Hamroyev kechki ovqatdan keyin birpas cho‘zilmoqchi bo‘lgan edi, to‘g‘ri kelmadi: narigi uy to‘polon — bolalar bir-bi-rini yostiqbilan urib o‘ynayotibdi; soat sakkiz yarimda majlisga borish ham kerak. Kecha Hamdam ota-onalar majlisi bo‘lishi to‘g‘risida maktabidan qog‘oz olib kelgan.
Hamroyev hech qachon majlisga borgan emas, ammo fursati bo‘lganda bir tayyorlanib bormoqchi va bola tarbiyalashni bil-magan yoki bu ishga sovuq qaragan o‘qituvchilarni uyaltirmoqchi edi. Bu niyat uning xotini Sobiraxonga juda ma’qul bo‘ldi.
— Gapiring, izza qiling! Bolalar maktabda o‘qib qayta bevosh bo‘lib ketyapti. Siz uyda yo‘q vaqtlarda Hamdamingizning dastidan menga kun yo‘q. Ilgarilar urib yengar edim, endi uray desam, qochib tomga chiqib ketadi, tomda turib menga tilini ko‘rsatadi.
Hamroyev qo‘yin daftariga nimalarnidir yozdi.
— Xo‘sh, tag‘in nimalar qiladi?
— Tagin… ursam «baribir og‘rimaydi» deb xir-xir kuladi… Ha, aytgancha, bir yildan beri biron marta «aya» dega-nini eshitganim yo‘q, hamisha «Turondot» deydi.
Hamroyev kulib yubordi. Bu laqabni Sobiraxonga o‘tgan yili bayramda birovnikiga mehmon bo‘lib borishganida o‘zi qo‘ygan va shu bilan hammani kuldirgan edi.
— «Turondot» deydimi-a? Lekin buni majlisda gapirib bo‘lmaydi, chunki… lekin bir tomondan gapirilsa ham bo‘ladi, bola degan kattalarning gapini gapirmasligi kerak.
— Albatta! Maktabda shunaqa narsalarni o‘rgatmasa nimani o‘rgatadi? Quruq ilm bilan bola bola bo‘lar ekanmi?
Hamroyev Sobiraxonning shikoyatlarini, gazetalarda o‘qigan, odamlardan eshitgan tarbiyaga doir gaplarni yozib qo‘yin daftarini to‘ldirdi, keyin bularning hammasidan xulosa chiqardi:
— Men biron qog‘ozga o‘qimasdan qo‘l qo‘ysam, sen biron ko‘ylakning yoqasini qiyshiq qadab qo‘ysang, ishga sovuqqonlik bilan qaraganimiz uchun javobgar bo‘lamiz, nima uchun bola tarbiyasiga sovuqqonlik bilan qaragan o‘qituvchiga qonun yo‘q, qani, chaqir bu yoqqa Hamdamni!
Narigi uydan, uvadasi chiqib ketgan yostiqni ko‘tarib, Hamdam chiqdi.
— O‘tir, bu yoqqa! Xo‘sh, sen nima uchun ko‘cha bolalariga o‘xshab axloqsizlik qilasan!
Hamdam yostiqni kursiga qo‘yib ustiga o‘tirdi va onasiga qaradi.
— Nima qildim?
— Men so‘rayotibman, menga qara! Nima qilganingai bilmaysanmi? Nima uchun oying urganda… xayr, bu ham mayli. Nima uchun oyingni «aya» demay… yo‘q, nima uchun tomda turib, ayangga… umuman, tomlarda yurar emishsan, yer ko‘tarmaydimi? Maktabda senga shuni ta’lim beradimi? Qani daftarlaring?
Hamdam ayasiga qaradi.
— Qachon men tomda yuribman?
— Yo‘q, tomni qo‘y, menga daftarlaringni ko‘rsat! Bu yil o‘qish boshlangandan beri nechta «a’lo» baho olding?
— Bitta ham… yomon baho olganim yo‘q. Mana…
Hamroyev daftarlarini varaqlay boshladi.
— Xo‘p, hozir ko‘ramiz… «yaxshi»… «o‘rta»… «o‘rta»… Qani «a’lo»? Ruschadan nima uchun «yaxshi»?
— A’lo o‘qisam ham o‘qituvchimiz «yaxshi» qo‘yadi, «a’lo»dan «yaxshi» yaxshi deydi.
— Ha-ha! Hali siz yolg‘on gapirishni ham bilasizmi?! Qani, beriroq kel, ko‘zimga qara! «Yaxshi» yaxshi deydimi?
Hamdam yolg‘on gapirishning bunday oqibatini umrida birinchi ko‘rishi edi, yig‘lab yubordi.
— Menga qara deyman! Kim o‘rgatdi senga yolg‘on gapirishni? Qaysi domlang?
Sobiraxon aralashdi:
— Qo‘ying endi, minba’d yolg‘on gapirmaydi. Voy, tavba, ruschadan nega «yaxshi», baloday gapiradi shekilli-ku!
Hamroyev Hamdamning qulog‘idan cho‘zib, o‘ziga qaratdi.
— Tag‘in yolg‘on gapirasanmi? Bundan keyin yolg‘on gapiradigan bo‘lsang, bilib qo‘y, men oyingga o‘xshab og‘rimaydigan qilib urmayman-a!.. Shu yolg‘on gapingdan keyin ruschadan «yaxshi» olganingga ham ishonmayman. Qani, xo‘sh, masalan, choynakning qopqog‘ini ruscha nima deydi? Samovarning jo‘mragini nima deydi?
Hamdam ikkovini ham bilmadi va yig‘laganicha nariga uyga kirib ketdi. Hamroyev qo‘yin daftarini olib nimalarnidir o‘chirdi, yana nimalarnidir yozdi.
— Yo‘q,— dedi daftarini cho‘ntagiga solib,— bu ishga jiddiy qarash kerak. Shunday bo‘lgandan keyin majlisga jiddiy tayyorgarlik ko‘rib borilmasa bo‘lmaydi. Tarbiyaga doir kitob ko‘p.
— Soat sakkiz bo‘ldi,- dedi Sobiraxon.
Hamroyev o‘ylanib qoldi: borsa, albatta gapirishi kerak, gapirmaydigan bo‘lsa borishning keragi yo‘q. So‘zga chiqqanda gapni nimadan boshlaydi, nima to‘g‘rida gapiradi va qanday xulosa chiqaradi.
—Yo‘q, bu xilda borishdan foyda yo‘q, Turondot,— dedi,— bu safarcha siz boring. Men yanagi safar jiddiy tayyorlik ko‘rib boraman.
— Qo‘ysangiz-chi! Umrimda bormagan joyimga qanaqa qilib boraman. Mening borishimdan nima foyda?
— Foyda bo‘lmasa ziyon ham yo‘q-ku!
Er-xotin foyda-ziyon to‘g‘risida tortishib soatni sakkiz yarim qilishdi. Hamdam chiqdi.
— Nima qilib o‘tiribsizlar? Direktor juda tayinlagan edi, xatni topshirmagandirsan deb ertaga meni urishadi.
— Oying bormaydi, borishidan foyda ham yo‘q, men yanagi safar boraman.
— Mudir so‘rasa shunaqa deymanmi?
— Nega? Kap-katta bo‘lib shunga ham vaj topolmaysan-mi? Dadam ishdan kech keldi, oyim betob yotibdi degin!
Hamdam dadasiga qaraganicha uzoqturib qoldi. U, ertaga xuddi shunday deydi.

1940