўнг тилларни аралаштириб юборди, – деди Маҳмуд. – Истаса бир лисонда қилар эди. Мунинг маъноси шулким, истаса ҳар кимни мусулмон қила оларди. Лисонларни аралаштиргани билан бир қаторда, кишиларни ҳам турли тоифа қилди. Қуръон тилини ўрганиб илм олган кишининг савоби ила ўз тилида илм олганнинг савоби тенгмидир?

– Албатта тенг эмас.

– У ҳолда тилларнинг турли-туманлигидан кўзланган бир ҳақиқат борлиги аён, – деди Маҳмуд ва тушунтирди: – Тил санъатдир. Сиз туя миниб етган манзилга биз от миниб етамиз. Табиийки, туя минганнинг кўзига бошқа, от минганнинг кўзига бошқадир дунё. Бироқ ҳар иккиси ҳам Сонийнинг санъатини кўрмоқда. Башарий тиллар Унинг қудрати ва санъатидан дарак беради, мен ўша қудратни, ўша санъатни ўрганмоқдаман.

* * *

– Очиққа жой қилинг, май-шароб келтиринг, бу кишига байир* сўйинг , – деди арабларнинг сардори. – Бошқа элдан бўлатуриб, бизнинг тилни шунчалик ўрганиб, жон куйдирибдики, ардоққа лойиқ.

– Бизнинг энг азиз сўзимиз “ўз”дир, – деди Маҳмуд. – Ҳар нарса шу ўздан бошланмоқдадир. Сизда бир калиманинг саккиз турланиши бор эса, бизда бир ўзни билган одам камида элликта сўзни билган бўлади. Устига устак, унинг бир қанча хос маънолари ҳам бордир. “Ўзим” дейилса, “мен” маъносини билдиради. Ўзғир одам ўзган маъносида бўлса-да, маррага етиб келганида унинг бир ўзи қолганини кўрмоқдамиз. Ўз элим деса ҳам ўзлигига ишора қилади. Охир-оқибат, “Ўзи” деганда биттаю битта Тенгри таолони англаймиз. Биргина сўзга шунча маъноларни бериб, бизга билдирганига қараганда, “Ўз”нинг маъноси ҳам “Бир”га яқинлашиб келади.

– Бизнинг алифга ўхшар экан, – деди араб. – Алиф бирни англатса-да, аслида ҳарфдир.

– Оламда биргина тилнинг шу хусусияти бор, – деди Маҳмуд. – Ҳарфларнинг сон ўрнига ўтишини ҳеч қайси тилда кўрмайсиз.

– Китобингни оти нима? – деб сўради араб.

– “Девони луғотит-турк”, – деди Маҳмуд.

– Девон шеърдан тартиб этилмасмиди?

– Шеърни биз бошқача айтамиз, – деди Маҳмуд. – Сизнинг шеър булоқдай ёйилиб, гул ҳосил қилади. Бизнинг шеърда отлар туёғининг дупури, яйловда қўй-қўзилар баъраши, пишаётган кесма ош иси, озод-озод от чопқон кишиларнинг қийқиришлари бор. Руҳи ҳам шунга мосдир, – деди ва шуни ўқиди:

Алин топу йашарди,
Урут ўтин йаширди,
Кўлнинг сувин кушарди,
Сигир, бува мунграшур.

– Мундаги ҳаракатни кўринг, – деди, изоҳлар экан. – Тоғ бошлари ўт-ўландан кўкариб, бултурги қуруқ ўтларни кўмиб юборганигача, ёмғирларда кўл сувлари тошгани-ю жалада қолган сигир-буқаларнинг маърашигача кўз олдингизда жонлантирмоқда.

Шу тарз узоқ суҳбатлашиб ўтиришди. Ниҳоят:

– Ғаройиб, – деди оқсоқол, тин олиб. – Сен ҳақиқатан билгич одам экансан, аммо ярим тундан оғди, ой ҳаволаб кетди. Салдан кейин Муштарий кўринади, бир оз тин олақол.

– У бизга кўра Қорақушдир, – деди олим. – Чиқса, “Қорақуш туғди” деймиз. Чунки тунги осмон ой-у юлдузни туғади деб ўйлаймиз. Баъзилар туя оёқларининг учини ҳам қорақуш дейдилар, ёки қиз қуш – тукининг ранги қизил қуш…

* * *

Олимнинг кўзларига уйқу келмас, тилнинг бепоён денгизларига тобора шўнғиб борарди.

Сўнгсиз-адоқсиз яйловларда, тоғ ўнгирларида, дараю қирларда яшаётган турли-туман улуслар тилида тарихга муҳрланиши лозим бўлган шу қадар кўп ажойиб сўзлару айтимлар бор эди-ки! У сўзларнинг биронтаси ёзиб олинмаган, халқ билан бирга, ҳаёт тарзи ўзгаришига қараб турланиб-тусланиб яшаб келмоқда. Масалан, чўл кишилари ов қушини чақиришса, “таҳ-таҳ” дейишади. Отнинг боласини, яъни қулунни “қурей-қурей”, мол-қўйни “маҳ-маҳ”, кучукни “баҳ-баҳ”, товуқни “тут-тут”, жўжани “чип-чип”, мушукни “пиш-пиш” деб чақиришади. “Пистовуқ” деган товуқ турига “пис-пис” дейишади, сабаби, шундай дейилганида нима сабабдандир турган жойида тўхтаб, писиб қолади. Бироқ, ҳайдаш учун ҳамма бирдай “Кет” ёки “Тур” сўзини қўллайверади. Лекин, шунда ҳам кичик тафовутлар кўринади, мисол учун, итга “тур” дейдилар, аммо кучукбола билан мушукка “пишт” дейилади.

“Кун” билан “Ой” ҳам туркийларнинг энг қадимий сўзларидандир. Бвъзилар қуёшни ҳам кун дейишади, кундуз ёки бугун деган сўзлар шундан таралган бўлиб, кун чиқиб ботгунча англамини билдиради. “Умримни кундай ёритсин” дея эрларга “Кун”, қизларга “Ой” исмини қўйишган. Агар исми “Ой”дан бошланмаган бўлса, охирига қўшиб ишлатишган. Эрлар отига эса “Ҳоқон” бўлсин дея, “хон” қўшишган.
Тенгри, кўк, ёй, ўқ, пўстак, тўшак, тўй, йиғи кабилар ҳам туркийларнинг энг қадимги сўзларидандир. Булар ҳамма элатда бирдай қўлланилган.

Олим маълум сўзларнинг турли маънода қўлланишига ҳам изоҳ берди. Мисол учун, ўғузлар пастликни, тубни “ашақ” дейдилар, яъни “ашаққа инди” – “пастга тушди”, “ашақ кетди” – “паст кетди”. Бошқалар эса уни томон маъносида қўллайдилар: “ашаққа кетди” -“ўша ёққа кетди”. Баъзилар идиш, коса, пиёлани “аяқ” дейишса, ўғузлар уни “чанақ” деганлар, ҳозирда қўлланилаётган “табақ” эса араблардан кириб келгандир. Ўғузлар шароб, мусаллас, майни “сужуқ”, Ила водийсида яшовчи яғмо, тухси ва чигиллар эса “қизил сужуқ” деб атаганлар. Кўпчилик турклар “чиқти” десалар, яғмо, тухси, ябоқу, қипчоқ ва баъзи туркман уруғлари худди шу маънода “ташиқти” сўзини қўллайдилар: “Эр эвдан ташиқти” – “Эр уйдан ташқари чиқди”.

Чигилларда “улус” сўзи “қишлоқ” маъносида қўлланилган бўлса, арғулар тилида “шаҳар” маъносини англатган. “Кент” – ўғузлар ва улар билан яқин турувчилар тилида қишлоқдир. Бошқалар наздида эса вилоятдир. Бошқа туркийларда инак сўзи “сигир” маъносида қўлланилган бўлса, ўғузлар тошбақанинг урғочисини шу сўз билан аташади. Баъзилар ошхонани “ошлиқ” дейишса, булар тариқни “ошлиқ” дейдилар. Бошқа туркийлар ҳашаротни “қурт” десалар, фақат ўғузларгина бўрини шундай аташади. Бошқалар одамлар орасидаги ҳар қандай шодлигу кулгини “байрам”, ўғузлар фақат ҳайит кунини “байрам” дейдилар.

Сўзларнинг баъзи бир маънолари ҳар уруғда ҳар мазмунда амал қилган. Чунончи, ўғузларда “чақди” сўзининг “эшиттирди, айтди” маъноси ҳам қўлланилган: “Ул сўзи анинг қулоғига чақти” – “У сўзни унинг қулоғига эшиттирди”. Аммо бармоғини тош билан уриб олган одамга ҳам шу сўз қўлланилган, масалан, “Қўлини чақиб олди”. Чақмоқ деган сўз ҳам ҳаракати жиҳатидан шунга ўхшайди. “Чақмоқ чақди” дейилиши кўк қатида бир нима бошқа нимадирга урилганини билдирса не тонг? Баъзи эллар эса уни илонга ёки ҳашаротга нисбатан ҳам қўллайдилар: “Илон чақиб олди”.

Шуларнинг бари айри-айри тилларга ўхшаса ҳам, ўзлиги айни экани завқли эди.

* * *

Олим чарчоқ кўзларини юмиб, бир оз тин олди. Ёғчироқ шуъласи липиллаб, ўтов увулдириқлари ва керагасида ўйнади.

Ҳа, эл-улус ғоят бепоён, улуғ ва кенг, эл руҳи эса тилда бор бўйича аксланмоқда. Ўтовдан чиқмасдан туриб ҳам тил орқали яйлов майсаларининг исларини, енгил ҳавосини, озод кишилар руҳиятини сезса бўлади.

Идрок кўзи билан қаралса, унинг ҳаракатланиши ҳам кўринарди. Ҳозир тил арабий-форсий сўзлар ҳисобига бойигани ҳолда, ўз сўзларини янгиламоқда эди. Вақту замонлар ўтгач, ақли етук кишилар ўз тили жозибалари аро у сўзларни кўришганида, ёт сўзлар ҳам босқинлардану чопқинлардан, эл ўтмишидан, шунингдек, илм тарихидан сўзлаётганини билиб оладилар, албатта.

“Тил – ҳар нарсани ўзида акс эттирадиган ғалати бир тарих битиги, – деб ўйлади у. – Саваш-сўқиш, экин-тикин сўзлари-чи? Шуларнинг бари эл қандай яшаётганидан дарак бериб туради”.

Эртасига йўлга отланганида:

– Бу кетишда қайларгача бормоқчисан? – деб сўради қабила шайхи.

– То Ироққача ёйилиб кетган барча туркийларнинг ҳаётини, тилини ёзиб олмоқчиман, – деб жавоб қилди Маҳмуд. – Қошу қароқдай ёнма-ён икки қишлоқ шеваси бир-биридан фарқланишига қарасангиз, катта бир китоб бўлади чоғи.

– Ўҳ-ҳў, ишинг зўр экан, – деди оқсоқол. – Аммо таҳсинга лойиқ. Мен ҳабибу аҳбобга, авлоду валадга, ақрабога тайинладим, арабнинг ҳар жамоаси сенинг бораётганинг ҳақида бошқаларга хабар берсин, муносиб иззат-икром ила кутиб олиб, кузатишсин.

Кейин қулоғига шивирлади:

– У китобингга бизниям қўшиб қўя оласанми? Исмим Тамим, отамнинг исми Абдуллоҳ, Бану Холид қабиласидан, деб қўйсанг бас.

Олим кулимсиради:

– Албатта.

Сўнг улар билан қучоқлашиб хайрлашиб, жўнаб кетди. Олдинда узоқ ва машаққатли йўл турар эди.

Кеч куз теварак-жавонибга ҳукмини ўтказар, сон-саноқсиз улуслар қишлаш учун тоғ ўнгирларига, камарларга кўчишарди. Тез орада дала-тузни қоплаб қалин қорлар ёғди. Кишилар куз аввали келиб қолган ўша киши ҳақида анча гапириб юришди. Қарлуқлару ўғизлар, қипчоқлару арғинлар, чигиллару яғмолар тақдирнинг чалкаш йўллари аро олим ёзган китоб дараги етиб келишини кутишар, тафтли аланга ланғиллаган кечаларда унинг номини эслашарди. Улуслар орасида “Билга киши” деб ном қолдирган узун бўйли, доно кишининг ҳақиқий хон ўғли эканидан эса, ҳеч кимнинг хабари йўқ эди.

* * *

Орадан бир неча йил ўтди.

Олим шу кезишлари оқибатида, келгусида тартиб берилажак “Девони Луғотит-турк”нинг тамал сўзларини, ўнлаб туркий қавмларнинг урф-одатларини, айтиму достонларини дафтар-дафтар ёзиб олди. Бу иш учун умрининг ўн беш йилини харж этди. Болосоғундан булғор элларигача кезди, юзлаб элатларнинг лаҳжаларини ўрганди.

Бироқ жуда кўп сўзлар қишлоқлару ёзлоқларда, ўтлоқлару сувлоқларда, яйлоқларда қолиб кетди. Уларни жам қилишга биргина кишининг умри етмоғи зўр иш эди.

Булғорлар юртига етганида бир муддат сўлим кўллар, яшил ўрмонлар аро тин олди. Тенгритоғ аллақачон олисда қолиб кетган эди. Тин олмоқ баробарида тўплаганларига тартиб бериб, саралади. Шунингдек, ғоят улуғ шу элнинг жонли тили борасидаги изланишларнинг сўнги йўқлигини ҳам ҳис қилди. Вужудида янги бир қувват, жазм пайдо бўлди.

Баҳор кечаси, ёмғир ёғиб ўтгач, кўк тозаланган эди. Пасттоғлар ортидан каттакон баркаш бўлиб ой чиқди.

– Бизнинг элларда сени “Момо” дейдилар, – деди у орзуларнинг олис тимсолидай кўринган тўлин тун ёритқичига соғинч ила боқиб. – Араб “бадр”, форс “моҳ” дегани ҳолда, бизлар сенга қошу сочлари оппоқ оқарган момолар васфини ҳам қўшиб “Оймомо” деймиз. Баъзилар эса “Ойдада” деб ҳам айтадилар. Яъни, табиатда неки бор, улуғлар ёду ҳурматига олиб келиб боғлаймиз…

Яна бир оз вақт ўтгач, кўкка Қорақуш чиқди. Тунги самода жимирлаб тураверди.

Олим вужудида латиф енгиллик ҳис қилди. Олам узра яшаётган туркий элатларнинг илк хазинаси мана шундай яратилди. У ҳозир биттагина, холос. Аммо бепоён дунёга ёйилиб кетган юзлаб улусларнинг ҳаёт тарзидан, маросимларидан, завқу изтиробларидан, умридан дарак берадиган ажойиб бир қомус тамали бунёд этилди.

Бир булардангина эмас, эл озодлигидан, сарбастлигидан сўзлайдиган, қатида миллат руҳини ташийдиган ўхшаши йўқ асар бўлди.

“Мен элимнинг энг тоза сўзларининг бир қисминигина олдим. Асли ҳар қишлоқ, ёзлоқ, сувлоқнинг, ҳатто овлоқ, пойлоқнинг ҳам ўз сўзлари бор. Улар ёмбилар каби ўз маконида, ўз кишилари билан қолиб кетди. Очуннинг ишига қара, – деб афсус ила ўйлади у. – Бир хон ўғли эдим, бу қисмат бошимга келмасайди, ҳозир бир ерда муқим эл сўраб ўтирардим. Ҳа, шунча ерларни кездим-кўрдим. Эл-улус бағрини очиб кутиб олди, ош-озиғини аямади, кўмак берди. Ҳаниси хотун ўша ишини қилмаганида булар қайда эди? Наҳотки “Девони луғотит-турк”нинг яралиши учун отаму укаларимнинг ҳалок бўлиши лозим кўрилди? Хон бўлиб тахт сурганимда улус хизматида бўлардим, албатта. Қолдики, яна эл хизматига бел боғладим. Шояд вақти келиб, бунинг учун илм салтанатидан кичик бир тахт ато этсалар, не тонг?”

Саҳар бўзаргани сайин Қорақуш бота бошлади.

“Кундуз қочгач, у яна чиқади, – деб ўйлади олим. – Минглаб йиллар то қиёматгача шундай бўлаверади. Бир Маҳмуд бор эди, у ҳам ботиб кетади. Аммо элнинг Маҳмуддан ҳам чақноқ юлдузлари инсоният самоси узра мана шундай чақнайверадилар.

Қолдики, доимо шу эл, шу улус яшайверсин, Кўк Тенгриси уни доимо қўлласин.

Эл яшнасинки, тили ҳам яшнасин.

Қадимий ва тоза эди, абадиян шундай тоза, кўркли бўлиб қолсин!”

________________
* Қурт – бўри.
** Телим – кўп.
***Байир – эркак туя.

(“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 30 январь, 2017)