Ro‘monning mavzu’i to‘g‘risida
Turkiston feodallarining keyingi vakili bo‘lg‘an Xudoyorning o‘z xohishi yo‘lida dehqon ommasi va mayda hunarmand — kosib sinfini qurbon qilishi, mamlakat xotin-qizlarini istagancha tasarruf etishi, bunga qarshi kelguchilar tilasa kim bo‘lmasin, rahmsiz jazo berishi ro‘monning mavzu’idir. Xudoyorning bu yo‘ldag‘i birinchi istinodgohi bo‘lg‘an ulamolar, ularning ichki-tashqi ahvoli, axloqi, madrasa va oila hayoti, ulamoda insoniy his bitkanligi va qolg‘ani ham xabosat pardasi ostida sezilmas darajaga yetkanligi mundarija sig‘dirg‘an qadar bayon qilinadir. Bular ro‘monning nomarg‘ub — manfiy qahramonlari. Ikkinchi tarafda mazkur qora kuchlarga qarshi “tuban” sinf — kambag‘allar, ularning xonliq tuzilishiga, qora kuch — ulamo alayhiga chiqishi. Mehnatkash kambag‘allarning axloqi, sajiyasi, oilasi, turmishi va bir-biriga aloqasi, samimiyati.
Albatta, men bu so‘ng‘i marg‘ub qahramonlarni o‘zbek tarixining hazmi ko‘targan qadar o‘z holicha olishqa tirishdim. Ularning xon va ulamoga qarshi isyoni tabi’iy — shar’iydir. Chunki shundan ortig‘o soxta bo‘lishi ustiga kitobning qadrini ham tushurar edi. Shu ikki sinf kurashini tasvir qilish vositasida xon harami, xotinlari, qirq qizlar, tarixiy va etno‘g‘rafiy lavhalar, o‘zbek hayoti, qiziqchilig‘i, tanqidchilig‘i, o‘zbek xotin-qizlari orasidag‘i iste’dod, shoiralar, azkiyachilik va boshqa yana ko‘b nuqtalarni qamrab olindi.
Ro‘monda yana bundan boshqa ko‘b jihatlar bor. Ularni bu yerda sanab o‘lturish hojat emas, ular muhtaram o‘qug‘uchining nazaridan qochib qutilmas.
Abdulla Qodiriy (Julqunboy)
Toshkand, 1928-nchi yil, 5 fevral
— Agar Farhodning Shirin, bo‘lsa Majnunlarning Laylosi
Nasib o‘lmish menga gulshan aro gullarning — Ra’nosi.
(Mirzo)
Agar or etsa Layli haqlidir Qaysning jununidin
Ne baxt Ra’no xaridoring talab ahlining — Mirzosi.
(Ra’no)
1. RA’NONING EGASI
Solih maxdum bu kun odatdan tashqari yeshilib ketdi, masjiddan chiqib to‘g‘ri qassobning oldig‘a bordi, bir tangalik go‘sht, sakkiz pullik piyoz olib havlisiga keldi. Maktabda husnixat mashq qilib o‘lturg‘uchi bolalar ichidan ikkitasini gulzorni supurib, suv sepishka buyurdi va o‘zi go‘shtni ko‘tarib ichkariga kirdi.
Nigor oyim hozirg‘ina qizlarni ozod qo‘yub, ko‘krak bolasini bag‘rig‘a olg‘an edi. Ra’no havli yuzida ikkita ukasining o‘rtasig‘a tushib, ularning loy o‘yunig‘a ishtirok etar, yer supurib yotqan soch o‘rumlarining tuproqqa belashkanidan xabarsiz edi.
Go‘sht ko‘tarib yo‘lakdan kirgan Solih maxdumning ko‘zi Ra’noning shu holiga tushdi:
— Balli Ra’no, ana jinnilik! — dedi maxdum, — atlas ko‘ylak senga hayf, senga bo‘zdan boshqasi albatta hayf!
Ra’no o‘rnidan turdi, dadasidan uyalib loyliq qo‘llarini orqasig‘a yashirdi.
— Uyat emasmi, yuv oq’lingni, yuv! Ukalaringni bola desam, sen ulardan ham oshib tushasan!
Ra’no yugurib ariqqa ketdi, Nigor oyim o‘lturgan joyidan “Ra’noning aqli tushsin” deb kulib qo‘ydi. Solih maxdum hanuz Ra’nodan koyib kelar edi:
— Ishing bo‘lmasa kitob o‘qi, hustixat ol, sen kulolning qizi emassanki…
Solih maxdum go‘shtni Nigor oyimning yonig‘a qo‘yub o‘zi zina bilan ayvonga chiqdi.
Maxdum tomonidan Ra’noning tergalishi Nigor oyimni uncha mashg‘ul etmadi. Ammo hozir uning ko‘ngliga kelgan masala erining chiqim vajiga favqulodda yeshilib ketishi edi. To‘g‘ri, Nigor oyimning oshxonasig‘a shuningdek bir necha choraklab go‘shtlar ko‘b kelar edi, faqat eti tomonidan emas. Solih maxdumning jo‘mardlig‘i ko‘pincha yigirma paysa etdan narig‘a oshmas, shunda ham bolalardan mo‘mayroq “ozodliq” kelib qolsa yoki “panjshanbalik” kutkandan ortig‘roq tushsa.
Shuning uchun Nigor oyim bu jo‘mardliq haqini eriga beralmadi:
— Go‘shni ko‘broq olibsizmi… Anvar buyurg‘anmidi? — deb so‘radi.
— Yo‘q, — dedi maxdum sallasini qoziqqa ila-ila, — bir manti qilayliq, — dedim, — manti yeganimizga ko‘b bo‘ldi, vallohi a’lam…
Ra’no yuvinib keldi, dadasiga uyat aralash bir qarab oldida, Nigor oyimning yonig‘a o‘lturdi va onasining bag‘rida emib yotqan chaqaloqning kichkina mimit qo‘llarini suyub o‘pdi.
Solih maxdum yeshinib kelib ona-bolaning ustida to‘xtadi.
— Sen mundane keyin kichkina bo‘lmaysan qizim, Ra’no, — dedi maxdum nasihatomuz, — shu ukalaring bilan qilib o‘lturgan ishingni kishi ko‘rsa nima deydi. Inshoolloh uy egasi bo‘lishg‘a yaqinlashib qolding. Endi tosh-tarozuni ham shunga qarab qo‘yishing kerak, qizim.
Ra’no qizarinib onasig‘a qaradi, yana mimit qo‘lni o‘pishka mashg‘ul bo‘ldi.
— Ra’noni egasiga topshirmag‘uningizcha, — dedi Nigor oyim, — quyulmaydirg‘ang‘a o‘xshaydir.
Bu so‘zdan Ra’no uyalib, boshini chaqaloqning bag‘rig‘a tiqib oldi. Solih maxdum kulimsigan ko‘yi dahlizga yurub bordi va oyog‘ini kafshiga uzatdi.
— Tur, yotma Ra’no! – dedi dahlizdan, — go‘shtni onangg‘a to‘g‘rab ber, piyozni art! Anvar akang ham kelib qolar, taom asrga tayyor bo‘lsin!
Ra’no dadasini uzog‘latib, boshini ko‘tardi, onasig‘a o‘pka aralash kulib qaradi. Uning bu qarashidan onasining boyag‘i so‘ziga qarshi rizosizliq onglashilmas, balki shodliq ma’nolari o‘qulur edi. Darhaqiqat, eru xotin oralarida o‘tkan ikki kalima so‘z shu oila gulshanida o‘skan Ra’noning istiqbolini ochiq belgilar edi. Nigor oyim “Ra’noni egasiga topshirmag‘uningizcha…” deb garchi bir muncha qo‘polroq ta’bir bilan bo‘lsa ham “Ra’noning egasi” borlig‘ini so‘zlar, Ra’no esa “egasi”ning kim ekanligini yaxshi bilgani va uni qanot qoqib qarshi olg‘ani uchun jodu ko‘zida rizosizliq emas surur ma’nolari o‘ynatar edi.
Dadasining – “Anvar akan ham kelib qolar, taoming asrga tayyor bo‘lsin!” jumlasi Ra’noga yana ochiq, yana ravshan ta’minot berar edi…
2. AMIR UMARXONNING KANIZI
Solih maxdum 1230-1290-nchi hijriy yillarda “Ho‘qandi firdavsmonand”da yashag‘an bir muallim va imom, o‘z zamonasining istilosi bilan aytkanda “maktabdor domla”dir. Solih maxdum sinfi jihatdan ulamo oilasiga mansub bo‘lib, bobosi Olimxon va Umarxon davrlarida muftilik, qoziliq mansablarida xizmat qilg‘an, otasi ersa Qo‘qonning Madali (Muhammadali) xon madrasasida necha yillar mudarris bo‘lgandir. Qisqasi maxdumning ota-bobolari xonlar qoshida mumtoz va xalq nazarida “sharaflik va muhtaram” mavqi’ni ushlab kelganlar. Biroq bu mumtoz silsila bizning maxdumgacha yetib kelalmay, Mamadalixonning qatli bilan birga kesilgan, buning mojarosi ersa quyidag‘ichadir:
Turkiston xonlig‘i tarixidan xabardor kishilarga ma’lumdirkim, Amir Umarxon oxir umrida o‘z saroyidagi yosh kanizlardan biriga muhabbat qo‘yadir. Kaniz yosh bo‘lg‘anlig‘i va balog‘atka yetmaganligi uchun uni nikohiga ololmay vaqt kutadir. Shu kutib yurish yillarida Umarxon murodiga yetalmay vafot qiladir, boyag‘i kaniz qiz balog‘atka erishadir va bir husniga o‘n husn qo‘shulib otaning bolasi bo‘lg‘an Madalixonni ham o‘ziga oshiq qiladir. O‘z saroyida o‘skan bu qizni yosh xon hamisha ko‘z o‘ngida yuritsa ham biroq… tarixning bizga xabar berishiga qarag‘anda Madalixon shu qizning dardida necha yillar yonadir. Chunki ulamolar bu go‘zalni Madaliga ona maqomida hisoblab, nima uchundir xonning orzusig‘a ko‘ndalang keladilar:
“Otangiz, agarchandi kanizni o‘z nikohlariga olmag‘an bo‘lsalar ham va lekin balog‘atka erishkach olarmad deb niyat qilg‘anlar. Binobarin bu kaniz sizga ona maqomida, shari’at ruxsat bermaydir!” deydirlar.
Madalixon bu fatvodan keyin dardini ichiga yutishg‘a majbur bo‘lib, ammo ikkinchi tarafdan o‘zining orzusig‘a qarshi borg‘an ulamoni sekin-sekin “ilmiy” ishlardan olib ular o‘rnig‘a yangilarini qo‘ya boshlaydir. O‘z orzusig‘a zamin hozirlag‘ach, bir necha yilni o‘tkazib, yana ulamog‘a shu to‘g‘rida fatvo so‘rab murojaat qiladir. Tabi’iy, yaqindag‘ina og‘zi oshqa yetkan yangi ulamolar o‘z valiyi ne’matlari bo‘lg‘an Madalixong‘a xiyonat qilmaydirlar-da:
“Ba nazdi mujtahidini kirom asli e’tibor aqdi shar’iydir . Otangiz marhum – nikohlanaman deb aytkan bo‘lsalar ham nikohlandim, deb aytmaganlar. Bas, amiralmo‘minin mazkurani xud nafslari aqdi shar’iy qilsalar joiz va durustdir. Vallohi a’lam bissavob” deb fatvonomani “binni mufti marhum”, “binni mudarris marhum, “binni Ho‘qandiy marhum” – muhri bahaybatlari bilan qalashdirib beradirlar va Madalixon to‘y va tomoshalar bilan murod-maqsadig‘a yetadir…
Kimlarning vositasi bilandir mazkura go‘zal kanizning ta’rifi Buxoro amiri – amir Bahodir – (Botur) xong‘a yetib ul ham ilgaridan haligi kanizga g‘oyibona oshiq bo‘lg‘an edi. Ammo qaysi yo‘l bilan bo‘lsa ham kanizni ko‘lg‘a kirgizish fikrida bosh og‘ritib, nos chakib yurgan Bahodirxon qulog‘ig‘a bu xabari jonso‘z yetib dumog‘idan dud chiqadir va darhol Buxoroning zabardast ulamo, mufti, a’lam, hokazo va alo-hozalqiyos peshvolarini o‘z huzuriga chorlab, darg‘azab voqi’ani so‘zlaydir va ulardan darhol bir “fatvoyi bahaybat”ni talab qilg‘anida ulamoyi kirom ham daron botahorat-betahorat, masalani eshitar-eshitmas fatvo yozadilarkim:
“Bir jamoa mo‘minlarga amir bo‘lg‘an zotning vazifasi shar’iysi shuldurkim, islomda ustivor turg‘ay, ahkomi islomni kamokon ijro qilg‘ay. Har bir amirikim arkoni islomdan zarracha yuz o‘gursa ul kimarsa jamoai islom ustiga amir emas sharirdir . Nauzanbillahkim Farg‘ona va Turkiston mamlakatining alhol amiri bo‘lg‘an Muhammadalixon volidining mankuhasi , ya’ni volidai ayni va rizo‘isini o‘z aqdig‘a olibdir, nauzanbillahi, nauzanbillahi. Oyat va ahodisi sharifa va ba chahori mazhab va ba nazdi mujtahidini kirom va ulamoi zul-ehtirom muttafaqun alayhi kofirdir. Kazolika o‘shandog‘ murtadning qatli avvalo digar islom amirlariga va ba’d az barcha mo‘minlarga farzi ayndir!”
Darvoqi’ “xolisona” bu fatvoga amir Bahodirxon “betarafona” qiymat berib, “din yo‘lida xolis bir jihodi akbar” deb jami’i qo‘shunlari bilan Farg‘ona ustiga yurish qiladir. Amiri Bahodirning bu “xolisona” jihodi Turkiston xonlig‘i tomonidan qanday muqovamatlarga uchradi va ikki tarafdan qancha boshlar kesildi, albatta bu to‘g‘rida bizning ishimiz yo‘qdir. Faqat bu mojarodan bizga keraklik nuqta shundakim, natijada Madalixon shikast topdi, ham amiri Bahodirxon tomonidan qatl qilindi. Madalixong‘a fatvo yozib bergan Qo‘qon ulamolaridan bir nechalari had uruldilar va bir nechalari qochib qutuldilar. Amiri Bahodirxon bo‘lsa Farg‘ona hukumatiga o‘z kishisini qo‘ydi, fathu nusrat bilan kanizni olib Buxorog‘a qaytdi.
Maqsadg‘a kelsak Madalixong‘a fatvo yozib berishda ishtirok qilg‘an va Bahodir tomonidan hac urulg‘an ulamolarning biri shu bizning Solih maxdumning otasi edi. Had urulg‘andan so‘ng ko‘b yasholmadi, o‘ldi va shuning bilan bu oilaning burung‘i imtiyoz va sharafi ham bitdi. Chunki mundan so‘ng Turkiston taxtiga o‘lturgan xonlarning hammalari deyarlik Buxoro amirining himoyasida kabi edilar. Va Madalixonning fatvosiga ishtirok qilg‘an ulamolar hamisha e’tiborsiz, mardud bo‘lib qoldilar.
3. MAXDUMNING UYLANIShI VA MAKTABDORLIG‘I
Solih maxdum otasining vafotida yigirma yoshliq talaba edi. Otasi marhum bo‘lg‘andan so‘ng o‘zidan bir necha yosh kattaroq og‘asi Marg‘ilong‘a imom bo‘lib oilasi bilan ko‘chib ketdi. Solih maxdum onasi va o‘n olti yoshliq Na’ima ismlik singlisi bilan Qo‘qonda qo‘ldi. Birar joydan kelim bo‘lmag‘anliqdan bu oila ko‘b tanglikka tushib oxirda Solih maxdum tahsilni tark etishka, qorin to‘ydirarliq bir kasb izlashka majbur bo‘ldi.
Albatta Solih maxdum og‘irroq kasbni uxda qilolmas, imoratka bo‘lsa soqoli chiqmag‘anliqdan yarolmas edi. Ko‘b ozor chekib nihoyat qorindosh-urug‘ va mahalla kishilarining kengashlari bilan o‘z uyiga maktab ochdi, mahalladan besh-o‘nta bola yig‘di va yeng shimarib maktabdorliqqa boshladi.
Bir necha yil maktab rivojga minmadi, ya’ni bolalar o‘n besh-yigirmatadan narig‘a o‘tmay, “panjshanbalik” arang it azobi ro‘zg‘org‘a yetib turar edi. Maxdum va oilasining shundan boshqa daromad manba’lari bo‘lmag‘ani uchun har holda, yana shunga qanoat qilmoqqa majbur edilar.
O‘g‘ul yigirmaga, qiz o‘n beshka yetdimi – onalarning dardi kelin va kuyav savdosi bo‘lib qoladir. Shunga o‘xshash maxdumning onasi Mohlar oyimning kasali go‘yo “dard ustiga chipqon” edi: maxdumning yoshi yigirmadan oshti, Na’ima ham o‘n sakkizga to‘ldi, ya’ni kelin ham kerak, kuyav ham. Na’ima to‘g‘risidan tashvish yo‘q, husn, odob, yumish, hammasidan ko‘ngil to‘q, bek bo‘lmasa – bekzoda, mudarris bo‘lmasa – mukarrir .
Ammo maxdum masalasi bir oz mushkilroq edi: topish, tutish ma’lum, otasidan qolg‘ani faqat ichki-tashqi havli, mundan boshqa hech gap. Bas, Mohlar oyim o‘z tirikligida maxdumning “boshini ikki” qilmasa, o‘zidan so‘ng uning uylana olishi amrimahol. Shuni ko‘zda tutib Mohlar oyim maxdumning uylanishiga mazkura Na’imani vosita qilmoqchi bo‘ldi. Ya’ni Na’imani uzatib evaziga uzatilgan joydan kelin olmoqchi edi. Qarshi quda bo‘lmoq uchun qizliq va o‘g‘ullik havlini uchratish va buning ustiga “naslu nasabda tekislik”, olinadirg‘an kelinning silliqina bo‘lishi – ana shunday mushkilotlar orqasida ikki yil chamasi Na’imaning umri sarg‘ayib o‘tdi. Yurt emasmi, degandek yurtchilikda yurak og‘rig‘ig‘a davo topilmay qolmas. Shunga o‘xshash Mohlar oyimning yarasi ham nihoyat uchunchi yilda davosini topdi:
Xon o‘rdasining mutavaffo mirzolaridan bittasining madrasada o‘qub yurg‘an o‘g‘li bor edi va uyida chaqich chaynab o‘lturgan o‘n olti yoshliq qizchasi ham bor edi. Bu oila Mohlar oyimning taklifini ma’almamnuniyat qabul etdi. Chunki “o‘xshatmay uchratmas” degandek narigi taraf ham Mohlar oyimning bittasi edi. Sovchilar Na’imani yoqtirib Mohlar oyimning taklifini qabul qilib ketdilar. Mohlar oyim marhum mirzoning uyiga qiz ko‘rgali borib ul ham “qizi jajjigina ekan” deb keldi. Kuyavlar ko‘rulib ular ham zararsiz topildilar. Shartu sharoit so‘zlashildi: ikki orada qalin-palin degan gaplar yo‘q, har kim o‘z ulushiga tushkan osh-suvini qiladir, kelinni o‘rab-chirmab oladir, vassalom.
“Hay etti, huy etti, ikki koski to‘y etti” deganlaridek har ikki to‘y ham bir hafta ichida o‘tti, Na’imaxonim uyoqqa ketib, Nigorxonim buyoqqa keldi. Shunday qilib Solih maxdum xotinliq bo‘ldi.
Solih maxdumning maktab ishi ham uchunchi yildan boshlab bir oz jonlang‘an, bolalar ham o‘ttuz-qirqqa yetkan edilar.
Solih maxdum o‘ttuz yoshlarg‘a borg‘anda maktabdorlig‘i ham yaxshig‘ina shuhrat topadir, shogirdlar soni bir yuzga yetadir. Mehmonxona torliq qilg‘anliqdan maktab uchun maxsus bino yopadir, imlo, insho va husnixat mashqi uchun alohida xona ayiradir. Maxdum yolg‘in shuning bilangina qanoatlanmay xotini Nigorxonimni ham ishka soladir, ya’ni uning savodini tuzatib “otin bibi” qiladir. Ikki-uch guzarning qizlari Nigorxonimning sabog‘ig‘a yig‘iladirlar. Qisqasi, maxdum maktabdorliqda yaxshi shuhrat qozong‘anidek, uy-ro‘zg‘orini, yurish-turish, kiyim-solim va boshqa taraflarini ham tuzatib oladir.
Qirq yoshlarida mahallaga imom bo‘ladir va maktabini yana ham kengaytirib shu dahaning har bir tabaqasi ichida “ustoz mulla Solih maxdum” bo‘lib taniladir. Masalan, o‘zida savod chiqarg‘an kosib, savdogar, mullabachcha (madrasa talabasi) va shuningdek yangi bo‘g‘imlarg‘a ustozlik unvonini oladir. Hatto keyingi vaqtlarda uning shogirdlaridan xon o‘rdasigacha borib kirganlari bordirkim, maxdumning bu muvaffaqiyatini boshqa boblarimizda o‘qursiz.