— Ayol kishi erkakka qo‘l berib so‘rashdimi — bas!.. Ro‘za tutgan kishi og‘zini chayqasa, suv tomog‘iga ketmasa hamki, ro‘zasi ochiladi — shu og‘iz chayqashdan bahra oladi-da! Abdulhakimning qiziga usta Mavlonning o‘g‘li bir hovuch mayiz berganini o‘z qo‘zim bilan ko‘rganman. Hayo bormi shularda? Shariat yo‘li — xo‘p yo‘l. O‘n bir yasharida paranji yopinmagan qizdan qo‘lni yuvib qo‘ltiqqa ura bering. Paranji hayoning pardasi-da!
Mulla Norqo‘zi har kuni bozordan qaytib samovarga chiqadi va ko‘ngli tortgan odamlarni atrofiga to‘plab, yarim kechagacha shariatdan yuz o‘girgan xotinlar to‘g‘risida shunday vaysab o‘tiradi; ba’zan panjasini yozib, o‘zi bilgan oilalarni sanab chiqadi:
— Sotiboldining xotini dorixonada ishlaydi, har kuni mingta odam bilan javob-muomila qiladi: axir, bittasi bo‘lmasa bittasi ko‘z qisadi-da! Meliqo‘zining xotini avtobusda konduktor, ba’zan yarim kechada keladi; ishi erta tugagan kuni ham yarim kechagacha yursa, ayshini qilsa eri bilib o‘tiriptimi? Izzatillaning singlisi bo‘lsa artist — xaloyiqqa qarab muqom qiladi. Norbo‘taning qizi doktorlikka o‘qiydi, mintta oshnasi bor desang-chi! Erkaklarning ichida yurgandan keyin nima bo‘lar edi! Bo‘yga yetib qolgan qizlarini maktabga yuborgan otalarga hayronman… Shular xotinining yoki qizining o‘ynashlik qilib turgani ustiga kirsa-chi, qur’on ursin agar, «benavat» deb chiqib ketadi… Puxta gap shu!
Ochiq xotin-qizlarning har bir harakatidan mulla Norqo‘zi buzuqlikka dalolat kiladigan talay belgilar topadi. «Etgi qavat parda ichida» o‘tiradigan o‘z xotini esa bular qarshisida ko‘ziga farishta bo‘lib ko‘rinadi: namoz o‘qiydi, to‘pig‘idan yuqorisini ovrat hisoblab, jiyakli ishton kiyadi…
Bir kuni kechqurun mulla Norqo‘zi hovlida cho‘t urib o‘tirar, xotini esa namozshomgullarga suv quyar edi. Shu onda hovlining ustidan pastlab uchgan samolyot o‘tib qoldi. Xotin chars bedanaday patillab, qochmoqchi bo‘lganida yuzini karnaygulning poyasiga urib oldi. Yuzi butoqqa yomon tegdi. Ko‘ngli ozdi.
— Axir, muncha!— dedi mulla Norqo‘zi,— samolyot past ko‘ringani bilan undagi kishiga sen juda ko‘ringaningda chumolicha ko‘rinasan.
— Chumolicha ko‘rinsam ham ko‘rinar ekanman-ku ishqilib! — dedi xotin yig‘lamsirab.
Mulla Norqo‘zi hazil bilan uning alamini bosmoqchi bo‘ldi:
— E, hali men seni ochaman deb yuribman-ku!
Xotin uning yuziga xo‘mrayib qaradi-da, keyin zarda qilib uyga kirib ketdi va qorong‘i uyning allaqaysi burchagidan uning tovushi eshitildi:
— Har kimning go‘ri boshqa… Zerikkan bo‘lsangiz, u dunyo-bu dunyo yuzimni qora qilmasdan, javobimni bera qoling…
U bir hafta bo‘yi qovog‘ini ochmadi, uch kecha o‘rnini boshqa solib yotdi. Mulla Norqo‘zi o‘sha gapni hazillashib aytganini arz qilish uchun oldidan kelsa tishlar, ketidan kelsa tepar edi; bir kechasi gapni xotinining diyonatli, pokdomonligidan boshlagan edi, xotin ancha yumshadi.
— Hazilingiz qursin!— dedi chiroqni pastlatayotib,— kishining imonini qochiradi. Ochilish u yoqda tursin, ochiq xotinlarning yuzini ham ko‘rmayman, deb ont ichganman. Bir kuni besh-oltita ochiq xotin orasiga kirib qolib, ne vaqtgacha ko‘nglim g‘ash, ta’bim kir bo‘lib yurdim. Tushimda rahmatlik dadamni ko‘rdim, men bilan gaplashmadilar. Gapni ko‘ring-a, aytgani kishining yuzi chidamaydi: begona erkakning qo‘li oq sochni qoraytirar emish. Tavba qildim…
— U nima degani ekan?
— Obbo, muncha suyuldingiz? Shundaqa gaplarga sizning ham suyagingiz yo‘q. Nari yoting! Begona erkak, kishining qizligini esiga soladi deydi-da!
— Shundaqa gaplarni ochiq gapirishadimi-a?
— Bo, xudo, paranjini tashlab ko‘chada yurishga yuzi chidagandan keyin uyati bormi! Qurib ketgurlar, biram sharmandaki… Tavba qildim. Badaningda naming borida besh-oltita erkakni ko‘rmasang, umr bo‘ladimi, bu umr deydi-ya! Tag‘in ham zilzila bo‘lib hammani yer yutmas ekan-da! Tavba qildim-ey…
Mulla Norqo‘zi ertasiga samovarga chiqqanida yana panjasini yozib o‘zi bilgan ochiq ayollarni sanab chiqdi va xotini aytgan ayblarni bularning har qaysisiga taqdi, jinday o‘zidan ham qo‘shdi.
— Axir, bittasi oppoq sochi bilan menga tegishdi-da! Soching oqarsa ham tinib o‘lmas ekansan-da, desam, sochim oq bo‘lsa ham ko‘nglim qora, deydi.
Shunda o‘tirganlardan biri, intihosiz gapdan zeriqdi shekilli, qatgiq esnab, dedi:
— Men sizga aytsam, mulla Norqo‘zi, gap paranjida emas. Nikolay zamonida islovotdagi xotinlar bosh yalang emas edi-ku! Endi siz har narsa deysizu, bunchalik emas, ko‘zingizga shunday ko‘rinadi. Mana, men sizga aytib beray: umrimda xotin-xalajga suyuqlik qilgan odam emas edim, bahorda qishloqqa ketayotib yo‘lda bir xotinga hamroh bo‘ldim. It olib ketayotgan ekan. Hali sizday, mening ham ko‘zimga bu xotin juda tayyorga o‘xshab ko‘rindi. Hazillashdim, suyuqlik qildim. Indamaganidan keyin bir shama qilib ko‘ray-chi, dedim. Itning og‘ziga charm to‘r tutib qo‘ygan ekan, «jonidan, nega itingizning og‘zini bog‘lab qo‘yibsiz, ko‘chadan o‘zi topib yegani yaxshi emasmi?» desam, «buning ham og‘zi
sizning og‘zingizday shalaq, ehtiyot yaxshi-da» deydi. Terlab ketdim. Orqamga qaramay bir qochdim… Shariat xotinni qattiq tutish kerak deydi-yu, ammo xotinni qancha qattiq tutsangiz, shuncha g‘aflatda qolishingizni poylaydi.
Mulla Norqo‘zi bu odamning oddiy haqiqatni anglamasligidan koyidi:
— Behuda gap! Mana mening xotinim nima ekanini o‘zim bilaman. Paranjisini tashlab ikki kun ko‘chada yursin-chi! U odamning zardasi qaynab ketdi:
— Nega ko‘chada yuradi? Ko‘chada paranjilik yursa ham ayniydi-da! To‘g‘risini aytaymi? Paranjilik xotin harom ishga yaqinroq bo‘ladi. Sabab deng! Agar siz yuziga kulib qaramasangiz, devorg‘a shoti qo‘yib ko‘chaga mo‘ralaydi: ko‘ylaklik olib bermasangiz, tom orqasidan ko‘ylaklik uzatadigan chiqib qoladi. Ochilgan xotin-chi, ko‘ylak olib bermasangiz o‘zi ishlab, o‘zi oladi.
Ehtimol, shundaydir, ammo mulla Norqo‘zining xotini pokdomon. Agar mulla Norqo‘zi o‘n yil yuziga kulib qarama-sa, qopdan ko‘ylak, bo‘yradan lozim kiyishga majbur qilsa ham, pinagini buzmaydi. Har qanday xotin bilan ham inoq bo‘lavermaganining o‘zi o‘ta diyonatli, pokdomon ekanining nishonasidir. Uning bittayu bitta o‘rtog‘i bor. Bu xotin to‘g‘risida mulla Norqo‘zi shunday fikrda: agar farishta ilgari o‘ttan bo‘lsa — shuning onasi, endi tug‘ilsa — shuning bolasi bo‘ladi, agar hozir yer yuzida bo‘lsa — shu xotinning o‘zi. Shuncha keladi, haftalab, o‘n kunlab turib qoladi, nainki shu choqqacha mulla Norqo‘ziga tovushini eshittirmasa! Shariatni mahkam ushlagan xotin shaharda ikkita bo‘lsa, biri — mulla Norqo‘zining xotini, ikkinchisi – shu! Namoz o‘qiydi, odatdagi ro‘zadan tashqari ashir oyida ro‘za tutadi, zavoddan chiqqan nonni, hozirgi kushxonalarda so‘yilgan molning go‘shtini yemaydi. U kelib turganda mulla Norko‘zi tashqarida —mehmonxonada yotib yuradi va uyini allaqanday nurdan munavvar bo‘lgandek sezadi. Shuning uchun boshqa mehmonlarday sira uning «izzati uch kun» bo‘lmaydi, necha kun tursa ham, tovuq go‘shtini quymoqqa o‘rab, qaymoqqa botirib yeydi. Uzoq turib qolgan vaqglarida xotini:
— Qurib ketsin, keta qolmaydi ham. Lablarim quruqshab ketdi. Sadqai erkaklik keting, xilvatga tortib o‘pishni ham bilmaysiz! – deb chiqsa, mulla Norqo‘zi urishib beradi:
— O‘zingga munosib gapni gapir! Yengil bo‘lma! Mehmon – atoyi xudo.
Mulla Norqo‘zi safarga ketadigan bo‘lib qoldi; ketishidan bir kun ilgari xotiniga aytib, o‘sha farishtani oldirdi va o‘rta eshik oldiga borib qiyomatlik singlisidan iltimos qildi:
— Singlim, men o‘n kunda qaytib kelaman, kelgunimcha o‘rtog‘ingiz bilan birga bo‘ling. Mana, o‘zingiz ko‘rgan joy, bemalol ayshlaringni qilinglar. Xo‘pmi, singlim?
— Xo‘p, deyaptilar, — dedi mulla Norqo‘zining xotini, – bu kishining ham, menga o‘xshab, boshqa gapirishadigan o‘rtoqlari yo‘q.
Xotini kechqurun mehmonxonaga ovqat olib chiqqanida mulla Norqo‘zidan o‘pkaladi:
— Uyatga ham o‘ldirasiz kishini! — dedi yig‘lamsirab, — o‘rtog‘im har kelganida menga bir narsa olib keladi. Mana bu safar bir jo‘ra shohi olib kelibdi. Shu choqqacha bitta dastro‘mol ham berolganim yo‘q. Men-ku yilda besh gaz chit ko‘rmayman, kelishingizda shu bechoraga bir narsa olib kelsangiz-chi siz ham odam bo‘lib!
— E, devona, o‘zi narsaga muhtoj bo‘lsa, senga narsa olib kelarmidi! Harna bo‘lsa xudoning bergani, olib qo‘ya ber, yaxshi gapingni ayama!
— Hech bo‘lmasa bitta paranji olib keling, savob bo‘ladi. Xotin kishiga paranji olib berish machit solishdan ham savob emish. Paranjisi eski, har kelganida birovnikini yopinib keladi.
— Xayr, mayli. Ammo men kelguncha seni yolg‘iz tashlab ketmasin. Ko‘ni-qo‘shnilar bilan kirdi-chiqdi qilmanglar.
Xotinining chehrasi ochilib ketdi-da, burilib ketar ekan, qizlarga xos sho‘xlik bilan aylanib, dedi:
— Bir narsangizni buzib qo‘ydim, aytsam urishmaysizmi? Olib kelgan suratingizdagi odamlar xuddi kishining aftiga qarab turganga o‘xshaydi, igna bilan hammasining ko‘zini o‘yib qo‘ydim.
Mulla Norqo‘zining achchig‘i keldi, chunki bu «Makkai mukarramani» bir sartarosh o‘rtog‘idan ming iltimos bilan olgan edi.
— Axir, undagi odamlar hammasi hoji-ku!
— Ha, o‘la qolsin, hoji odam emasmi!
Xotin kirib ketdi. Mulla Norqo‘zi ovqatini yeb, choyga umidvor bo‘lib o‘tirganida, ko‘cha eshigidan yoshgina bir xotin kirib keldi; chimmati ko‘lida, vajohatidan uyiga o‘g‘ri kirgan, yordamga kishi chaqirgani kelgan odamga o‘xshar edi. Mulla Norqo‘ziga bir qaradi-da, to‘g‘ri ichkariga yo‘naldi. Erkakni ko‘ra turib yuzini berkitmaganiga mulla Norqo‘zining g‘ashi keldi va shunday beibo xotinning ichkariga — farishtalar oldiga kirishini xohlamadi.
— Hay, hay! Xo‘sh kimda ishingiz bor?
Xotin o‘rta eshikdan kirib ketdi. Mulla Norqo‘zi darg‘azab bo‘lib o‘rnidan turdi va eshik oldiga borib bor tovushi bilan baqirdi.
— Hay xotin, deyman, qandoq behayosan! Jinnimi o‘zi bu…
Shu onda ichkaridan o‘z xotinining tovushi eshitildi:
— E, qandaqa xotin bu, birovning uyiga bostirib kiradi!..
Nimadir gursillab yerga tushdi, nimadir sindi. Uyning eshigi sharaqlab ochildi. Bir lahza jimliqdan so‘ng haligi begona xotinning baqirgan tovushi eshitildi:
— Xudo ko‘tarsin sen megajinni! Ikkita bolam bor! Bo‘ydoq yigit qurib ketganmidi!!
Yana nimadir sindi.
— Hay, nima gap?!— dedi mulla Norqo‘zi bo‘sag‘ada turib, — singlim, siz o‘zingizni bir chetga oling! Nima deydi bu manjalaqi!!
Begona xotin ayvonga chiqib dod ustiga dod soldi. Birpasda tom, devor ustlari, ichki-tashqi hovlining yuzi odamga to‘ldi. Mulla Norqo‘zi ayvonning pastidan kelib u xotinning etagidan tortgan edi, xotin jon-jahdi bilan bir tepib og‘zi-burnini qop-qora qon qildi; bunga ham qanoat qilmay, uning ustiga o‘zini tashladi.
— Voydod, xaloyiq, bu qanday erkakki, xotinini birovga qo‘shib qo‘yib, o‘zi eshik poylab yotadi! Voydod xotiningga qo‘shgani bo‘ydoq yigit qurib ketganmidi! Ikkita bolam bor…
Odamlar ajratmaganda bu xotin mulla Norqo‘zini g‘ajib tashlar edi. Mulla Norqo‘zi og‘zini ushlaganicha chetlandi. Xotini eshik yonida devorga suyanganicha turar, rangi murdanikiday, o‘zi qaltirar edi. Begona xotin hushidan ketib yiqildi. Ikki kishi — ayollar kirib, u farishtani uydan olib chiqishdi. U atlas ko‘ylak, lozim kiygan, bosh yalang, oyoq yalang, yoshgina chiroyli bir yigit edi. Hamma jim qoldi. Bu sukunatni yetmish yoshlardagi bir chol buzdi. U, mulla Norqo‘ziga qo‘lini paxsa qilib dedi:
— Sadqai odam keting-e, ayb emasmi?! Xotin qilish qo‘lingizdan kelmasa taloq qiling! Qo‘ying-e, ko‘chib keting mahalladan, yo biz ko‘chib ketamiz!..
Devor ustida turgan o‘n ikki yoshlardagi bir qiz devordan kesak ko‘chirib olib mulla Norqo‘ziga o‘qtaldi.
— Hu o‘l, turqing qursin! Boshingga solaymi shu bilan!
Mahallada sasib, o‘quvchi qizlarga kun bermaysanu, o‘zing noto‘g‘ri ish qilasan…
Hammaning diqqati xotincha kiyingan va eshik yonida yerga qarab turgan yigitga jalb bo‘ldi. Yana jimlik hukm surdi. Bu sukunat og‘ir tegirmon toshi bo‘lib mulla Norqo‘zini yanchib yubordi. U devor ustidagi qizga qarab, bo‘g‘iq tovush bilan o‘shqirdi:
— Sen gapirma! Senga kim qo‘yibdi gapirishni! Usta Mavlonning o‘g‘lidan bir hovuch mayiz olganingni o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman!..
Hamma kulib yubordi. Tomdan kimdir qichqirdi:
— Ha, bu kishining xotini mayiz yemagan!

1935