Қатиқсотарлар маҳалласини қатиқсеварлар мавзесидан ажратиб турувчи ариқ устидаги ёғоч кўприкча пайшанбадан жумага ўтар кечаси олакўкиш рангга бўялиб, эрталаб унинг бўсағасида балиқчилар ғаровтаёғини эслатувчи ингичка шлакбаум ва ғўла курсида бабоқланиб ўтирган қўнғизмўйлов кимса пайдо бўлди. Қуёшнинг киприги узайган кезда катта сўмка кўтарган шогирд ҳам етиб келиб, «ассаломалайкў-ў-м, Қўшмат ака», дея қийшанглаб таъзим қилди.
– Саломни чўзғиламай, тезроқ жойингга бор, – ғўданглади Қўшмат. – Одамларни кўниктиргунча ҳушёрроқ ишлашимиз керак. Йўталимни пойлаб тур. Қайси усулни қайси вақтда қўллашни чалкаштирворсанг, ишдан бўшайсан, Қорамирза.
Қорамирза мунгли бурун тортиб, четга бурилди. Нарироқдаги буталар ортига ўтиб, сўмкадан олинган турли кийимларни алоҳида-алоҳида тахлашга тутинди.
Эндигина нос чекишга тараддудланган Қўшмат охорли шляпа остида сўлқил-сўлқил одимлаб келаётган пўрим кишини кўриб, тиқинни қайтадан носқовоқнинг оғзига суқди-да, бирдан безрайиб, махфий ҳудуд соқчиси қиёфасига кирди. Тонгги манзарадан жузъий хато топгандек, уфққа норози кайфиятда кўз қадаб келаётган пўрим киши хиром пойабзалини кўприкча яқинида кескин тўхтатди. Таажжубланиб қош чимирди. Чўнтагидан кўзойнак олиб, шлакбаумнинг ўртасига илиб қўйилган тахтачадаги «Аққа-баққа 10 сўм» деган ёзувни синчиклаб ўқигач, нигоҳини Қўшматга бурди:
– Буни тагига етсак бўладими?
– Хусусий кўприк бу. Олдин пули тўланади, кейин ўтилади.
– Хусусий? Бунга ҳужжат борми?
Қўшмат буталар томонга безовта қиялаб, қаттиқ йўталди, сўнг пўримга гап илмоқлади:
– Бизда-ку ҳужжат бор. Локигин, ўзларида-чи? Бировни текширишга ҳаққингиз бўлса, кўрсатинг ҳужжатни.
Пўримнинг лаби асабий пирпираб, навбатдаги ҳамлага чоғланганида, чап қўлини бўйнига осиб, ўнг қўлида ҳасса ушлаган Қорамирза оқсоқланиб яқин келди:
– Э, ҳорманг, акахон, – дея Қўшматга хушомадланди.– Илойим, кам бўлманг. Умрингиздан барака топинг.
Кейин, пўримга юзланиб, илгари бу кўприкча у дунёдаги қилкўприкдан ҳам хавфли бўлгани, яқинда шундан ариққа йиқилиб қўл-оёғи шикастлангани, натижада бозордаги тирикчилигидан қолгани етмаганидек, анча пул сарфлаб даволангани, хотини кунига уч маҳалдан мошинакира қилиб, касалхонага қатнагани-ю, ниҳоят Қўшматнинг муруввати боис бу кўприкча эпақага келтирилиб, минглаб мўминлар хатардан халос этилганини маддоҳланиб сўзлаб берди. Қўшматга «қайтими керакмас», дея йигирма беш сўм тутқазгач, пўримга бошдан-оёқ разм солди:
– Сумбатингиздан сезяпманки, шу саховатпеша инсонга менам битта элликталикни хайрия қилворсаммикин деб турибсиз. Кўнглингиздагини топдим, а? Хех-хех-хе…
Пўримнинг туйқус кўнгли юмшади, «а… агар-р хайрия бўлса, бу бошқа гап», дея чўнтагидан бир тутам пул олди, ичидан элликталикни топиб, Қўшматга узатди. «Шунчалар савобга кўмилдингизки, ўлибоқ, тап этиб жаннатга тушасиз, акахон», деган алқовларни ёғдириб, пўримни илиқ кузатиб қўяётган Қорамирзага Қўшмат қониқиш ила тиржайди:
– Яхши ишладинг. Бундан кейинам нонингни шунақа ҳалоллаб егин.
Буталар ортига оғир юмушдан толиқиб қайтган Қорамирза учуқ тошган лабига сигарет қистирди. У ёқда Қўшмат ҳам хуморбостига шайланди-ю, носқовоғи яна қўлида қолди. Кўприкчанинг нариги бошида қизалоғини етаклаган танноз жувон кўринди. У, шлакбаум яқинида тўхтаб, тахтачадаги ёзувни тумтайиб ўқиди, картмонидан ўн сўм суғуриб, ердаги қоғоз қутичага ирғитди. Қўшмат гўё уни кўрмагандек без бўлиб тураверди.
– Очмайсизми? – тезакранг бўёқ сувалган лабини чўччайтирди танноз. – Пулни олдингиз-ку.
– Болага ким тўлайди, болага?
– Вой! Муштумдек болагаям пулми? Инсоф борми?
– Инсофимиз бордирки, эмизикли гўдакларга бепул ўтиш ҳуқуқини бериб қўйгандирмиз, – бошини бутазор томон буриб, ғарғарадор йўталгач, таннозга чақчайди Қўшмат. – Қизчангиз неччига кирди?
Қизалоқнинг еттидан ўтаётганини эшитиб: «Ҳе, ата-а-нг, боғча ёшида бўлгандаям, эллик фоиз енгиллик берардик», дея афсуснамо бош тебратаркан, бу гал жағига ясама соқол ёпиштириб, башанг салла-чопонда ташриф буюраётган Қорамирзага кўзи тушиб, мулойимланганича ўрнидан турди:
– Ие, ие! Ассалому алайкум, қори почча.
Қорамирза тавозе билан алик олди, таннозга чала-чулпа кўз ташлаб қўйиб, Қўшматга қироатланди:
– Бу отинчани танимадик-ку, бўтам. Инчинун, қариндошларданми дейман?
– Нималар деяпсиз, почча бобой? – жизиллади танноз. – Минг шукурки, бунақа юлғичдан қондошим йўқ. Қаранг, шу зиғирттак қиздан кўприкпули сўраяпти-я.
Виқор билан тасбеҳ ўгираётган Қорамирза, бир сесканиб олиб, Қўшматга қош керди:
– Эво-о-ҳ! Инчинун, авлиёларни ранжитадиган иш бўпти-ку. Андек сабр қилмабсиз-да, мулла Қўшмат. Бунақа калта кўйлакли отинчаларнинг зоти улуғ бўлади. Боласининг бошидан бирон нарса ўгирар, вааллоҳу аълам.
Бу гапдан таннознинг чеҳраси чаман бўлди:
– Тўғри айтдингиз, почча бобой, тагим жудаям тоза. Боламни ҳақига доим садақа қиптураман.
Шундай дея, картмонидан яна иккита ўн сўмликни олди, қизчасининг бошидан айлантириб, уларни ҳам қоғоз қутичага улоқтирди. Қўшмат шлакбаумни очиб, она-болани ўтказиб юборгач, «бо-о-ракалло, отинча, бо-о-ракалло», дея кўзи ёниб дуогўйланаётган Қорамирзага қараб мўйлов учирди:
– Фишт! Жойингга бор энди.
Қорамирза тасбеҳ ўгиришдан тўхтаб, таънадор кепатада ҳаволанди:
– Қўполлик қилмасинлар, бўтам. Инчинун, бу кўприкни вайрон қилиш учун «суф» дейишимиз кифоя.
Қўшматнинг зардаси қайнаганини кўрган Қорамирза мириқиб кулди-да, саллани қўлга олиб елпинган куйи буталар ортига ўтиб кетди. Қўшмат ниҳоят нос каплади. Лекин, кайфи томирларига ёйилиб улгурмасидан, китоб-дафтар қўлтиқлаган йигитча шамолдаги хазондек пирпираб келиб, қорнини шлакбаумга қадаб тўхтади.
– Ие, бу қанақа тамўжний? – кўзи гилдираб сўради у.
Майда носдан оғзи сувлашган Қўшмат аввал ёзувли тахтачани қоши билан кўрсатди, кейин бармоқларини бир-бирига ишқалаб, пул тўлаш лозимлигини шама қилди.
– Шу қийшиқ кўприкдан ўтишгаям пулми? – жирракиланди йигитча. – Бекорчи валютам йўқ. Кўтаринг таёқни.
Қўшмат носни бутазор томонга туфлаб, жарангдор йўталди. Сўнг йигитчага дўқ урди:
– Ҳамма индамасдан тўлаб ўтяпти. Нима, шохинг борми?
– Шох сизга ўхшаган қари такада бўлади. Йўлни очинг, шошиб турибман!
Энди кавказча шалвироқ шапкани бошга қинғир қўндириб, бўйнидаги кумуш занжирни суратли футболканинг устидан саланглатган Қорамирза, тиш ғичирлатиб келиб, йигитчага бурнини буриштирди:
– Ҳў, қилвир! Нимага постда турган одамга бўйин чўзяпсан? Бир калла солиб, кўкрагингни тандир қипқўяман-а. Қорамирза дракўн деб қўйибдилар мени.
– Ёпишганга яраша, пулдорроққа ёпишинглар. Кунларинг талабага қолдими?
Бу гапдан Қорамирза баттар ловуллади:
– Вой, тулки-ей! Вой, муттаҳам-ей! Студентман деб, раҳмимни келтирмоқчисан? Жарақ-жарақ стипендия олишингни билмасамакан.
– Сенлардаги бор қилиқ тирноғимнинг устида, – Қўшмат ҳам заҳрини сачратди. – Давлат берган пулни совуриб, гоҳ беҳаё кинолар кўрасан, гоҳ жилпиллаган қизларга музқаймоқ ялатасан. Яна, ўн сўм деса, кўзингни лўқ қиласан-а.
Қорамирза: «Ўша кўзингни ўйволайми!» –дея йигитчага бармоқ ўқталган дамда, деҳқонча кийимдаги киши пайдо бўлиб: «Ҳа, иккита кўппак битта лайчага тирмашиб қопсизлар», деб ўртага кирди. Талабанинг арзини эшитгач, деҳқоннинг пешанаси тиришди.
– Савоб ахтариб, биров маҳаллага чойхона қуриб беряпти, биров сартарошхона. Сенлар шапалоқдек кўприкчани бўяб қўйиб, тугалай ўзингники қилволдиларингми? Бунга қандай бетларинг чидади, имонсизлар?
– Ҳов, братан! – ғижиниб давараланди Қорамирза. – Мана шу йўлдан тўппа-тўғри борсангиз, менимча, айнан уйингизнинг олдидан чиқасиз. Гапни кўпайтирмасдан, секингина ўн сўм бериб…
Қорамирза бармоқ чўзиб, деҳқоннинг иягидан кўтарди. Деҳқон эса, кутилмаганда унинг билагидан тутиб, қўлини шартта ортга қайирди:
– Ўпкангни босвол, полвон, бизам тўй-пўйларда курашиб юрганмиз.
Қорамирза кучукдек ғингшиганча ўзини у ёқдан-бу ёққа уриб кўрди. Тенг келолмаслигини сезгач, Қўшматни ёрдамга чорлади.
Талвасага тушган Қўшмат пулли қутичани шоша-пиша қўлтиқлади-ю: «Бирпас чидаб тур, ҳозир мелиса чақираман», дея кўздан ғойиб бўлди. Сўкина-сўкина, шлакбаумни бузаётган йигитча Қорамирза қўли қайрилган ҳолида ҳам дўқ-пўписани давом эттираётганидан жаҳлланиб: «Бу гўрсўхтани бир тепиб ариққа учирворсангиз-чи, амаки!» – деб шарттакиланди.
– Бунақа ҳаромхўрларни тепишгаям ҳазар қиламан, – ижирғанди деҳқон.
– Мен ҳазар қилиб ўтирмайман!
Йигитча бор кучи билан Қорамирзанинг кетига тепиб, уни ариққа ағдарди.
– Итканалар! Хариплар! – сувда оқиб бораётиб мушт дўлайди Қорамирза. – Сенларни тавба қилдираман ҳали!
– Хайр, Қорамирза дракўн! – мазахлаб қўл силкиди йигитча. – Хуш кўрдик!
Деҳқоннинг ҳам завқи жўшиб, қичқирди:
– Шу ариқдан тўппа-тўғри оқиб борсанг, айнан фабриканинг олдидан чиқасан. Одам бўламан десанг, ўша жойга ишга кирвол.
Мағзавасимон сувнинг шатмоқ тўлқинчалари ариқни қиқир-қиқирга тўлдириб оқаётганга ўхшарди.
2001 йил.