1

Ўшанда Толибжон ўн етти-ўн саккиз ёшларда эди. Мурти сабза уриб, йигит бўлиб қолган пайтлари. Шаҳардаги билим юртида ўқирди. Ҳар шанба уйига келиб, якшанбада қайтади.
Қаҳратон қиш оламга совуқ нафасини уфуради. Осмон қовоғи солиқ одамдек тунд. Қават-қават ёққан қор музлаган. Кўчалар ойнадек ялтирайди. Уйдан чиқиб нафас олишинг билан бурун катаклари бир-бирига ёпишиб, музлаб қолаётгандек туюлади. Бу совуқда ташқарида узоқ чидаш мушкул. Онаси “кеч бўлди, эртага кетарсан”, дейишига қарамасдан, Толибжон шаҳарга отланди.
Катта йўлга чиқиб, интизор-интизор бўлиб йўловчи автобусни кута бошлади. Аксига олиб, автобус келавермади. Ўтаётган юк машиналарига қўлини кўтара-кўтара совуқда анча қолиб кетди. Нимагадир улардан ҳам бирортаси тўхтамасди. Изғирин аъзойи баданидан ўтди.
Шу пайт йўл четига қаймоқранг “Москвич” келиб тўхтади. Ундан бошига қалпоқ кийган, кенг-мўл қора тўнига ўраниб олган бир одам тушди-да, ўнг-сўлига қарамасдан қишлоқ томонга тез-тез юриб кетди.
Ҳайдовчи Толибжонни олдига чақирди. У шаҳарга енгил машинада қайтмаганди. Йўл ҳақи қиммат-да. Иккиланиб, машинага яқинлашди. “Ўтир, ука, совқотиб қолибсан, автобус нархини берарсан”, деди ҳайдовчи лаблари совуқдан қўкарган қорақош йигитчага ачиниш билан қараб. Толибжон суюниб кетди. Шошиб ўзини машинага урди, олдиндаги, ҳозиргина бўшаган ўриндиққа ўтириб олди.
Машинада тўрт йўловчи эдилар. Ҳайдовчи – ўрта ёшлардаги, тўладан келган йигит иситгични ишлатиб қўйган. Кабинадаги илиқ, рутубатли ҳаво кишини элитади. Орқа ўриндиқдагилардан кимдир хаёл суриб, кимдир мудраб, ҳар ким ўз ҳолича бормоқда. Ҳамма йўловчилар қўпол қишлик кийимларига бурканиб олишган. Толибжон ғира-ширада шерикларига разм солиб қарамади. У тезроқ шаҳарга, ётоқхонасига етиб олишни ўйларди.
Кун кеч бўлган сари совуқ забтига олиб, музламада машинанинг юриши қийинлаша бошлади. Ҳайдовчи эски “Москвич”ни гоҳ тезлатиб, гоҳ секинлатади. Ғилдираклар қияликларда сирпанганида кабинада ўтирганларнинг юраклари шувуллайди. Мудраётган йўловчилар ҳушёр тортиб, кўзларини катта-катта очиб олишди. Толибжон онасининг маслаҳатига қулоқ солмаганига афсусланди; уйида яна бир кеча ётиб, шаҳарга саҳарлаб жўнаса ҳам бўларди-ку!
Кўчада машиналар борган сари сийраклашарди. Иложсиз йўлга чиққан ҳайдовчилар ҳам бор чироқларини ёқиб, машиналарини юрак ҳовучлаб, эҳтиётлик билан бошқаришарди.
Манзилнинг ярмига етганларида чорраҳадан баҳайбат юк машинаси чиқиб, йўлни тўсиб қолди. Йўловчиларнинг нафаслари ичларига тушиб кетди. Олдинда ўтирган Толибжон беихтиёр эшик тутқичига ёпишди. Иложсиз қолган ҳайдовчи жон-жаҳди билан тормозни босди. Тезлигини камайтириб улгурмаган машина тўхташ ўрнига музламада чирпирак бўлиб айлана бошлади. Толибжоннинг томоғи қақради. Ичидаги таранг тортилиб турган бир ип узилиб кетди гўё. На овози чиқади, на қимирлай олади. Кўз олдида онасининг мулойим чеҳраси пайдо бўлди. Қишлоғи, мактаби, ўртоқлари, билим юрти хаёлидан ўта бошлади. Машина эса ҳамон чархпалакдек айланарди. Ўлим ҳиссини уйғотадиган бу даҳшатли гирдоб қўйиб юборай демасди. Ҳаммаси туйқусдан, бир лаҳзада юз берди. Толибжон шу лаҳзанинг ўзида бутун ҳаётини қайта яшади. Бу қандай юз бериши мумкинлигини кейинчалик ҳам ақлига сиғдиролмади.
Машина ҳамон музламада шамолга тутилган пирпиракдек айланиб, сувнинг оқимига дош беролмаган балиқдек номаълум томонга сирғалиб борарди. Бир маҳал тўхташ ўрнига бирдан йўл четидаги симёғочга зарб билан урилди. Толибжон қаршисидаги ойнада симёғоч пайдо бўлганини кўришга улгурди, кўзидан ўт чиқди. Кейин қарсиллаган овоз эшитилди, оёғида чидаб бўлмайдиган қаттиқ оғриқ туриб, кўнгли айниди… Ҳаммаси аралаш-қуралаш бўлиб кетди…
Ҳушига келганида ҳануз томоғи қақрарди. “Ҳали тугамабди, йўлдамиз, – дея ўйлади. – Хайрият, оёғидаги оғриқ босилди. Нимадир қисиб қолган бўлса, қўйиб юборган… Бир қултум сув бўлсайди, сув-в…”.
– Ҳозир, ҳозир ўғлим, тойчоғим, ҳозир… Мана, сув!
“Ахир, бу онасининг овози-ку?!”.
Толибжон оғзида сув таъмини сезди. Сувнинг ҳам таъми бўларкан. Шу пайтгача билмабди-да? Худди қаймоққа ўхшайди!
У ютиниб кўзини очди. Туманли бўшлиқда ўзига тикилиб турган онасини кўрди. Муслима опа хира оқ парда ортида ўтирганга ўхшарди. Юзлари оппоқ, бошидаги рўмоли ҳам. Эгнигаям оқ кўйлак, йўқ, халат кийиб олибди. “У қаерда ўзи?!”

* * *

– Ой-йи-и? – ҳолсиз ингради у.
Кўз олдидаги парда секин-аста эриган қор томчисидек ҳавога сингиб кета бошлади. Энди, оппоқ халатдаги ўзига термилиб ўтирган онасини аниқ кўрди.
– Ойи, мен қаердаман? – деди эркаланиб хаста ва титроқ овозда.
– Касалхонадасан, болажоним! Сени Худо асради… Жонинг омон қолди, шунгаям шукр қиламан!
Онаси ҳиқиллаб йиғлади. Мўйлаби сабза ура бошлаган ўғлининг сўлғин юзига беадоғ меҳр ва куйинчаклик билан тикилди. Бироз ўзини тутиб ўтирди-да, ичидан вулқондек отилиб келаётган йиғини босиш учун иккала кафтини юзига босди.
– Мен яхшиман, оёғим ҳам оғримаяпти, – Толибжон онасини овутмоқчи бўлди.
Бунинг чинлигини исботлаш учун оёғини кўтаришга уринди. Чап оёғи қимирлади. Нимагадир ўнг оёғи… Ўнг оёғи унга бўйсунмади. Юрагида безовталик, қўрқув пайдо бўлди.
– Ойи?! – у онасига мўлтираб қаради.
– Бир оёғингдан ажралдинг, болам! – Изтироб ўтида куйиб-ёниб ўтирган онаси лабини қонатиб юборгудек қаттиқ тишлади, ёшли кўзларини алам билан юмди. Муслима опа бошини сарак-сарак қилиб, ботинидан отилиб келаётган фарёдни босишга беҳуда уринарди, аччиқ ўкирик билан йиғлаб юборди.
Толибжон гарангсиб қолди. Онасининг айтган гапи онгига тўлиқ етиб бормади. Ўнг оёғининг учларини қимирлатиб кўрди, бармоқлари қимирлагандек бўлди. Бироқ қандайдир даҳшатли воқеа юз берганини тушунди. Бошидан ўтган фожиани эслашга ҳаракат қилди… Кўз олдида симёғоч пайдо бўлди. Қарсиллаган овоз машинанинг қаттиқ силкиниши билан қўшилиб кетди… Оёғида чидаб бўлмайдиган, жуда-жуда қаттиқ оғриқ турди. Қумли саҳродаги жазирамада қолиб кетган одамдек томоғи қақради…
– Сув-в, – деди яна.
– Ҳозир, мана, ич болам, – ҳамон ҳиқиллаб ўтирган онаси титроқ қўллари билан қошиқда сув тутди.
– Ойи, ўнг оёғим… йўқми?! – Толибжон ёш боладек йиғламсиради.
Онаси уни боши аралаш қучоқлаб, юз-кўзларидан чўлп-чўлп ўпа бошлади. Бир ўпар, бир нималардир дея пичирларди:
– Сен қўрқма, болам, мен ёнингдаман! Ҳеч кимга хафа қилдириб қўймайман… Дўмбоғим, тойчоғим!
Онаси болалигида доим “дўмбоғим, тойчоғим”, деб эркаларди. Анчадан буён бундай эркалашини эшитмаганди, унутаёзибди…
Толибжоннинг бир текис майсадек киприклар тўсиб турган кўзларидан ёш қуйилди. У ўзига нима бўлганини фаҳмлай бошлаганди: энди бир оёғи йўқ! Нега оғримаяпти? Ҳеч нарса сезмайдиям. Фақат, боши тошдек оғир, уйқуси келади…Толибжон кўзида ёш билан яна ухлаб қолди…
Қанча ухлаганини билмайди: беш дақиқами ёки беш кунми? Дорилар таъсирида ухлар, уйғонганида дўхтирлар яна игна санчишарди. Ҳар сафар ҳуши ўзига келганда онаси билан бир-икки оғиз гаплашади. Нимадандир зорланади, олдидан жилмаётган онаси уни овутади. Ниҳоят, бир куни тиниқиб уйғонди. Кўз олди равшанлашди. Қаршисида ҳамон ранглари оқариб, оқ мармар ҳайкалдек қимирламай ўтирган онасини кўрди.
– Ойи, бошқалар соғми, машинадагилар? – деди ўзиникига ўхшамаган заиф овозда.
– Соғ, ҳаммалари соғ. Сен ўтирган томон симёғочга урилган.
– Энди мен нима қиламан? Оёқсиз…
– Сенга оёқ ясаб беришади, дўхтир айтди, – алам билан пичирлади онаси.
Толибжон индамади. Даҳшатли ҳукм юрагига ўқдек санчилди. Ичу ташида титроқ туриб, яна ҳушидан кетаёзди. Бироқ қўрқинчли тушдек туюлаётган тақдирига тан беришдан ўзга иложи қолмаганди.
Бу тақдир уни шу пайтгача яшаган оддий ҳаётидан мосуво қилди. Йигитликнинг тотли, ёниқ хаёлларидан айирди. Заъфарон, мискин ўйлар гирдобига тушиб қолди. Ота­си келиб, олдида узоқ-узоқ ўтириб кетарди. Ўртоқлари ҳолидан хабар олиб туришди, кўнглини кўтаришга уринишди. Тез орада уларни ҳам йўқотганини тушунди. Энди улар юрган йўллардан юролмайди, улар борган жойларга сира-сира боролмайди…
Уни руҳий азобнинг кўзга кўринмас омбурдек бешафқат қўллари борган сари қаттиқроқ исканжасига оларди. Қайтиб билим юртига ҳам боролмаслигини тушунди.

2

Толибжоннинг чек-чегарасиз изтиробга тўла, азобли кунлари бошланди. Тез орада ҳол сўрагали келиб-кетувчиларнинг қадамлари ҳам анча тортилиб қолди. Фақат онаси доим ёнида бўлди. Отаси геологлар билан ишлайди, уни тоғу тошларидан қайтганда кўради. Тўғри, отаси ҳам ёлғиз ўғли учун қаттиқ қайғурди. Аммо у эркак киши, дарди ботинида. Толибжон буни тушунади. Ойиси билан дадасининг азоб чекаётганларини кўриб ўзини айбдордек ҳис қилади. Лекин на илож, унинг пешонасида шу кўргиликлар бор экан. Осмон йироқ, ер қаттиқ…
Кунлар ўтиб борар, у ҳамон тўшакда ётарди. Ўйлаш учун вақти кўп, хаёлан ўзи билган ҳаётнинг минг бир кўчаларига кириб чиқди. Инсон ёшликда дарахтнинг янги новдасидек эгилувчан бўларкан, вақт ўтиб ёлғизликка кўника бошлади. Ўзининг ўй-хаёллардан иборат ғалати олами пайдо бўлди. Ўринда ётиб хаёл суради. Ўн саккиз ёшида бир оёғидан ажралиб қолганини ўйлайди. Ўйлардан иборат бу тезоқар дарё қаърига янаям чуқурроқ тушиб боради. Моҳир ғаввосдек ўзи сезмаган ҳолда алланималарни излай бошлайди, яна тушкун ўйлар гирдобида ўртанади. Айрим пайтларда хаёлида ҳеч қандай ўпирилиш юз бермагандек, эрта-индин ҳаёти яна аввалгича давом этаверадигандек туюлади. Баъзан эса энди ҳеч қачон бошқа одамлардек юролмаслигини ўйлаб, бирдан тубсиз жарликка тушиб кетаётгандек бўлади…
Оёғидаги чандиқлар бита бошлади. Лекин ҳамон ўнг оёғи бордек туюлаверар, ҳаттоки бармоқларининг симиллаб оғришини сезарди. Касалхонада бир ой ётди. Шундан кейин жавоб беришди.
Толибжон уйларига келган куни ўзини ғалати ҳис қилди, қайта дунёга келгандек эди. Дарвозадан икки ғилдиракли аравачада олиб киришди. У ҳали яхши ўрганолмаган ногиронлар аравачасида ўтириб, ҳовлидаги ўрикка тикилиб қолди. Новдалари яланғоч дарахт ҳам унинг дардига шерик бўлгандек мунғаяди. Болалигида шу ўрикка чиқиб довча терганларини эслади… Ҳали баҳор кирмаган, лекин кунлар илиб, қор кетган, ҳовлининг у ер-бу ерида яшил майсалар ниш урибди. Тиниқ осмонда ўша-ўша қуёш кулиб турибди. Буларга қараб кўнгли яйради. Юрагини ғижимлаётган ёлғизлик қуёш нурига дош беролмаган булутлардек бироз тарқади. Муслима опа ўғлининг забун ҳолатини сезиб, аравачанинг ёнида жим турарди.
– Ойи, мен юришни ўрганаман! – бирдан Толибжоннинг чеҳраси очилди.
Муслима опанинг юраги бир қалқиб тушди. Шукроналик билан қўлини кўксига қўйиб, ўғлига юзланди:
– Албатта ўрганасан, болажоним! Қанийди, иложи бўлганида ўзимнинг оёғимни берардим сенга!
– Ундай деманг, ойи, – Толибжон қовоғини уйди. – Ўзи… сизни кўп қийнадим.
– Сираям қийнаганинг йўқ-да… Ҳали сени болаларингниям боқаман.
Толибжон ялт этиб ойисига қаради. Кейин кўзини олиб қочди. Она-бола бироз жимиб қолишди.
– Сени беш ойдан кейин шаҳарга, катта касалхонага олиб борамиз, – Муслима опа бу гапни биров эшитиб қоладигандек паст овозда айтди.
– Нега? Мен… яхшиман-ку?
– У ерда ёғоч оёқ ясаб беришади, дўхтир шундай деди.
Бу гап Толибжонга игна санчгандек таъсир қилди, чўчиб тушди. Кесилган оёғининг чандиғи сирқираб оғриди. Кўз олдига ёғоч оёқли одамлар келди: “Наҳотки у ҳам ёғоч оёқ тақади… Ўртоқлари устидан кулишмайдими? Ёғоч оёқ… Бироқ, бошқа иложи ҳам йўқ-ку? Нима бўлгандаям юриши керак!”
– Ойи! – У Муслима опага дадил қаради. – Ўша касалхонага бораман! Унгача қўлтиқтаёқда юриб тураман.

* * *

Толибжон ёзнинг ўрталаригача асабийлашиб юрди, амал-тақал қилиб вақт ўтказди. Янги ҳаётга кўникиши жуда-жуда қийин кечди. Баъзан нима қиларини билмасдан ўзини ўзи еб қўярди. Шундай пайтларда яна онаси сабр-тоқат билан уни овутишга тушарди. Жуссаси жиккаккина Муслима опанинг бардоши филча экан, ёлғиз ўғлининг ҳамма инжиқликларига чидаб, қийналаётганини ҳеч кимга билдирмай юраверди.
Пишиқчилик бошланганда уларнинг уйларига ҳам мўл-кўлчиликнинг хотиржам палласи кириб келгандек бўлди. Ойиси ҳар куни тарвуз ё бўлмаса иштаҳани қитиқлайдиган бўйи таралиб турган ғарқ пишган қовун кўтариб келарди. Шундай кунларнинг бирида шаҳардаги, ўша, ойиси айтган касалхонага боришди. Қуюқ дарахтзор қуршовидаги бу касалхона ўзи ўқиган билим юртига яқин жойда экан. Ойиси шу ўртадан ижара уй олиб, ўғлига ўзи қараб турмоқчи эди. Толибжон бунга рози бўлмади. Бир амаллаб Муслима опани қишлоққа қайтариб юборди.
Касалхонада биринчи кунданоқ оёғининг ўлчовларини олишди. Уни “протез” оёқ кийишга тайёрлай бошлашди. Бу ерда ўзига ўхшаган ногирон йигитлар, қизлар билан танишди. Энди хаёлида йироқ бир нурли қоя пайдо бўлди. Тафаккури яратган қоянинг чўққисида ўзи излаган нимадир борлигига чин дилдан ишонар, кўнглида илинж билан ўша маъвога интиларди.
Тез орада Толибжоннинг кесилган ўнг оёғи ўрнига “оёқ” ясаб беришди. “Ёғоч оёқ”қа ўрганиши жуда қийин кечди. Ҳар қадам босганида танасига минглаб игналар санчилаётгандек бўларди. Терлаб-пишиб кетади, лабларини тишлаб қонатади. Юрагини суғуриб олгудек даҳшатли оғриқлардан қийналиб инграйди. Хаёлида ёғоч оёғи баҳайбат тош бўлиб туюлди. Қўлтиқтаёққа суяниб қадам босай деса, ўша “тош” бутун гавдасини оҳанрабодек пастга тортади. Кесилган жойига чарм қайиш теккандаги азоблар ҳаммасидан ўтиб тушди. Худди кимдир бигиз санчиб қийнаётгандек! Бу оғриқ миясигача етиб борарди.
Касалхонада ётганида тан оғриғидан дил оғриғи ёмон бўлишини ҳам шу ерда тушунди. У билан бир хонага ёши каттароқ йигитни жойлаштиришди.
– Мен Бадриддинман, – деб ўзини таништирди у. – Сен бечора қандай қилиб оёқсиз қолдинг, ёш экансан?
Унинг шанғиллаган овози Толибжонга ёқмади. Баркашдек юзига ярашмаган қип-қизил бурнига кўзи тушиб, ҳафсаласи пир бўлди. Дабдурустдан берган саволи оғир ботди.
– Машинада бўлган, – деб қўя қолди.
– Жа-а камгап экансан, – у бурнини тортди. – Шофёрни ушладингми? Харажатларни тўладими?
– Унинг айби билан бўлмаган.
– Э-э, чатоқ, мана мениям машина туртиб юборди. Баннисага обориб, қўлимни билакдан қирқиб ташлашди. Ҳамма расходларни ўша сўтакни бўйнига илдим. “Ўзингиз кайп экансиз”, дейди-я, мараз! Нима, кайп бўлсам машинасида уриб кетаверадими? Сен биратўласи ногирон бўпқопсан, ука, қаттиқроқ ушла уни!
Толибжон индамади. Шу кундан Бадриддин билан гаплашишдан ўзини олиб қоча бошлади. Ҳатто унинг қаерданлиги, нима иш қилишини ҳам суриштирмади. Бадриддин кун бўйи аллақаёқларда санғиб юрар, ҳамширалар излашганда тополмай хуноб бўлишарди. Бахтига дўхтир – сочи тап-тақир қилиб олинган, калласи катта, миқтигина Низом ака жудаям хушфеъл одам чиқиб қолди. Биринчи кўришишганидаёқ Толибжонга гаплари қаймоқдек ёқди.
– Мен ортопед-травматологман, “синиқчи” ҳам дейишади. Синган суякларни бутлайман-да, – у оппоқ тишларини ялтиратиб кулди. Кейин ҳамшира узатган плёнкани ёруққа солиб кўра бошлади. – Рентгенограмманг жуда яхши, суяк ўсмабди. Хм-м, аслида суяклар йигирма беш ёшгача ўсади. Сени кесилган оёғингдаги суяк ўсишдан тўхтаган.
– Бу ёмонми?!
Дўхтир ҳаяжондан кўзларини катта-катта очиб олган Толибжонга ажабланиб қаради:
– Аксинча, жуда яхши. Ўсаверганида протезлаш қийин кечарди.
– Мен… юра оламанми?
Низом ака жилмайди:
– Албатта юрасан, ука, протез ўзингни оёғингдек бўлиб кетади. Ҳали ёшсан, ҳаётинг олдинда. Сенга ўхшаган йигитлардан жуда-а кўпи қўлимдан ўтган. Иккитаси университетни битириб, олим бўлди. У ёғини сўрасанг, худди сенинг ёшингда бир оёғидан айрилган андижонлик йигит дўхтирликка ўқиди.
– Йўғ-э, мумкинми?
– Хоҳиш бўлса ҳаммаси мумкин. Масалан, сен ким бўлмоқчисан?
Толибжон ўйланиб турди. Билим юртига қайтиб бормаганини эслади.
– Суратчиликка қизиққанман, – деб қўя қолди.
Унинг жавоби Низом акани ажаблантирмади.
– Ҳали шундай суратчи бўлгинки, – деди шифтга тикилиб. – Ҳамма қойил қолсин!
– Бир оёқ билан суратчи бўлолмайди, – тўнғиллади қўшни каравотда ётган Бад­риддин.
– Бўлади, сўзсиз бўлади! Сиз вино ичишни бас қилинг, – жеркиб ташлади Низом ака.
Толибжон дўхтирнинг яна бироз қолишини истарди. Низом ака унга самимий бир назар ташлаб, чиқиб кетди.
Дўхтир билан суҳбатлари Толибжонга қаттиқ таъсир қилди. Бадриддиннинг гапларига эътибор бермай қўйди. Бахтига икки кундан кейин Бадриддинга жавоб беришди. У ясама “қўл”ини кўрсатиб мақтанди-да, хайрлашиб чиқиб кетди. Шу-шу уни бошқа кўрмади. Бардошини йиғиб, дўхтир айтган машқларни бажаришга киришди. Оёғини деворга тираб кўтариб ётар, букиб-тўғирлаб мушакларини мустаҳкамлашга ҳаракат қиларди. Қўлтиқтаёқ билан бўлса ҳам ёғоч оёқда юришни ўрганишга киришди.
Секин-аста оёққа туриши юрагига ин қуриб олган ёлғизликни пароканда булутлардек тарқатганини ўзи ҳам сезмай қолди. Олам яна кўзига тароватли кўрина бошлади. Уни эркалаётгандек майин нур сочиб кўтарилган тонгги қуёшнинг тилларанг нурларига чўмилган ҳовлиларини соғинди.
Толибжон касалхонада икки ҳафта ётди. Шундан кейин уйига жавоб беришди. Қишлоққа чеҳраси очилиб қайтди. Муслима опа ундаги ўзгаришни дарров сезди. Ўғлига гирдикапалак бўлиб кўнглини олишга уринаркан сира нолимасди.
Толибжон энди уйда ўтиролмай қолди. Аста-секин, атак-чечак қилаётган боладек кўчага чиқди, ўтган-кетганлар билан кулиб саломлашадиган бўлди. Ҳатто одамлар севиб, роҳатланиб, баъзан қийналиб яшаётган оламдан ўзига сув-ҳаводек жуда-жуда зарур ниманидир излаб қолди. Қўлтиқтаёқда бўлса ҳам ёғоч оёғини авайлаб босиб қишлоқ кўчаларини бемалол кезиб юрар, қўшниларникига чиқиб чақчақлашиб ўтириб келарди. Қадоқланиб қолган кесилган оёғида аввалги қаттиқ оғриқлар унчалик сезилмасди.
Шундай кунларнинг бирида туман марказидаги катта бозорга борди. Бозорга кираётиб тумонат одамларнинг орасида шовқин-сурондан боши айланиб кетди. Илгари сира бунақа бўлмасди. “Энди ҳаммаси бошқача, – дея ўйлади. – Янги ҳаётимга ўрганишим шунчалик қийинми? Лекин бошқа иложим ҳам йўқ-да”. Чўнтагидаги ногиронлик нафақасини ушлаб қўйди. Ҳали бу пулга нима сотиб олишниям ўйлаб кўрмаганди. Шунчаки, расталарни айланиб, томоша қила бошлади. Бозорда эски-туски, минг турли буюмларни сотувчилар кўп эди. Уларни томоша қилиб айланиб юраркан, алланимани бағрига босиб, деворга суяниб ўтирган қоқ суяк кампир эъти­борини тортди. Беихтиёр унинг қўлидаги фотоаппарат кўзига чўғдек кўринди. Бу “Фотокор” русумли, урушдан аввал чиққан пластинкали камера эди. Билим юртида шу аппаратни ўрганганди, шуни эслаб ҳаяжонланиб кетди. Ўшанда ўзининг ҳам ана шундай фотоаппарати бўлишини орзу қилганини эслади. Ҳозир ўша истак-орзуси жунбишга келди. Беихтиёр тўхтаб, фотоаппаратдан кўзини узолмай тикилиб қолди. Кампир буни дарров пайқади, ўзи ҳам шуни кутиб тургандек, қўли билан имо қилиб олдига чақирди. Толибжон оқсоқланиб кампирнинг олдига келди. Кампир фотоаппаратни чақалоғини авайлаган онадек бағридан “юлиб”, нимагадир қовоғини уйганича титраб-қақшаб узатди:
– Ма, кўр-чи, – деди синиқ овозда.
Толибжон, аввал ўнг – ёғоч оёғини четга суриб, жойида мустаҳкам туриб олди. Кейин эгилиб, кампирнинг қўлидан фотоаппаратни олди. У ёқ-бу ёғини айлантириб кўрди-да, очиш тугмасини босди. “Ширқ” этган товуш эшитилиб, камеранинг олдинги қисми очилди. У машғулотига чунонам берилиб кетганидан ўзига маъюс термилаётган кампирни унутиб, равшанликка созлаш кремальерасини бурай бошлади. Қора мех чўзилиб, объектив олдинга сурилди. Фотоаппаратга жон кирди гўё. Бундан завқланиб, тепки ричагини босди, диафрагмани тўғирлаган бўлди. Уни диққат билан кузатаётган кампир яна тилга кирди:
– Сен… буни тушунасанми?
Кампирнинг овози Толибжонни ҳушига келтирди. Бозорда тургани, қўлидаги фотоаппарат қаршисидаги бир бурда бўлиб қолган қоқсуяк кампирга тегишли эканини шундагина эслади.
– Тушунаман, – деди оғзи қулоғига етиб. – Билим юртида ўрганганман.
– Ўғлимники эди, – ўкиниб гапирди кампир. Унинг овози узоқ-узоқлардан келаётгандек ғалати эшитилди. – Урушдан қайтмади… Асраб юргандим… Сотмасидим… Неварамга пул керак.
Кампирнинг озғин, ёноқ суяклари туртиб чиққан серажин юзига ёш қуйилди.
– Сен яхши йигитга ўхшайсан, ол! – У ўтирган кўйи орқасига ўгирилиб, деворга суяб қўйилган уч оёқли штативни ҳам олиб, Толибжонга узатди.
Толибжон кампирга ачиниб кетди, чўнтагидаги бор пулини чиқариб унга тутқазди:
– Шу ҳаммаси, – деди илтижоли термилиб.
Кампир бир даста пулни олди.
– Авайлаб тут, – деди-да, иҳраб-сиҳраб, қўлини деворга тираб ўрнидан турди. Ортига ўгирилмай, бозор дарвозаси томонга юриб кетди.
Толибжон штативни ерга қўйиб, фотоаппаратни елкасидаги халтага авайлаб жойлади. Бармоқлари титраётганини сезди. Бу ноёб буюм бутунлай ўзиники эканига ҳануз ишонолмасди. “Умрида биринчи марта мана шундай қимматбаҳо буюмни ўзининг пулига сотиб олди, ахир! Майли, ногиронлик нафақаси бўлсаям ўзининг пули-да. Уни хоҳлаганича сарфлаши мумкин. Ойиси шундай деган. У фотоаппарат сотиб олди. Бу ёмон эмас-ку?” Толибжон штативни қўлтиқлаб бозордан чиқди. Юрагида ширин бир энтикиш бор эди. Шошилмасдан автобус бекатига келди. Қишлоққа қатнайдиган автобусига чиққанида ҳамма бирдан унга тикилди. У олиб кирган штатив синчков йўловчиларнинг диққатини тортганди. Улар оқсоқланаётган йигитнинг ғалати буюмига қараб-қараб қўйишарди. Толибжон орқароқдаги бўш ўриндиққа ўтириб, штативни оёқлари орасига тик қилиб қўйиб олди. Атрофдагиларга эътибор бермай, хаёлга чўмди. Қора чарми титилиб кетган ўриндиқда ўтираркан, юкхалтасидаги фотоаппарат кўз олдидан кетмади.
Автобусдан тушиб, уйига етиб келганида чеҳраси кулиб турарди. Сўнгги кунлардаги изтироблари тонгда дарё бўйини қоплаган туманни қўёш нурлари эритгандек тарқаб кетди. Шу лаҳзада ногиронлигини ҳам унутди. Югургилаб уйга киргиси, ойисини қучоқлаб, фотоаппаратини кўрсатиб мақтангиси келди. Ўғлининг юз-кўзи қувончдан порлаётганини кўриб Муслима опа ҳайрон бўлди. Қўлтиғидаги ғалати буюмга ажабланиб қаради:
– Бу нима, ўғлим? – деди.
– Штатив, ойи. Халтамда фотоаппарат ҳам бор. Сурат олмоқчиман.
У елкасидаги заъфарон ранг брезент халтани онасига узатди. Муслима опа халтадан авайлаб “ғалати буюм”ни олди. У ёқ-бу ёғини айлантириб кўриб, ҳамон қаршисида турган Толибжонга узатди. У фотоаппаратни олиб, уч оёқли штативга маҳкамлай бошлади. Бу ишни тажрибали суратчилардек чаққонлик билан бажарди. Камерани очиб, кремальерасини бурадида, равшанликка созлади.
– Энди сурат оламан! – деди у мамнун жилмайиб.
Муслима опа бу ғалати матоҳнинг қийматини тушунмаса-да, ўғлининг юз-кўзлари кулиб турганидан кўнгли кўтарилди. Толибжон шундагина сурат олиш учун фотопластинка кераклигини эслаб, бирдан қиёфаси жиддийлашди. Кампирдан фотопластинкалар бор-йўқлигини сўрамаганди…
– Ойи, мен сурат олишни биламан, – деди бўшашиб. – Билим юртида ўрганган­ман. Лекин фотопластинкалар йўқ?
– У нима, қаерда бўлади? – деди Муслима опа рўмолини тўғирларкан. – Мен олиб келаман, ўғлим.
Толибжон кулиб қўйди. Айни чоғда онасининг ўзи учун тоғни ҳам қўпоришга тайёрлигидан кўнгли бузилди. Ундаги беҳад куйинчаклик юрагини эзди:
– Ойи, фотопластинка фақат шаҳарда бўлади. Кейинги нафақамдан сотиб оламан. Сиз буни ўйламанг. Унгача қиладиган ишларим бор.
Толибжоннинг хаёлидан автобусда келаётиб тузган режаси кетмаётганди: “Келаси ойдаги нафақасига фотопластинка, очиргич дорилар, фотоқоғоз сотиб олади. Унгача нусха кўчиргич қути ясайди. Буни албатта эплайди!”.
Шу кундан бошлаб уни таниб бўлмай қолди. Муслима опа, “боламга эрмак топилди”, деб хурсанд эди. Бу “эрмак” Толибжон учун ҳаёт-мамот жангига айланди. Ботинан ўзи билан ўзи олишарди. Ногирон, аммо аниқ мақсади бор Толибжон аввалги, кўнгли бўш, бир оёғидан айрилиб чўкиб қолган Толибжонни енгишга уринарди гўё.
Толибжоннинг кўз олдида юксак-юксакларга бўй чўзган қорли тоғ пайдо бўлди. Юраги қоялар орасига яширилган аллақандай сирли хазинага талпинарди. Ниҳоят хазинани топди. Буни ўзи бозорда учратган, урушда шаҳид бўлган ўғлининг фотоаппаратини қучоқлаб ўтирган кампирнинг мунгли кўзлари айтиб кетди. Унинг қарашларида чарчоқ, шунинг билан бирга, яшаш керак, деган қатъият бор эди. Кампирдан сотиб олган фотоаппарати йўлга бошловчи белги эмасми? Энди, бу – унинг фотоаппарати! Билим юртида ўқиётганида сураткашликни жон-дили билан ўрганарди. Қоронғи хонада, алвон чироқнинг сирли шуъласида тасвир пайдо бўлишини ҳайрат билан кузатиш олам-олам завқ бағишларди. Мана энди ўзининг фотоаппарати бор. Негатив фотопластинка, кимёвий дориларни шаҳардан олиб келади. Сурат ишлаш учун контакт қутиси ясаса бас. Лекин қишлоқда ҳали электр йўқ. Майли, ҳозирча табиий ёруғлик ёки чироқдан фойдаланса ҳам бўлади.
Толибжон шу куни контакт қутиси тархини қоғозга туширди. Ўлчамларини бир неча марта қайта ўзгартирди. Бу иш ўзига олам-олам завқ бағишлади. Фотография жараёнларини хотирасида сақлаб қолгани, бемалол амалда қўллаётганидан хурсанд эди. Ниҳоят чизма тайёр бўлди. Оқ варақдаги тархга анча пайт тикилиб ўтирди. Чизмаларни хаёлан қайта ҳисоб-китоб қилди. Шундан сўнг ясашга киришди. Бунинг учун бўшаган чой яшигидан фойдаланди. Яшикнинг бир томонига эшикча ўрнатди. Тепа қисмига юпқа тахтачалар қоқиб, фотопластинка катталигида тирқиш қолдирди. Бу тирқишга хиралаштирилган ойнани жойлаштирди. Очиқ қолган жойларга қора қоғоз елимлаб чиқди. Қоронғи хонада яшик ичига керосинли чироқни ёқиб, текшириб кўрди. Чироқнинг ёруғи юқоридаги негатив ўрнига бир текисда тушди.
Бу негативдан “контакт” усулида, яъни негатив билан фотоқоғозни бир-бирига жипслаштириш йўли билан сурат ишланадиган энг оддий “дастгоҳ” эди. Сурат олиш ва ишлаш учун жиҳозлари тахт бўлди. Толибжон бунга талай вақтини сарфлади.
Энди у кейинги нафақасини сабрсизлик билан кута бошлади. Бир ой муддат жуда узоқ туюлди. Хаёлида вақт ниҳоятда имиллаб ўтарди. Баъзи кунлари юраги сиқилиб кетади. Ўзини қўйишга жой тополмасдан, ойисига билдирмай “уф” тортади. Шундай пайтларда фотоаппаратини штативга ўрнатиб, ҳовлига чиқади-да, сурат олган бўлади. Бу машғулот овунчоғига айланди. Бир куни дарё бўйига борди. Тўрт-беш ёшлигида бу ерга дадаси, ойиси билан тез-тез келиб туришарди. Сабаби – Толибжон болалигида янги чиққан майсадек нимжон бўлиб ўсди, елвизакдан ўтса ҳам шамоллаб қолаверди. Дўхтир дарё бўйида, очиқ ҳавода кўпроқ бўлишни маслаҳат берди. Бу болани чиниқтирар экан. Дадаси билан ойиси уни ҳар куни дарё бўйига олиб чиқа бошлашди. Соҳилдаги ўтлоқда дам олишар, Толибжон ўт-ўланларни юлиб ўйнарди. Бора-бора бунга ўрганиб қолди. Дарё бўйига бормай қолишса хархаша қиладиган бўлди. Очиқ ҳаво, майсазор, дарёдан келаётган намхушҳаво соғлиғига яхши таъсир қилди. Иштаҳаси очилиб, тез қувватга кира бошлади. Шундан кейин дадаси билан ойиси дарё бўйига келишни баҳордан кузгача канда қилишмади…
Толибжон дарё қирғоғига чиқиб ана шу хушбахт дамларини эслади. Камерани ўрнатиб, қора мовут остига кирди. Хиралаштирилган ойнадан қараб, йироқларда қолган беғам болалигини излаётгандек яшил соҳил манзарасига мафтун бўлди. Камерада тасвир тескари кўринарди. Майсазор осмонга чиқиб қолгандек… Нимагадир боши айланди. Мувозанатини сақлолмай, гавдаси чайқалди. Ёғоч оёғи ғижирлаб, кайфияти бузилди. Қора мовутни камера устига сурди-да, қўлини белига тираб, қаддини ростлади. Шунда ўзини – штативга ўрнатилган камера олдида мағрур турган Толибжонни кўрди. “Суратчи!”. Миясидан шу фикр чақмоқдек чақнаб ўтди. Ҳа, у суратчи бўлади! Ҳаётни мангуга муҳрлайдиган сеҳргарга айланади!
Толибжон баногоҳ вужудини титратган туйғудан маст эди. Айни пайтдаги масрурлигини сурат олишгагина боғлаб бўлмасди. Ўзи учун оламнинг гўзаллигини, ундан завқланиб яшаши мумкинлигини кашф этганди. Бу истак юрагида гулхан бўлиб ёнди!
3

Толибжон шу кунларда қўлтиқтаёқсиз юришни ҳам машқ қилаётганди. Бу осон кечмади. Кесилган ўнг оёғида аввалгидек жон олувчи оғриқлар бўлмасаям, қўлтиқтаёқсиз юриб кўрмаганди. Ясама оёғини босганида биттадан тишини суғуриб олаётгандек азобланарди. У бор иродасини ишга солиб, чидам билан тақдирга басма-бас машқини давом эттираверди. Бутун баданидан тер қуйилиб, иҳраб-сиҳраб ҳовлида у ёқдан-бу ёққа маст одамдек гандираклаб юргани-юрган. Неча-неча марта йиқилиб, билаклари шилинди. Ойиси: “Бас, бўлди қил, жонинг керакмасми?”, – дея ачинар, куйиниб койирди. Толибжон кўзларидан тирқираб ёш чиқиб, додлаб юборган пайтларидаям машқини тўхтатмади. Ҳаёт-мамот жангига кирган аскардек қадам-бақадам даҳшатли оғриқларни енгиб бораверди. Бора-бора ёғоч оёқда қўлтиқтаёқсиз юришга анча ўрганди.
Ёзнинг оловли қуёши еру осмонни аямай қиздиради. Полизда қовун-тарвузлар ғарқ пишди. Боғлар шарбатга тўлган олтинранг, қирмизи олмаларни кўз-кўз қилади. Қишлоқ болалари кун бўйи сувдан чиқишмайди, дарё соҳилидаги қумлоқда думалаб ётиб роҳатланишади. Шундай кунларнинг бирида почтачи Толибжоннинг нафақасини олиб келди. Бу кун унинг учун катта байрамга айланди. Қўлида бир даста пул, қувонганидан кўзлари чақнаб, дераза олдида игна билан ниманидир тикиб-чатиб ўтирган Муслима опанинг олдига келди:
– Ойи! Мана, нафақамни олдим! – деди бир даста пулни кўрсатиб.
– Эртага саҳарда поездга ўтирамиз, – деди Муслима опа хотиржам.
– Ойи, сиз ҳам бормоқчимисиз? – Толибжон ажабланди.
– Ўзинг қийналиб қоласан. Ёнингда бўлай, дейман-да.
Толибжон кулди. Ойиси уни ҳалиям ёш бола деб ўйлайди. Бунга аччиғи келади, баъзан меҳрдан шамдек эрийди. Ҳозир ҳам шундай бўлди.
– Қийналмайман, ойи, ўзим эплайман, – деди миннатдорлик билан.
Муслима опа эътироз билдирмади:
– Майли, эҳтиёт бўл, шаҳарда ҳар хил одам бор.
Толибжон тунда анча пайт ухлолмай ётди. Хаёлига минг хил ўй қуюндай ёпирилиб келарди. Шаҳарда ўқиган даврлари ёдига тушди. Билим юртини эслади. Икки қаватли, оч зарғалдоқ бино, қадрдон ўртоқлари кўз олдида жонланди: самарқандлик Ҳусан, Баҳром, ётоқхонадаги ҳамхонаси Убайдулла, қўқонлик Мухторали ака… Тўғри, Толибжон истаган пайтида ўқишга бориши мумкин; домлалари шундай дейишган. Бироқ энди билим юртига қайтмасликка қарор қилди. Ҳамма унга ачиниб қарашини истамайди, кимдир “чўлоқ”, деб кулар ҳам… Унда кўнгли юз, минг карра чўкади. Аслида, ўзи тушиб қолган зимистонда эндигина бир чимдим ёруғлик кўринди. Бу илинжини йўқотмаслиги керак. Эртага шаҳарга боради… Шундай хаёл билан ухлаб қолди.
Саҳарда онаси уйғотди:
– Тур, болажоним, вақтинг бўлди, – деди меҳр билан бошини силаб.
Толибжон сакраб ўрнидан турмоқчи бўлди. Бир оёғи йўқлиги, ёғоч оёғини ечиб қўйгани ёдига тушди. Буни бировдан яширмоқчи бўлгандек беихтиёр кўрпани устига тортди.
Ойиси уни тушунди, чамаси, индамасдан чиқиб кетди. Толибжон ҳар кунги одатича жигарранг қайишларни тортиб боғлади. “Худди отнинг айилини тортаётгандек, – деган ўй келди хаёлига. – Бунга ҳам ўрганиб қолдим”.
У ювиниб келди-да, нонушта қилишга ўтирди. Дастурхон устида онаси кўп ­гапирмади.
– Ойи, ўйланманг, мен зўр суратчи бўламан! – деди пиёладаги чойни ҳўплаётиб.
Муслима опа унга тикилиб турди-да, кўзидан қуйилаётган ёшни рўмолининг учи билан артди. Толибжон пиёладаги чойини шошилиб ичиб, ойисига қаради. Муслима опа қўлини фотиҳага очиб, дуо қилди. Толибжон дарвозадан чиқаётиб ойисига кулиб қаради:
– Хавотир олманг, кечроқ қайтаман, – деди.
Тонгги мусаффо ҳаво ёқимли эди, танига хуш ёқди. Чуқур-чуқур нафас олиб, бир лаҳза атрофга аланглаб турди, кейин аста-секин темир йўл бекати томонга юрди.
Бекатга келганида шаҳар атрофига қатнайдиган поезднинг келишига бироз вақт бор эди. У чипта олиб, ташқарига чиқди. Бўш харракка ўтириб, пўлат излар ортидаги уйларга тикилди: “Бу уйларда турфа тақдирли одамлар яшашади. Ҳар бирларининг ўз ташвишлари бор. Унинг ҳам муаммоси ўзига етарли. Ҳамма ўз ташвишини ўзи кўтаради…”
Темир йўл навбатчиси юк поездини кузатгани чиқди. Узундан-узоқ қизил вагонлар тизими шовқин-сурон билан ўтди. Навбатчи қўлидаги “жезл” таёқчасини ўйнатиб бекат биносига кириб кетди. У ёқдан-бу ёққа ўтаётган йўловчилар Толибжонга эътибор беришмасди. Хаёлида вақт жуда имиллаб ўтарди. Қани эди, қанот чиқариб учса-ю, бир зумда шаҳарга етиб олса.
Узоқдан йўлбарсдек пишқириб келаётган поезд нафасини ростлаб олмоқчидек қишлоқ бекатида тўхтади. Қопчиқ, алюмин сут идиши, тўрхалта кўтарган эркак-аёллар издиҳоми вагонларга тирмаша кетди. Толибжон зинадан кўтарилаётиб қийналди. Унга ўрта ёшлардаги бир йигит ёрдамлашди. У раҳмат айтиб, вагонга кирди. Жигарранг чарм қопланган ўриндиққа бемалол ўтириб олди. Поезд жойидан қўзғалди. Ойнадан кўриниб турган бекат ортда қола бошлади. Бироздан кейин дарё кўприги бошланди. Поезд кўприкдан тарақа-туруқ қилиб ўтиб бораркан, дарёнинг мовий тасмадек уфққа томон ингичкалашиб кетган ўзани ортда қолди. Пахта далалари, қишлоқнинг четан деворли уйлари бошланди. Бироздан кейин вагон хизматчиси қалайи тутқичли стаканда чой, оқ қанд олиб кирди. У қоғозга ўралган оққандни очиб, чойга солди, қошиқча билан эринмай аралаштирди. Чой бироз совигач, оз-оздан ҳўплаб, вагон ойнасидан лип-лип этиб ўтаётган манзараларни томоша қилиб борди.
Поезд ҳар бир бекатда тўхтаб, борган сари шаҳарга яқинлашарди. “Зартопган” деб ёзилган навбатдаги темир йўл бекати эътиборини тортди. Бекатнинг қизил ғиштли биноси икки тарафдан қуюқ дарахтзор билан қуршалган. Азамат чинор, сада қайрағочлар кўҳна бинонинг қўриқчиларидек сирли кўринарди.
Поезд жойидан жилди. Бўш стакан қалайи тутқичга тегиб қитирлай бошлади. Толибжоннинг хаёлига ўша бекатда кўрганлари ўрнашиб қолганди: қизил ғиштдан қурилган кўҳна бино, азамат чинор, сада қайрағочлар кўз ўнгида гавдаланди. Поезд тезлашиб борарди. Энди вагон ойнасидан меваси мўллигидан шохлари эгилган олма дарахтлари кўринди. Олмазор боғ шундай дилтортар эдики, поезддан тушгиси, шу боққа киргиси келди. Тўғри, у авваллари ҳам поездда ёки машинада шаҳарга қатнаган, шу ерлардан ўтган. Бироқ ўша пайтларда бу мафтункор боғларга эътибор бермаган экан. Энди, ногирон бўлиб қолганида, узоқ пайт уйда ўтиравериб зерикканиданми буларнинг ҳаммаси азиз, қадрли бўлиб кўринмоқда эди.
Поезд шаҳарга етиб келганида Толибжоннинг кайфияти кўтаринки эди. Шаҳарни субҳи содиқ қучоғига олган. Хобгоҳидан кўтарилаётган қуёш кўп қаватли биноларнинг пештоқига олтин упа сепиб улгурган. Дўконлар очилишига ҳали бироз вақт бор экан. У нима қиларини билмасдан вокзал биносига кирди. Катта зал қатор-қатор ўриндиқлар билан тўла. Ҳар-ҳар жойда поездини кутаётган йўловчилар суҳбатлашиб ўтиришибди. Айримлари тунда вокзалда қолишган чамаси, ўтирган ўринларида мудрашмоқда. Кўпчилик тугун ёки сумкасини тиззасига қўйиб олган. Иккита ўрта ёшлардаги аёл куйиб-пишиб бир-бирларига гап уқтиришади. Бурчакдаги қаримсиқ, малласоч хотин оғзини очиб баралла хуррак отмоқда. Исқирт ки­йимлар солинган тўрхалтаси оёғи остида ўралашиб ётибди. Ёнида олти-етти ёшлардаги қизча. У атрофга бесаранжом аланглайди…
Залнинг ўнг томонидаги бурчакни очиқ қаҳвахона эгаллаган. Пештахталари сомса, пишириқлар билан тўла. Хўрандалар баланд доира столларда тик турган ҳолда қаҳва ичиб, ликопчада берилган сомса ёки пишириқларини ейишмоқда. Мармар аралаштириб ишлов берилган полда, хўрандаларнинг оёғи остида юзи шишинқираган, соқол-мўйлови ўсиқ исқирт ногирон кўринди. Икки оёғининг сонидан пасти йўқ. У золдир ғилдиракли пастак қўлбола аравачага ўтириб олган. Бир қўлида пачоқланган алюмин кружка, иккинчи қўлида сомса. Ҳеч кимга эътибор бермасдан ютоқиб кавшанмоқда. Ҳар замонда кружкасидан чой ҳўплаб қўяди. “Урушда ногирон бўлганмикин? – ўйлади Толибжон. – Кўзлари қизарган, саҳарлаб ичиб олганми? Ўзича нималарнидир ғўлдираяпти. Аммо уни ҳеч ким эшитмайди. Атрофдагилар жирканиб, узоқроқ туришга ҳаракат қилишади”.
Толибжон ногиронга бироз қараб турди-да, кескин бурилиб, ғала-ғовур залдан шошилиб чиқиб кетди. Судралиб юрган ногироннинг аянчли кўриниши кайфиятини бузди. Қаҳвахонадан узоқлашган сари ўша тўртта золдир ғилдиракли аравача, икки оёғи кесилган ногирон кўз олдига келаверди. Танасида совуқ титроқ турди. Юраги дукиллаб тез ура бошлади. Ташқарига чиқиб, тоза ҳаводан чуқур-чуқур нафас олди. Автомат қуйгичдан муздек сув ичди. У очилишини кутаётган дўкон вокзалнинг қарши тарафида эди. Бу ҳарбийлар универмаги бўлиб, каттагина фото анжомлар бўлими борлигини биларди. Билим юртида ўқиётганида бир неча марта келган. Нохуш хаёллардан чалғиш учун ўша томонга юрди. Универмагга етай деганида қирмизи ранг қўш тавақали баҳайбат эшик очилди. У савдо залига биринчи бўлиб кирди. Ўзига ажабсиниб тикилган сотувчи қизга эътибор бермай, фотография бўлимига ўтиб кетди. Бўлимнинг ойнаванд пештахталари минг хил фото асбоб-анжомлари-ю, кимёвий дориларга тўла эди. Толибжон пештахтадан кўзини узолмай қолди. Шу пайт олдига ўрта ёш, дўппи кийган қотма сотувчи келди. Толибжон салом берди. Дафъатан нима деярини билмай, хаёлига келган савол билан мурожаат қилди:
– Ака, фотопластинканинг муддати ўтмаганми?
– Окоси, бизда эскирган товар бўмийди, – деди сотувчи.
Толибжон хижолат бўлди. Шошиб ўзига керакли кимёвий дориларни айта бошлади. Ҳаммасидан бор экан. Пули етганича фотопластинка, фотоқоғоз, кимёвий дорилардан сотиб олди.
Яна вокзалга қайтиб келди. Бир соатча ўриндиқлар қўйилган майдончада дам олиб ўтирди. Шундан кейин шаҳар атрофига қатнайдиган поездга чиқди.

4

Толибжон ўша куни шаҳардан қайтганида руҳида ёқимли бир енгиллик ҳис этди. Орзу-умидлари мустажоб бўлганини ягона ҳамрози – ойисига тезроқ айтгиси келарди. Муслима опа ошхонада кечки овқатга уннаётган экан, ўғлини одатдагидек беозор жилмайиб қарши олди:
– Келдингми, болам?
– Ойи! – Толибжон елкасига осиб олган юкхалтасига ишора қилди. – Ҳаммасини олиб келдим!
Толибжоннинг кўзлари қувончдан порлаб, йўлда чарчаганига қарамасдан жилмайиб турарди. Муслима опа ўғлини кўпдан буён бундай ҳолатда кўрмаганди.
– Ишинг битдими, ахийри? – деди қўлидаги капгирни қозонга қўйиб.
– Битди, ойи, эртага сизни суратга тушираман. Энди фотопластинкаларим бор.
– Раҳмат, болам.
Толибжон орзулар қанотида парвоз қиларди гўё, ботиний ҳаяжони босилай демасди. Ҳозир, шу дамда иш бошламоқчидек, шошилиб хонасига кирди. Фотопластинка, фотоқоғоз, кимёвий дориларни ўзи ясаган токчаларга тахлади. Хаёлан эртанги кун режасини туза бошлади. Муслима опа “овқатингни еб ол, болам”, деб чақирмагунича хонасидан чиқмади.
Қоронғи тушганда ойисининг ҳай-ҳайлашига қарамасдан яна ичкарига кириб кетди. Бир нечта фотопластинкани кассеталарга жойлаб, камерани ишга тайёрлади. Сўнгра чарчоқ енгиб, эрта ўринга ётди.
Тонгда деразадан тушган офтоб нурлари унинг буғдойранг юзи, тим қора қалин қошларини сийпалаб уйғотди. Ўрнидан туриб, тунда ечган ёғоч оёғининг қайишларини маҳкам тортиб боғлади. Деразага яқин келиб, ҳовлига қаради; қўлида супурги билан онаси куйманиб юрарди. Ёз тонги серишва бўлади. Қуёшнинг олтинранг нурлари ҳовли ўртасидаги бир туп ўрик япроқларини эркаламоқда. Молхонадан сигирнинг чўзиқ ноласи, унга жавобан бузоқчанинг сурнай овозидек зорланиши эшитилди. Толибжон кийиниб, ташқарига чиқди. Ўрик остидаги қумғондан сув қуйиб, тик турганича тез-тез ювинди.
– Ойи, сурат олишга борамиз, – деди артинаётиб.
– Қаёққа? – Муслима опа ажабланди.
– Дарё бўйига. Сизни ўша ерда суратга тушираман.
Муслима опа тўхтаб, қўлидаги супургини ерга қўйди. У якка-ёлғиз ўғлининг кўнглига қарарди. Айниқса, Толибжон бир оёғидан ажралганидан кейин “йўқ” деган сўзни бутунлай унутди.
– Хўп, болам, чойингни ичиб олмайсанми?
– Кейин ичаман. Саҳарда ёки кун оғаётганда ёруғлик ёнбошда бўлади, шундай пайтларда суратга туширсам яхши чиқади.
Ўғлининг ақлли гаплари онасига ёқди:
– Шошма, мен кийиниб чиқай, – деди.
Толибжон хонасига кириб, фотоаппарат билан штативини олди. Ҳовлига чиққанида онаси тайёр бўлиб уни кутиб турарди. Эгнида мовий гулли, тўй-маъракаларга киядиган кўйлаги, бошида янги дурра.
– Ойи, шу кўйлагингиз жуда ярашади.
Муслима опа ўғлининг гапига жилмайиб, дарвоза томонга одимлади:
– Юр, ўғлим, борсак борақолайлик.
Улар кўчага чиқиб, зарҳал баркашдек фалакка кўтарилаётган қуёшга пешвоз юришди. Дарё уйларига яқин эди. Бироздан кейин кумушранг тасма мисоли товланаётган сув кўринди. Узоқда дарёни кесиб ўтган темир йўл кўпригининг металл конструкциялари кўзга ташланади. Соҳилга етиб келганларида дарёдан эсаётган шабада Толибжоннинг сочларини тўзғитиб ўйнай бошлади. Унга қараб Муслима опанинг меҳри товланиб кетди.
– Болалигингда сени шу ерга олиб келардик, – деди дарёга ўйчан қараб.
– Биламан, ойи, мени дадам кўтариб олардилар.
– Эсингдами?
– Эсимда, – деди штативга фотоаппаратини маҳкамлаётган Толибжон.
У нафақа кутиб ўтказган бир ой вақт давомида бу машғулотни қайта-қайта так­рорлайвериб, уста суратчилардек ишлашни ўрганиб олганди. Бир зумда “Фотокор” сурат олишга тайёр бўлди.
– Қуёш сизни ёритиши керак. Ойи, бу ерда туринг! – деди Толибжон сувга яқинроқ жойни кўрсатиб. – Шундай… Мана энди дарё ҳам кўринади. Ўзиям зўр сурат чиқади-да!
– Ноқулай бўляпти, ўғлим…
– Ойи, суратга тушишдан қўрқяпсизми? – Толибжон кулди. – Йўқ, озгина ёнбошлаб туринг… Бўлмади! Ойи, яхшиси, қўлингизни пешонангизга соябон қилиб, дарёга қаранг. Ҳа, мана шундай! Энди бошингизни озгина кўтаринг!
Толибжон машғулотига шунчалар берилиб кетгандики, онаси кейинги пайтда инжиқ, хаёлчан бўлиб қолган ўғлини ҳозир таниёлмай қолди. У қора мовут остига бошини суқиб, объективни равшанликка созлади. Камерага фотопластинкали кассета ўрнатиб, қопқоғини кўтарди. Тепки тасмасини босаётганида ҳаяжондан юзлари қизариб кетганди.
– Бўлди, ойи, – деди Толибжон эҳтиёткорлик билан кассета қопқоғини ёпаркан.
– Осон экан-ку! – Муслима опа ажабланди. – Кўрсат-чи, қандай тушибман?
Штативни йиғиштираётган Толибжон ишидан тўхтаб, ойисига қаради. Онасининг нимани сўраётганини тушуниб, кулди. Муслима опа ҳамон унга жиддий тикилиб турарди.
– Ойи, ҳозир фақат суратга туширдим. Энди негативни очириш, қуритиш керак. Шундан кейин сурат ишлайман. Юринг, уйга қайтамиз.
Ҳовлиларига кириб келишганда кун ёйилиб қолганди. Ойиси уйга кириб кўйлагини алмаштириб чиқди. Ҳамон ҳовлида каловланиб турган ўғлига бир қараб қўйди-да, ошхонага бориб тандирга ўт қалай бошлади. Толибжон фотоаппарати билан штативни хонасига олиб кирди. У фотоаппаратида биринчи марта сурат олгани учун безовта эди. Ўзини босиб олмоқчи бўлиб, ҳовлига қайтиб чиқди. Атрофни мақсадсиз бир-икки айланди. Бостирма остидаги эски этикка кўзи тушиб, отасини эслади. Отаси ўзи ишлайдиган геология-қидирув идорасидан қаерга юборишса, ўн беш-йигирма кун, баъзан ойлаб ўша ерда қолади. “Дадам уйда бўлганларида суратга туширардим, – дея ўйлади. – Майли, фотопластинкалар етарли, ҳали дадамниям суратга оламан!”
– Ўғлим, чойингни ичиб ол, сен яхши кўрадиган патир нон ёпдим.
Муслима опанинг овози уни ўзига келтирди. Қўлини ювиб, айвондаги хонтахта ёнига келиб ўтирди. Ойиси олдига қўйган иссиқ патирни синдириб “уф-уф”лаб тез-тез ея бошлади.
– Шошилмай е, ўғлим, – деди Муслима опа.
– Шошмасам бўлмайди, ойи. Ҳозир суратингизни ишлайман!
– Майли, ишларсан ҳали.
– Ойи, мен тўйдим.
Толибжон ўзига фотиҳа қилиб, ўрнидан турди. Муслима опа “чойингни ич”, деганича қолди.
У деразасига қават-қават қора мато тутиб қоронғилаштирилган хонасига кирди. Эшикни очиқ қолдириб, қўнғир рангли идишчаларга керакли эритмаларни қуйди. Шундан кейин эшикни ёпди. Хона қоп-қоронғи эди. Пайпаслаб ўзи стол устига қўйган кассетани топди. Деразага орқасини ўгириб, кассета қопқоғини очди. Ундан шиша пластинкани авайлаб олиб, очиргич эритмага ботирди. Қоронғида кўринадиган фосфорли соати йўқ эди. Вақтни белгилаш учун пичирлаб санай бошлади. Жуда узоқ санагандек туюлди. Аслида бор-йўғи икки дақиқа вақт ўтганди. Фотопластинкани тоза сувда чайқаб, қотиргич эритмага ботирди.
Толибжон эшикни минг хил ўйда очди: “Негатив чиқдимикан? Хатога йўл қўймадимми? Ойимнинг олдиларида уялиб қолмасам бўлди-да. Мақтанаверибман, мақтанаверибман… Лекин ҳаммасини тўғри қилдим”.
У иштибоҳ билан негатив фотопластинкани эшикдан тушган ёруққа тутди: “Воажаб! Мана онаси, орқада дарё! Ҳаммаси тиниқ! Ахир бу ўзининг фотоаппаратида олган биринчи сурати! Бундай сифатли негативни фотоқоғозга туширса бўлади”.
Толибжон шиша фотопластинкани тоза сувда қайта-қайта чайди. Қуритиш учун тик қилиб қўйди-да, ҳовлига чиқди.
– Ойи! – у қувонганидан бақириб юборди.
Олдига ҳовлиққанича Муслима опа келди:
– Нима бўлди, болам?!
– Ойи! Суратингиз чиқади! Зўр чиқади! Ҳозир, негатив қурисин…
– Вой болам-а, юрагимни ёриб юбординг-ку? Оёғинг…
Онаси “оёғингга бир нарса бўлдими”, демоқчи эди. Лабини тишлаб, қолганини айтмади. Ўғлига хавотир билан қаради.
– Ойи, биринчи марта суратингизни ишлаяпман, – деди Толибжон хижолат бўлиб. – Ўзимни фотоаппаратимда олганман ахир! Ичимга сиғмай кетяпман-да!
– Менга сен хурсанд бўлсанг кифоя.
– Суратчилик жуда қизиқ, ойи.
У оқсоқланиб яна хонасига кириб кетди. Ўзи жиҳозлаган оддийгина фотолабораториясидаги керосинли чироқни ёқди. Хона ёришди. Негативни ёруққа тутиб, яна бир марта кўздан кечирди. Очиргич эритмани фотоқоғозники билан алмаштирди. Иккинчи чироқни ёқиб, қизил шишали қутичага жойлади. Бу сурат ишлаётганда ёқиб қўйиладиган “хавфсиз” ёритқич вазифасини ўтарди. Аввалги чироқни ўзи ясаган қўлбола сурат ишлаш дастгоҳига жойлади. Шиша негативни юқори тирқишга ўрнатди. Аввал бир парча фотоқоғозга намуна олиш керак эди. Бунга Толибжоннинг сабри чидамади. Бир йўла негатив катталигидаги фотоқоғозни қўйиб, бешгача санади. Фотоқоғозни дарҳол очиргич эритмага ташлаб, бироз чайқатиб турди.
Қизил чироқнинг хира ёруғида тасвир пайдо бўла бошлади. Толибжоннинг юраги қинидан чиқиб кетаёзди! Тасвир меъёрига етганда тоза сувда чайқаб, қотиргич эритмага ботирди.
У онасининг олдига қўлидаги ҳали нам сурат билан чиқди.
– Қаранг, ойи, бу сиз! Жудаям чиройлисиз!
Муслима опа ўғлининг олдига келиб, ўзининг суратига тикилди:
– Сени кўзингга шундай кўринаман-да… Шаҳарда суратчиликни яхши ўрганибсан.
– Билим юртимизда ҳамма шароит бор эди.
Онасининг беихтиёр айтган гапи билим юртини эслатди. Толибжон ўртоқларини соғинганди. Лекин буни тан олгиси келмади: “янги ҳаётимга кўникишим керак”, – дея такрорлади ўзича.
– Ойи, мен яна сурат ишлайман, – деди-да, хонасига кириб кетди.
Муслима опанинг суратидан яна уч нусха тайёрлади. Сурат жонли чиққанди. Шу дамда уни катталаштира олмаганига ачиниб кетди. Ўзи ясаган дастгоҳда фақат негатив юзасига мослаб “9х12” сурат ишлай оларди. Катталаштириш учун фотойириклаштиргичи йўқ. Бўлганда ҳам фойдаланолмайди. Чунки фотойириклаштиргич электр чироғида ишлайди.
Шу куни кечгача қўлбола фотолабораториясида майда-чуйда ишлар билан шуғулланди. Эртасига бутун қишлоқ Толибжоннинг сурат ишлаганини эшитди. “Бир кўрай”, деб келувчилар кўпайди. Ногирон йигитчага ачинаётганлар энди ҳавас билан қарашарди. “Шаҳарда бекор юрмаган экан”, дейишди қўшни аёллар. Улар ҳам суратга тушишни хоҳлаб қолишди.
– Толибжон, мениям худди ойингга ўхшатиб дарё бўйида суратга тушир, – деди Ҳидоят опоқи деган қўшнилари.
– Ойимнинг суратлари ёқдими? – Толибжон ўсмоқчилаб сўради.
– Ёқмай ўлибдими, болам, – кулди Ҳидоят опоқи. – Каттароқ қилоласанми?
– Кейинчалик бунинг ҳам иложини топаман.
– Барака топ! Қўлинг дард кўрмасин.
– Фақат бизда электр йўқ-да.
– Вой, амакинг айтдилар, келаси йили бутун қишлоққа симёғоч тортишармиш.
– Унда ишимиз юришади, опоқи.
Толибжоннинг номи “суратчи” бўлиб қолди. Қишлоқда “Суратга тушир”, дегувчилар кўпайди. Баъзан кун бўйи қўли ишдан бўшамасди. Туман марказидаги ўрис суратчига қатнаб, ҳужжатга сурат туширишниям ўрганиб олди. Кимдир паспорт учун, яна биров оилавий суратга тушишни хоҳлайди. У ҳеч кимга йўқ демасди. Кўпинча ярим тунгача қоронғи хонасида сурат ишлайди. Мижозлари қўярда-қўймай “қўл ҳақи”ни бериб кета бошлашди. “Шаҳарда ўқийман, деб бир оёғидан ажралди, ҳақини бермаслик уят, – дейишарди бир-бирларига. – Ахир у ҳам қоғозини пулга сотиб олади”.
Негатив пластинкалар тугай деб қолганди. Толибжон сурат учун берилган пулларни фанер қутичага йиғиб қўярди. Ҳисоблаб кўрса, харажатларига бемалол етаркан. Бу сафар нафақасини кутмасдан, қутичада йиғилган пул билан шаҳарга жўнади.

5

Толибжон учун аввалига эрмак бўлган суратчилик аста-секин ҳаётининг бир бўлагига айланди. Кунларини фото анжомларисиз тасаввур қилолмасди. Аммо қишлоқларида электр йўқ. Керосинли чироқ билан эса сифатли сурат ишлаш мушкул. “Электрли жойга боришим керак”, деган фикр тинчлик бермай қўйди. Аввалига бу режаси амалга ошмайдигандек туюлганди. Бироқ ўтирса ҳам, турса ҳам яккаш шу ҳақда ўйлайверди. Ниҳоят қатъий қарорга келди: дарё ортидаги шаҳар-қишлоқлар электрлаштирилган, ўша ёққа боради!
Фикрини минг истиҳола билан ойисига айтди. Муслима опа аввалига қўрқиб кетди. Толибжон қайта-қайта тушунтирганидан кейин ўйланиб қолди.
– Қандай бўларкин, болам? – деди иккиланиб. – Кўчишимизга отанг нима дейди?
– Ойи, кўчмаймиз, ўзим боравераман! Шаҳарда яшаганман-ку?
Ёз фаслининг жазирама чилласи эди. Толибжон енги калта оқ кўйлакда, бошида дўппи, буғдойранг чеҳрасига жилмайиб туриши жуда-жуда ярашарди. Муслима опа ўғлининг сахт-сумбатига қараб меҳри товланди. Худодан сўраб олган ёлғизининг ўша фожиада омон қолганига минг бора шукр қилди. “Мана, ўзи уриниб оёққа туряпти, ҳунарли ҳам бўлиб олди. Лекин нима қилсин, бу ногиронлик ўғлини инжиқ қилиб қўйди. Уйини, ота-онасини ташлаб қаёққа боради? Одамлар нима дейишади? Ношукр ўғил, деб унга таъна қилишмайдими? Балки, ёлғиз ўғлини уйга сиғдирмади, ҳам дейишар? Хаҳ, одамлар-а! Ўрнимга ўзларини қўйиб кўришсайди. Толибжоним энди оддий қишлоқ боласимас-да, кўнглидагини қилмаса сиқилади. Ичкиликка ўрганиб кетса-я… Худо сақласин, Худо сақласин! Толибжон ундаймас… Майли, кўнглидагини қилсин. Ёмон ишга қўл урмаяпти-ку ахир!”

* * *

Она-бола икки-уч кун Толибжоннинг вақтинчалик бирор жойга кўчиб боришини муҳокама қилишди. Муслима опа эри тоғу тошларидан қайтган куни масалани ётиғи билан тушунтирди. У дарров рози бўлмади. Ўғлини ёнига чақириб, насиҳат қилди:
– Сенга нима етишмаяпти, болам, – деди босиқлик билан. – Қишлоқда бинойидек тирикчилигимиз ўтяпти-ку. Мен геологлар билан узоқларда юрсам, онанг ёлғиз қолса майлими?
– Дада, бу ерда суратчилик қилолмайман, – бўш келмади Толибжон. – Ҳали ишимни пухта ўрганганим йўқ. Қишлоққа электр келишини кутиб ўтираверсам бўлмайди. Ойимдан тез-тез хабар олиб тураман. Кетмон чопиш қўлимдан келмаса нима қилай?
Табиатан босиқ феълли отаси индамади. Ўғлининг алам билан айтган охирги гапи ўйлантириб қўйди. Тўғри, энди у кетмончиликка ярамайди, нима қилсин?
Толибжон отасининг жим бўлганидан вазият юмшаганини пайқади. Кейинги сафар шаҳарга борганида муаммони кўндалангига ҳал қилишни кўнглига тугиб қўйди. Турли режалар тузишга киришди. Ўйлайвериб, тунлари уйқуси қочиб кетарди. Тушида “Зартопган” бекатини кўрди. Поезддан тушмоқчи бўлиб, отилиб танбурга чиққанмиш. Лекин поезд юриб кетиб, тушишга улгурмабди…
Шу кундан хаёлига қўрғошиндек ўрнашган Зартопган бекатини унутолмади. Кейинги сафар шаҳарга бораётиб Зартопганда поезддан тушиб қолишни ўйлади.
Бу узоққа чўзилмади. Тез орада яна фотоқоғоз, эритмалари тугади. Шу куннинг эртаси тонгги поезд билан шаҳарга жўнади. Бу сафар иккиланмасдан Зартопганда поезддан тушди. “Зартопганни томоша қилиб кўраман, кейин шаҳарга боравераман”, деб ўйлади.
Вагонга ёпирилган издиҳомни ёриб ўтиб, қизил ғиштли бино қаршисидан чиқди. Ҳар ўтганида кўравериб таниш бўлиб қолган бекатга ҳавас билан тикилди. Қуёш бино пештоқидаги “ЗАРТОПГАН” ёзувини нурлантириб турарди. Кириш эшигининг икки тарафидаги ёғоч харракларда уч-тўртта бекорчи йигитлар поезддан тушиб-чиқаётганларни томоша қилиб ўтиришибди. Пастликдаги темирйўлчилар дўконидан қоғозга ўралган харидини кўксига босиб, лўмбиллаган икки аёл чиқди. Улар бир-бирларига навбат бермасдан шанғиллаб гапира-гапира, бекат ортидаги жамоа уйларига кириб кетишди.
Толибжон тик туриб атрофни томоша қила бошлади. Тепловоз бир марта узун пишқириб, аста жойидан жилди. Тез орада бекат майдонида одамлар оқими тинди. У йўловчиларга эргашиб шаҳарчага олиб кирадиган йўлкага тушиб олди. Чапдаги майдонда эски, тумшуғи пачоқ оқ “Запорожец” машинаси кўринди. Озғин, узун бўйли, ингичка мўйлов қўйган йигит машина капотига суяниб турибди. У оқсоқланиб келаётган Толибжонга тикилиб турди-да, “чирт” этиб ёнбошига тупурди.
– О-ов, обориб қўяйми? – деди дағдағага ўхшаган қўпол овозда.
– Йўқ, ака, ўзим!
Толибжон автоҳалокатдан кейин енгил машинага минмай қўйганди. Ўша қаҳратон қишдаги даҳшатли ҳодиса сира-сира хаёлидан кетмади. Баъзан тушида ҳам музламада чирпирак бўлиб айланаётган машинада ўтиргандек бўлар, шундай пайтларда нафаси бўғзига тиқилиб, ўрнидан туриб кетарди.
– Қўшмат, ўтир, кетдик, клиент йўқ, – деган овоз эшитилди машина кабинасидан.
Юриб бораётган Толибжон беихтиёр овоз келган томонга қаради. Машина ойнасидан Қўшматникига ўхшаган ингичка мўйловли, олифтанамо йигит бошини чиқариб турарди.
– Бўпти, кетамиз, – деди Қўшмат яна “чирт” этказиб тупураркан.
“Қўпол”, деб қўйди Толибжон ўзича. Оқ “Запорожец” шундоққина ёнбошидан йўлни чангитиб ўтиб кетди. Бироз нарида тезлигини камайтирди-да, қаттиқ “сигнал” бериб қўйди.
Толибжон қаёққа боришини аниқ билмасди. Таваккал қилиб одамларнинг ортидан кетаверди. Йўлка тор кўчага олиб чиқди. Кўчанинг чап тарафи кичиккина бозор экан. Бир нечта расталардан иборат бу бозорча девор билан ўралмаганди. Расталарнинг томига тунука қопланган. Кўчага қараган пештахталарда олма-узумдан тортиб, бодринг, памилдоригача бор. Бозорни яккам-дуккам харидорлар айланиб юришибди. У ҳам қизиқсиниб ўша томонга юрди.
Асат ойининг тонги тароватли эди. Тоза ҳавони симириб тўймайсан киши. Пештахтадаги уйим-уйим тилларанг-қирмизи олмаларнинг ҳиди димоғни ёради. Беихтиёр олма сотаётган қизга кўзи тушиб, унинг олдига келди. Қизнинг юзи сутга чайилгандек оппоқ, нимтабассум жилва қилиб турган лаблари атиргул ғунчасидек нимочиқ. Ўзига ярашган кулгичлари атиргул япроғини эслатади. Қиз шу туришида жуда-жуда гўзал эди, худди эртакдаги маликаларга ўхшарди. Толибжон тўхтаб, ҳайкалдек қотиб қолди. Қиз ўзига тикилиб турган йигитни пайқаганди.
– Олмалар ширинми? – деди Толибжон.
– Ширин, – жилмайди қиз.
– Майлими? – Толибжон битта олмага қўлини узатди.
– Бемалол, татиб кўринг, – яна жилмайди қиз.
Толибжон хушбўй ҳидли олмани тишлади. Серсув олма ниҳоятда хуштаъм эди. У ҳамон қиздан кўзини узмасди. Шу аснода нигоҳлар учрашди. Қизнинг кўзларида ҳайрат бор эди. У елкасига юкхалта осиб олган ғалати йигитга ажабланиб қараб турарди. Толибжон чўнтагидан пул олиб узатди.
– Керакмас, – деди қиз шошиб.
– Нега?
– Мазасини кўрганингизга пул олмаймиз. Бизда шундай. Бу ерлик эмасмисиз?
– Йўқ. Лекин… шаҳарча ёқса, кўчиб келаман.
– Унда айланиб кўринг, албатта ёқади.
– Шундай деб ўйлайсизми?
– Ҳа-да! Бизнинг одамлар хушфеъл. Боғларимизнинг олмаси ширин.
– Майли, бугун Зартопганни айланаман.
Толибжон бир ерда узоқ туриб қолганди. Оёғига оғирлик тушди. Қизнинг маъноли кўзларига бир қур назар ташлади-да:
– Раҳмат, – деди қўлидаги олмага ишора қилиб. – Ўзича “Бу қиз мени назарига илармиди, – дея ўйлади. – Ногирон бўлсам…”
У бозорчадан катта кўча томонга қараб кетди. Кўчадан машина, автобуслар ғиз-ғиз ўтаётгани кўриниб турарди. Бозордан бошланган тор йўл катта кўчани кесиб ўтиб, чорраҳа ҳосил қилган. Атрофда дўкон, ошхона, яна аллақандай идораларнинг бинолари бор. Толибжон чорраҳа шаҳарча маркази эканлигини тахмин қилди. Бу ерларни яхшилаб кўриб олмоқчи бўлиб ўнгдаги дарахтлар соя ташлаган йўлкага бурилди. Садақайрағоч остидаги харракда жигарранг-қўнғир сочли, думалоқ юзи қизғиш-сариққа мойил, тахминан ўзига тенгдош йигит ўтирибди. У ниманидир эслаб қолмоқчидек кўчадан ўтаётган машиналарга диққат билан тикилади. Йўлнинг нариги бетидаги деворга босма ҳарфларда “Уй сотилади” деб ёзиб қўйилган. Толибжон буларнинг ҳаммасини бир-бир кузатди-да, таваккал қилиб харракда ўтирган йигит томонга юрди.
– Ассалому алайкум, – деди йигитнинг олдига келганида.
– Ваалайкум ассалом, яхшимисиз? – у ўрнидан туриб, сўрашиш учун қўлини узатди. – Келинг, дўстим, меҳмонга ўхшайсиз?
– Қандай билдингиз?
– Бу ерликларни яхши танийман-да.
– Тўғри, Зартопганга биринчи келишим.
– Ўтиринг-ўтиринг! Кимникига келдингиз?
Толибжон ўнғайсизланди. Қаршисидаги янги таниши буни сезди.
– Мен шу ердаги, Зартопгандаги техникумни тугатяпман, – шошиб гапирди у, – қишлоқ хўжалигини механизациялаш бўйича.
– Қойил! – Толибжон йигитга ҳавас билан қаради.
– Диплом амалиётини ўташ учун Мирзачўлга жўнашим керак. Манови, “Уй сотилади”, деб ёзилган ҳовли ўқитувчимизники. Калити менда эди, шуни бериб кетай, деб кутяпман.
Толибжон бу йигит билан гапи келишиб қолганига суюнди. Ботиниб, илинж билан кўнглидагини айтди:
– Ижарага қўймайдими?
– Ий-е, ижарада турмоқчимисиз?
– Ҳа.
– Қўяди, ижарага. Нега қўймасин? Ўзи, шу уйни оламан, деган ҳам чиқмаяпти. Одамсиз уй… вайрона бўлиб кетади.
– Унда гаплашиб беринг?
– Мени бир таклифим бор?
– Қандай? – ажабланди Толибжон.
– Ёшингиз нечада?
– Йигирмага чиқяпман.
– Деярли тенгдош эканмиз. Сенсираб гаплашаверайлик?
– Майли, исмим Толибжон, суратчиман.
Толибжон “суратчиман”, деди-ю, ғалати бўлиб қолди. Лекин гапдон йигит буни сезмади. Суюниб кетди:
– Суратчимисиз?! Йўғ-е… Суратчимисан, дўстим? Зўр-ку! Бизда суратчи йўқ. Тошкентдан келиб тушириб кетишади. Бўлди! Муаллим билан уйни гаплашиб бераман.
– Раҳмат, оғайни.
– Мен Серверман, – у қўлини узатди. – Асли, биз ҳам бу ерлик эмасмиз. Урушнинг охирроғида, қирқ тўртинчи йилнинг баҳорида келганмиз. Мен қрим татарларданман. Зартопганда кўпчиликмиз… Ана, муаллим келиб қолдилар! Кейин сенга ҳаммасини айтиб бераман.
Толибжон Сервер кўрсатган томонга қаради. Куннинг тиғида баланд бўйли, гавдаси йўғон, очиқ чеҳра, тепакал одам кўринди. Енги калта, қизил катак кўйлак кийган. У қўлини пешонасига қўйиб тез-тез юриб келарди.
– Сервер, кутиб қолдингми? – деди етиб келганда самимий жилмайиб. Бу одам ҳар битта сўзни чертиб-чертиб, дона-дона қилиб гапирарди.
– Ҳечқиси йўқ, Николай Семёнович, – Сервер ўрнидан турди. – Шундай ҳам бугун бекорман, шаҳарчамизни томоша қилиб ўтирибман. Мирзачўлга борсам соғинаман.
– Тўғри айтасан, Украинага кўчсак, мен ҳам қўмсайман. Сезиб турибман, аниқ шундай бўлади! Зартопганнинг одамларига жудаям ўрганиб қолганманда. Ёнингдаги дўстимиз ким?
– Бу Толибжон, – деди Сервер. – Суратчи экан. Ижарага уй излаяпти. Балки, уйингиз сотилгунча қўйиб турарсиз? Ҳар ҳолда, одамсиз бўлмайди… Мен ҳам кетяпман?
Сервер Николай Семёнович билан бемалол рус тилида сўзлашарди. Толибжон уларнинг бир-бирларига яқин, ишончли одам эканликларини дарҳол тушунди. Айни дамда шу инсонларга дуч келганини Оллоҳнинг инояти деб билди.
– Суратчимисиз, йигитча? – Николай Семёнович Толибжонга соф ўзбек тилида мурожаат қилди.
– Ҳа.
– Мен ҳам фотографияга қизиқаман. Фотойириклаштиргич, яна бошқа асбоб-анжомларим бор… Майли, уйимда турақолинг… сотилгунча.
Толибжон Зартопганга биринчи келишидаёқ ишининг бу қадар ўнгидан келишини сира кутмаганди. Шунинг учун худди хазина топиб олгандек суюниб кетди. Қишлоқда тузган режалари баъзан ўзига ҳам хомхаёлдек туюлганди. Ажаб, поезддан тушибоқ зартопганлик бўлиб қолай деяпти.
– Сервер, дарвозани оч, бу йигитга уйни кўрсатамиз, – деди Николай Семёнович.
– Мен ҳозир қололмайман, – Толибжон шошиб гапирди, – қишлоққа бориб келаман.
– Майли, истаган пайтингда кўчиб келасан, – Сервер гапга аралашди. – Калитни Қобилжон амакида қолдирамиз. – У Николай Семёновичга “шундай қилсам розимисиз?”, деган маънода қаради.
– Майли, имкон бўлганда, Қобилжон амаки билан ҳам таништир, дўстинг яхши йигитга ўхшайди.
Улар кўчани кесиб ўтиб, мовий дарвоза қаршисига келишди. Сервер калитлар шодасидан кераклисини топиб, қулфни очди. Тахта соябонли, мовий дарвоза ғийқиллаб очилди. Сервер ўзини четга олди. Аввал Николай Семёнович, унинг ортидан Толибжон билан Сервер дарвозадан ҳовлига киришди.
Чамаси тўрт сотихлик томорқада бир неча туп олма, кираверишда гилос дарахти, нарироқда сим тортиб кўтарилган узумзор кўзга ташланди. Ҳовли тўрида оппоқ қилиб оқланган, қутичадек уй. Учовлон девор четидаги йўлакдан ўша томонга юришди.
– Сервер, оч, – деди Николай Семёнович уйнинг эшигига ишора қилиб.
Ўзи ҳовлига суқланиб қараб турарди. Сервер қўлидаги калитлар шодасидан кераклисини топиб, эшикни оча бошлади. Толибжон Николай Семёновичнинг ҳавас билан термилишидан бу ҳовли унга жуда-жуда қадрли эканини сезди. “Кетиб нима қилади, – дея ўйлади, – электр ўтказилган, тоза водопровод суви бор экан. Маза қилиб яшамайдими?”.
– Кўчиб кетмасидим, хотиним Анна Григорьевнанинг юраги хаста, – деди Николай Семёнович Толибжоннинг фикрини уққандек. – Украинага, ўзининг юртига боришни хоҳлаяпти. Ҳозирча Тошкентда, синглисиникида турибмиз, даволаняпти. Йўл ҳозирлигини кўриб қўйганмиз.
Сервер эшикни очди. Улар ичкарига киришди. Уй икки хонали экан. Кираверишдаги, дераза пардаси ёпилган хона нимқоронғи эди. Николай Семёнович электр чироғини ёқди. Шифтда порлаб турган лампочкага қараб Толибжоннинг кўнгли ёришди: демак, фотойириклаштиргичда сурат ишлаши мумкин!
– Бу хонада овқатланамиз, меҳмонхонамиз ҳам шу, – тушунтирди Николай Семёнович. – Ётоқхона ичкарида.
У чап тарафдаги ихчам эшикни очди. Ҳаммалари ичкарига киришди. Бу хонанинг катталиги ҳам тахминан биринчи кирган хоналаридек эди. Толибжон бурчакда турган кичик столдаги фотойириклаштиргични кўриб қолди. Бошқа жиҳозларга эътибор бермасдан, ўша томонга юрди. Фотойириклаштиргичнинг тим қора рангли, ёруғлик ўтказмайдиган тунука қобиғига кафтини қўйди-да, уй эгасига қаради. Николай Семёнович оқкўнгиллик билан жилмайди:
– Айтдим-ку, мен ҳам фотографияга қизиққанман, деб. Бемалол ишлатавер.
– Яхши бўларди! – деди Толибжон қувончини ичига сиғдиролмай. – Мен суратчиликни энди бошладим. Қишлоғимизда электр йўқ. Шунинг учун бу ёққа кўчиб келмоқчиман.
Толибжон бехосдан кулиб боққан омаддан масрур эди. Лекин бу бахтга ҳали эришгани йўқ. Кўнглида, айниб қолишмасайди, деган ҳадик ҳам йўқ эмасди. Шунинг учун ичидагини тўкиб солди. Эллик ёшлардаги зукко муаллим кўзлари чақнаб турган бу ёш йигитга аллақачон баҳо бериб қўйганди.
– Оёғингга нима бўлган? – деди оталарча меҳрибонлик билан.
– Автомобилда фалокат юз берган.
– Ҳозирча менинг уйимда турақол. Кейин бир гап бўлар. Хоҳласанг, ишга киритиб қўяман. Фото тўгараги ташкил қиласан. Суратга тушириш, ишлашни биласан-ку, шундайми?
– Ҳа, билим юртида ўрганганман.
– Энди шуларни ўқувчиларга ўргатсанг бўладими?
– Албатта, бўлади! – Толибжон сидқидилдан маъқуллади. – Менга ишонсангиз, ҳаммасини эплайман!
– Демак, келишдик. Сервер, калитни истаган пайтида Толибжонга берасан. Ёш техниклар марказининг директори билан гаплашиб қўяман, фото тўгараги очиб беради.
– Уйга бориб келишим керак.
– Яхши, бориб келақол.
– Ижара ҳақи?..
– Бу ҳақда ўйлама. Барибир ҳозирча уйга харидор йўқ. У ёқ-бу ёқни тозалаб ўтира оларсан?
– Мен томорқани юмшатиб, экин ҳам эка оламан! – Толибжон гапини исботламоқчидек қаддини ростлади.
– Ер чопиш шарт эмас… Сервер, сен қачон Мирзачўлга жўнайсан?
– Ҳали уч-тўрт кун шу ерда бўламан.
– Унда масала ҳал, десак ҳам бўлади. Аслида мен калитни олиб кетгани келгандим. Уни Толибжонга бериб қўяқол.
– Мен…
– Икки-уч кунда кўчиб кела оларсан?
– Эртагаёқ кўчиб келаман!
– Яхши. Мен бу ерда ишларимни битириб, шаҳарга қайтай. Йўл-йўлакай мактабга кираман. Ёш техниклар маркази мактабимиз ҳовлисида жойлашган. Сен директорга учраш. Унга ўзим ҳаммасини тушунтириб қўяман.
– Хўп.
Николай Семёнович кетиш учун ўрнидан қўзғалди. Уни Сервер билан Толибжон кўчагача кузатиб чиқишди…

Толибжон шу куни фото анжомлар учун Тошкентга бормади. Зартопганга келган биринчи куниёқ ҳаёт дарёси бошқа ўзанда оқа бошлади. Сервер билан эски қадрдонлардек бўлиб олишди. Чорраҳага чиқиб, тандир сомса олиб келишди, бирга ўтириб чой ичишди. Тушликдан кейин Сервер уни поездга кузатиб қўйди. Толибжон шаҳарга боришни бошқа кунга қолдириб, қишлоғига қайтиб кетди.
…Муслима опа ўғлини хавотирланиб кутиб ўтирарди. Дарвоза очилганда шошиб ҳовлига чиқди.
– Мунча кечикдинг, ўғлим!? – деди Толибжоннинг истиқболига юраркан.
– Келдим, ойи.
– Юкинг қани?
– Шаҳарга бормадим.
– Унда қаерда эдинг?
– Зартопганда тушиб қолдим. Шаҳарга яқин жой, мен сизга айтгандим.
– У ерда нима қилдинг? – Муслима опа ўғлига ажабланиб қаради.
– Уй топдим… Ойи, эртага кўчиб бораман. Шаҳарчада электр, водопровод бор. Иш ҳам топилай деб қолди.
– Ўғлим! – Муслима опанинг овози титраб чиқди. – Ахир, бир ўзинг қандай яшайсан? Мен-чи? Сенсиз нима қиламан!?
Толибжон ойисининг шундай дейишини аввалдан билганди. Йўл бўйи айтадиган гапларини ўйлаб келди. Аммо ҳозир у гапларнинг бирортасиям эсига тушмади.
– Ойи, узоққа кетмаяпман-ку, – деди ютиниб. – Ишламасам бўлмайди! Унда яшашнинг қизиғи йўқ!
Бу гапни эшитиб, ўпкаси тўлиб турган онаси жим бўлди. Толибжон қизишиб кетганини сезди. “Асабий бўлиб қолибман, – деб ўйлади, ўзини босиб олишга ҳаракат қилди, – жуда қўполман”.
Муслима опа қовоқ-тумшуғи осилиб кетган ўғлини қучоқлаб олди:
– Майли-майли! Розиман. Фақат хафа бўлма! Ўзингни авайла!
– Хўп, ойи.
Толибжон Муслима опа билан яна бир-икки оғиз гаплашиб, ўзининг хонасига кирди. Деворга ойисининг дарё бўйида тушган сурати рамкага солиб илиб қўйилганди. Суратга тикилиб хаёлга чўмди: “Ойиси уни доим тушунади. Нима деса сўзсиз бажаришга тайёр. Толибжон учун энг азиз, ягона инсон – ойиси! Ногиронлиги, ўртоқларидан бошқачароқлигини ҳеч ким ойисичалик тушунолмайди! Толибжон буларнинг барини енгишга онасининг булоқ сувидек беадоғ меҳридан қувват олмаяптими, ахир! Отаси геологлар билан тоғу тошларда юради. Ойиси ёлғиз ўғлига қаттиқ суяниб қолган. Энди унга қийин бўлади. Лекин Толибжоннинг ҳам бошқа иложи йўқ-да…”
Кечқурун она-бола Толибжоннинг Зартопганга олиб кетадиган юкларини йиғиш­тиришди. У бир неча жуфт кийим-кечак, “Фотокор” аппарати, қолган фотоплас­тинкалар, кимёвий эритмаларни ўзи билан олди. Муслима опа унга бир даста пул тутди.
– Керакмас, ойи, ишлаган суратларимдан, нафақамдан йиғилган пулим бор, – деди Толибжон. – Ижара уйимда ҳамма нарса етарли.
– Ўғлим, мен бирга борай? Хавотир олаяпман-да, болажоним, улар қандай одамлар, кўзим билан кўрай?
– Ойи, Зартопганда яхши одамлар билан танишдим. Билим юртида ўқиганимда ўзим яшаганман-ку? Ҳалиям ишонмайсиз-а?
– Сен ёлғиз боламсан-да.
– Ўзимни эплашим керак, ойи, энди мен ишлайман.
– Майли…

Толибжон ўринга эрта ётди. Янги режалар тузиб, уйқуга кетди…
Саҳарда ҳовлига чиққанида Муслима опа тандирдан патир узаётганди. “Ойим ухлолмабдилар, – дея ўйлади истиҳола билан. – Роса ташвиш орттирдим-да”.
– Турдингми, болам, юзингни ювиб келақол, – онасининг майин овози эшитилди, – иссиқ патир билан чой ичасан.
– Хўп, ҳозир.
Толибжон ҳовли ўртасидаги атрофга эшилиб-буралиб ўсган ўрик остига келди. Қумғондан муздек сув қуйиб, ювинди. Айвонга чиққанида димоғига тандирдан янги узилган патирнинг ёқимли бўйи келди. Хонтахтага қизариб пишган иссиқ патирлар териб қўйилганди.
– Ўтир, ўғлим, – деди чойнак-пиёла кўтариб келаётган Муслима опа, – чойингни ичиб ол. – Патирнинг ҳовури кўтарилсин, кейин халтангга жойлаб бераман.
– Зартопгандаги ижара уйим бозорга яқин, нонсиз қолмасдим, қийналибсиз-да.
– Мен нега қийналай, ўзимизнинг уйимиздаман. Бозорда мени патиримга ўхшагани йўқ, ўғлим.
– Тўғри, ойи, патирингиз ҳамманикидан ширин!
Толибжон онаси синдирган иссиқ патирдан бир бурда олиб, “уф-уф”лаб ея бошлади.
– Ҳалиям шу одатинг қолмабди-да, – онаси жилмайди. – Болалигингда шунақа қилиб, “уф-уф”лаб ердинг.
– Ойи, сиз ёпган патрни соғиниб қоламан.
– Тандир бўлса, бориб ёпиб беравераман.
– Балки уй ҳам оларман. Ўшанда тандир қурамиз.
Муслима опа ўғлига тикилиб қолди. Толибжон бу гапига онасининг ажабланганини сезмади.
– Ойи, дуо қилинг, вақт бўлди, – деди шошилиб.
– Илоё йўлинг бехатар бўлсин, болам, – Муслима опа дуога қўлини очди. – Яхшиларга яқин юр, ёмонлардан адаштирсин. Омин, Оллоҳу акбар!
Толибжон қўлини юзига тортиб, ўрнидан турди. Юкхалтасини елкасига осиб, дарвоза томонга юрди. Муслима опа кўчагача кузатиб чиқди. Толибжон онасининг кўзёш қилишини кутганди, ундай бўлмади.
– Қийналсанг қайтиб келақол, – деди фақат.
– Хўп, ойи, – Толибжон онасини хотиржам қилиш учун розилик билдирди.
У шаҳар атрофига қатнайдиган поездга ўтирганида ҳам ойисининг мунис чеҳраси кўз олдидан кетмади. Кеча ойиси ҳақида ўйлаганлари яна ёдига тушди. Ҳаётда нимага эришган бўлса, бари онаси туфайли эканини ўша автофалокатдан кейин яхши тушунди. Ўйлаб қараса, ойиси унинг истакларига ҳеч қачон қаршилик қилмаган экан. На ўқиши, на бирор буюм сотиб олишига эътироз билдирмади. Суратчилик билан шуғулланишини қўллаб-қувватлаган ҳам онаси. Мана, Зартопганга кўчиб боришигаям тўсқинлик қилаётгани йўқ. Фақат ёлғиз қолаётгани ёмон. Лекин у тез-тез хабар олади… Толибжон хаёл билан бўлиб поезд Зартопганга етганини сезмай қолди.
Темир йўл бекатида вагондан бир нечта йўловчилар тушишди. Улар асосан ёш-яланг йигит-қизлар эди. Толибжонга юкхалтаси оғирлик қилди. Эшик тутқичини ушлаб, бир муддат тушишга чоғланиб туриб қолди. Шу пайт пастдан кимдир қўлини узатди:
– Дўстим, халтангни бер, – деган таниш овоз эшитилди.
Толибжон пастга қараб, кўзларига ишонолмади. Перронда қўлини чўзганича жилмайиб Сервер турарди.
– Ий-е, қандай топдинг?! – деди-ю, суюниб, юкхалтасини узатди.
– Ёрдамлашайми? – Сервер юкхалтани ерга қўйиб, яна қўлини чўзди.
– Раҳмат, ўзим тушаман.
Толибжоннинг оёғи перронга тегар-тегмас тепловоз сакрашга шайланган тойчоқдек узун бир пишқириб, поезд жойидан жилди. Ипга тизилган яшил маржон доналаридек вагонлар шовқин билан ўтиб кетгунича гаплашмай туришди. Бекат бирдан сув сепгандек жимжит бўлиб қолди. Фуражка кийган навбатчи жезл таёғини ўйнатиб, қизил ғиштли бино томонга юрди.
– Кетдик, – деди Сервер юкхалтани елкасига олиб.
– Ўзим кўтарман, – Толибжон ўнғайсизланди.
– Бугунча меҳмонсан, иззатингни жойига қўяйлик, кейин ўзинг кўтараверасан.
Улар кечагина танишган тенгдошлар эмас, эски қадрдонлардек гаплаша бошлашганди. Бундан Толибжоннинг кўнгли кўтарилди. Уйдан чиққанидаги маҳзун кайфият бир зумда тарқаб кетди. Бозор қаршисидан ўтаётганларида мева расталарига қаради. Олма сотувчи қиз кўринмади…
Чорраҳадан ўнгга юриб, кўчани кесиб ўтишди. Бир тавақали таниш дарвозага етганларида Толибжоннинг юраги орзиқди: у мана шу уйда яшайди!
Сервер калит билан дарвозани очди.
– Энди бу уйда сен турасан, марҳамат! – деди.
Толибжон дарвозадан кирди. Кимсасиз ҳовли сокин ва қаровсиз эди. Тонг шабадаси гилос япроқларини шитирлатди. Шапалоқдек-шапалоқдек тўқ яшил ток барг­ларини чанг қоплабди. Барглар орасида кечки “каттақўрғон” гужумлари кўринди. Ҳовли тўридаги уйнинг эшиги очиқ эди, Толибжон ажабланиб Серверга қаради.
– Сени кутиб олгани чиқаётганимда очиб қўйдим, – тушунтирди Сервер. – Уйга тоза ҳаво кириб турсин, дедим-да.
– Раҳмат.
– Ҳозир чой қўяман.
Улар олдинма-кейин ичкарига киришди. Дераза пардалари очилган, хона тозалаб, тартибга келтириб қўйилганди. Столга чойнак-пиёлалар терилган. Сервер электр плитани ёқди, алюмин човгунда сув қўйди. Толибжон юкхалтасидан иккита патир олди.
– Менга қара, дўстим, бу патир-ку! – Сервер суюниб кетди. – Патир нонни яхши кўраман. Зартопганга келганимизда, болалигимда, поезддан тушган қримлар уч кун темир йўл ёнбошидаги кўчада қолиб кетишган. Бошига сават қўйиб бозорга кетаётган бир хола менга патир кулча берди. Шундай ютоқиб едимки, ҳалиги патир кулчани! Ахир, бир неча кун нон емагандик-да. Мазаси ҳалиям эсимда! Болаликдаги воқеалар хотирага қўрғошиндек қуйилиб қоларкан.
Сервер ўрнидан туриб, чой дамлай бошлади.
– Толибжон, хафа бўлмасанг бир нарсани сўрамоқчиман, – деди дастурхонга келиб ўтираётиб.
– Бемалол, сўрайвер.
– Оёғингга нима қилган? Кеча Николай Семёновичга “автофалокатда бўлган”, дегандинг?
– Ҳа, Сервер, автофалокатда ўнг оёғимдан ажралдим. Ўшанда шаҳардаги билим юртида ўқирдим. Қишлоқдан кеч йўлга чиқдим. Қаҳратон қиш, йўл музлама эди. Чорраҳада тўсатдан юк машинаси чиқиб қолди. Биз минган “Москвич” симёғочга урилган. Оёғимни асраб қолишнинг иложи бўлмабди.
– Кечир, эслаш оғирдир?
– Кўникиб кетганман.
– Сени бир кўришдаёқ билганман, ақлли йигитсан. Ҳали катта ишлар қиласан. Бизга ҳам осон бўлмаган. Оғир кунларимизда яхши одамлар ёрдам беришди. Хоҳласанг, ўша воқеаларни айтиб бераман?
– Майли.
Сервер пиёладаги чойдан бир ҳўплаб, изтиробли ҳикоясини бошлади:
– Асли, Қора денгиз бўйидаги Қримданмиз, – Сервер ўйга чўмиб бироз жим қолди. – Зартопганга уруш пайти, қирқ тўртинчи йилда, май ойининг охирларида олиб келишган. Ўшанда мен олти-етти ёшлардаги бола эдим. Эсимда, эшиги сурилиб очиладиган, ичига сомон тўшалган катта қизил вагонда келганмиз. Вагондан ачимсиқ, бадбўй ҳид келарди. Болалар йиғлаган, хасталар оҳ-воҳ қилиб ётишарди. Тўққиз-ўн кунлик йўл азоби, очлик ҳаммани ҳолдан тойдирган. Бизни темир йўл ёнбошидаги тор кўчага туширишди. Одамлар бир томондан йўл азобидан қутулганларига суюнишса, иккинчи томондан бундан кейинги тақдирларини ўйлаб даҳшатга тушишарди. Уч кун ўша ерда оч-наҳор ётдик. Аниқ билмайману, лекин жуда кўпчилик эдик… Ҳозирги Зартопган бозорининг орқасида совхоз уйлари бўларди. Тўртинчи куни бизни ўша уйларнинг ҳар бирига ўн-ўн беш кишидан қилиб бир амаллаб жойлаштиришди. Биз – онам, синглим ва мен эдик. Отам урушда эди. Узоқ йўлдан кейин ҳеч вақомиз қолмаган, очмиз… Шундай қилиб, Зартопганда яшаб қолдик.
– Мактабга шу ерда борибсан-да?
– Ҳа, Толибжон, мактабга урушдан кейин, қирқ олтинчи йилда бордим. Унгача мактабимиз биносида ҳарбий госпиталь ишлаган. Иккинчи жаҳон уруши йилларида оғир яраланган ҳарбийларни шу госпиталга олиб келишарди. Ҳатто польшалик учувчилар ҳам даволанишган. Жароҳати оғир бўлиб ўлганларни шу ердаги қабристонга дафн қилишган. Ҳозир ҳам Польшадан зиёратчилар келиб туришади. У пайтларда бола эдик, тўдалашиб кун бўйи шаҳарчада югурганимиз югурган эди. – Сервер ширин хотиралардан энтикиб жилмайди. Сўнгра нимадир ёдига тушгандек бирдан жиддийлашди. – Госпиталь олдидан ўтаётганимизда дориларнинг ўткир ҳиди анқиб турарди. Айниқса, ўликхонасидан…
1946 йилда госпитални кўчириб кетишди. Мактаб очилиб, болалар қатнай бошлашди. Кузда мен ҳам биринчи синфга бордим. Ўрис тилида ўқитишарди. Синфдаги ўқувчиларнинг кўпчилиги уруш бўлган жойлардан олиб келинган болалар. Синфга ўттиз беш нафар ўқувчи йиғилди. Турли ёшдаги, катта-кичик болалар битта синф бўлди-да. Улар асосан уруш туфайли ўқиёлмай қолганлар экан. Энг кичигимиз етти ёшда, каттамиз – айтсам ишонмайсан – ўн тўққизга кирган йигит! Нимагадир уни ҳам бизнинг синфга олиб киришди. Ҳали юқори синфлар очилмагани учундир… Ана шу ўн тўққиз яшар ўрис йигити мен билан бир партада ўтирди. У ғалатироқ эди. Қоғоз топса, сурат чизаверарди.
– Нималарни чизарди?
– Шуниси қизиқ-да! У индамас бола эди. Чизган расмлари ҳозиргача эсимда: жарроҳлик хонаси, қўлида арра ушлаган доктор столда ётган одамнинг оёғини кесяпти… Даҳшат-а? Баъзан одам танасидан снаряд парчасини олиб ташлаётган жарроҳни ҳам чизарди… Эсимда, унинг ўнг юзида катта чандиғи бор эди. Аввалги ҳаёти ҳақида сира гапирмасди.
Ҳаммамиз бир синфда ўқиш-ёзишни ўргандик. Сиёҳ йўқ, қозоннинг қора қурумини сувда эритиб, сиёҳ тайёрлаб беришарди. Ручка, қалам ҳам анқонинг уруғи. Ўқитувчимиз ҳар биримизга перо тарқатди. Перони тол новдасига боғлаб, қора қурумли сиёҳга ботириб ёзганмиз.
Билсанг, ўша даҳшатли уруш йилларида онамнинг уддабуронлиги туфайли синг­лим иккаламиз омон қолганмиз. Бизни Қримдан бир кечада кўчириб юборишган. Онам қопчиқда ёнғоқ олишга улгурган эканлар. Ёнғоқларнинг остига “Зингер” тикув мошинасининг қулоқ-механизмини жойлабдилар. Бу ерда бир уста қути ясаб, мошинкани ўрнатиб берди. Ойим ана шу “Зингер”да одамларга кийим-кечак тикиб, бизни боқдилар.
У пайтларда қорнимиз тўйиб маза қилганимизни сира эслолмайман. Зартопганда биттагина тегирмон бўлган. Маккажўхорини шу тегирмонда тортиб, унидан зоғора нон ёпиларди. Зоғора нон ширин, лекин, буғдой нон бўлолмайди, кўнгилга уриб қолади. Онам олмақоқини зоғора хамир ўртасига териб, “пирог-нон” ҳам пиширганлар.
Дарсдан бўш пайтларимизда шаҳарчани айланиб юрардик. Темир йўл бекатида иккита сув тортиш минораси бор. Пишқириб тўхтаган паровозларга шу миноралардан сув қуйишади. Биз томоша қилгани келардик. Темир йўлда яна битта вазифам бор эди: уйга вагонлардан тўкилган кўмирдан бир пақир териб боришим керак. Кўмир топилмаса, вагон ғилдиракларида қотиб қолган қорамойни қиртишлаб олишга тўғри келарди.
Шаҳарчада бизга ҳеч ким жиддий эътибор бермасди. Фақат бозор ёнбошидидаги чойхона “хавфли ҳудуд” ҳисобланарди. Чойхоначи Қувабек болаларни ёмон кўрарди. “Чўлоқ Қува” дердик уни. Қувабекни бир оёғи калталиги учун урушга олишмаган. Чеҳрасида аллақандай иштибоҳ қотиб қолган, бадбин йигит эди. Чойхонада дастёрлик қилиб, ҳар хил одамларни кўриб катта бўлган-да…
Қувабекларнинг уйи темир йўл ортидаги маҳаллада эди. Уруш тугаган йилнинг ёзида отаси темир йўлдан ўтган-у, йиқилиб қолган. Унга нима бўлганини ҳеч ким билмади. Суриштирувчиси ҳам йўқдир-да. Ҳушсиз чойхоначини уйига кўтариб боришади. Уч-тўрт кун шу аҳволда ётиб, ўзига келмай жони узилади…
– Кўп гапириб юбордим. Сени зериктириб қўймадимми? – Сервер ҳикоясини бўлиб, Толибжоннинг чойдан бўшаган пиёласига чой қуйди. – Мен буларни ҳеч кимга айтмаганман. Бугун эшилиб кетдим.
– Гапинг энг қизиқ жойига келди. Энди охиригача айтмасанг бўлмайди.
Толибжон унга тикилиб ўтириб олди. Сервер гапида давом этди:
– Отасининг сирли ўлимидан кейин чойхона Қувабекка қолди. Бу озғин, чўлоқ йигитнинг ёши йигирма бешларда эди. Қишин-ёзин ранги униқиб, доғланаётган ёғнинг тутунидан ялтираб кетган марғилон нусха дўппи кийиб юрарди. Боши икки томондан сиқиб қўйилгандек чўзинчоқ. Катта-катта, ўқрайган кўзлари одамга еб қўйгудек тикилади. Калта мўйловини дам-бадам қашиб қўядиган одати бор эди. Биз уни кўрганда бир-биримизга қараб бурнимиз остини қашлаб кулаверардик.
Хуллас, биз унга, у бизга ёқмасди. Қувабекнинг болаларни ёқтирмаслигига яна бир сабаб бор. Чўлоқ чойхоначи уйланган бўлсаям хотинбоз эди. Темир йўл бекатида қолиб кетган хотинларни чойхонага бошлаб келаверарди. Болалар уни эрмакка пойлашар, у ҳам қувлик қилиб, билдирмай ташқарига чиқарди-да, пойлоқчиларни хивич ё кесак билан тушириб қоларди.
Ўша йиллари Қувабек бир қўқонлик хотинга эргашиб аллақаёқларга кетиб қолди. Шу-шу уни бошқа кўрмадик.
Отам фронтда эди, уруш тугаган йили бизни топиб, Зартопганга келди. Отам қайтганидан кейин аҳволимиз анча яхшиланди. Синглим билан мен мактабда ўқирдик. Уруш бўлган ерлардан Зартопганга келиб қолган болалар бирин-кетин юртларига қайта бошлашди. Ҳалиги, мен айтган ўн тўққиз ёшли ғалати йигитни ҳам қариндошлари олиб кетишди. Хайрлашаётганида чизган суратларини менга қолдирди. Уларни ойимга бердим. Ойим суратларни бир-бир кўриб, бошларини чайқадилар, кўзларидан ёш қуйилди. Расмлар уқубатли кунларимизни эслатди, чамаси. Уларни ташлаб юбордиларми, олиб қўйдиларми, билмайман.
Уруш ҳақида гап кетса, ойим туғилиб-ўсган қишлоғимизни эслайверадилар. Биз Қримнинг Ялта яқинидаги Месхор қишлоғиданмиз. Қишлоқда Орзиқиз билан қароқчи Алибобо афсонасига ҳайкал ҳам қўйишган. Ойим фавворани, кўзадан сув ичаётган сув парисини кўп гапирадилар. Орзиқиз афсонасини қайта-қайта айтиб ҳам чарчамайдилар.
– Қизиқ афсона бўлса керак? – деди Сервернинг ҳикоясини берилиб тинглаётган Толибжон.
– Қизиқ, жуда қизиқ, Толибжон. Айтиб берайми?
– Майли.
– Афсонада айтилишича, денгиз бўйидаги жаннатмакон қишлоғимизнинг қизлари парилардек жуда-жуда гўзал бўлишган. Орзиқиз ана шу гўзалларнинг ҳам гўзали эди! Чеҳраси Қрим тоғларида сузиб юрган булутлардек оппоқ. Лабларини боғларимиздаги қирмизи олчага ўхшатишади. Кўзлари денгиз сувидек яшил-мовий. Юзидаги кулгичлари йигитларнинг жонини олади! Қирғоққа сузиб келган денгизчилар Месхор қизларининг таърифини узоқ-узоқларга олиб кетишар экан. Ўша даврларда денгизда қароқчилар ҳам кўп бўлган дейишади. Кунлардан бирида чўмилаётган қишлоқ қизларини Алибобо деган қароқчи ўғирлаб, кемасида номаълум томонга олиб кетади. Улар орасида гўзал Орзиқиз ҳам бор эди.
Қишлоқ йигитлари ғазаб ўтида ёнишади! Бор кемалари, катта қайиқларини уммонга чиқаришади. Бироқ қанча қидиришса ҳам қизлар кетган кемани топишолмайди.
Қароқчи Алибобо Месхор гўзалларини Туркияга олиб боради. Улар турк хонининг харамида тутқун бўлиб қолишади.
Орадан кунлар, ойлар ўтади. Қизлар йиғлаб-йиғлаб, охири ноиложликдан тақдирга тан беришади. Туғилиб-ўсган қишлоқлари ҳақидаги хотираларини бир-бирларига сўзлаб овунадилар. Фақат бир қиз – гўзал Орзиқиз ўзининг шум тақдири билан келишолмайди. У ҳар куни денгизга узоқ-узоқ термилиб, туғилиб-ўсган қишлоғини ёш бола ўз онасини қўмсагандек зор-зор бўлиб соғинади. Худодан Ватанига қайтиш йўлини ялиниб-ёлвориб сўрайди. Гўзал Орзиқизнинг илтижолари Яратганга етиб боради.
Кунлардан бирида хон харамидаги канизакларни денгизга чўмилгани олиб боришади. Улар орасида гўзал Орзиқиз ҳам бор эди.
Орзиқиз “бу кунимдан ўлганим яхши”, дейди-ю, ўзини аждаҳодек тўлқинлари кўпириб турган уммонга ташлайди. Денгиз остига шўнғиб, сув парисига айланади ва туғилган юртига томон сузиб кетади.
Афсонада айтилишича, сув парисига айланган Орзиқиз ҳамон денгизда, Месхор қирғоқларида сузиб юрар эмиш. Ҳамқишлоқлари Орзиқизнинг Ватанига бўлган чексиз муҳаббатига таҳсинлар айтиб, унга ҳайкал ўрнатадилар…

Сервер Орзиқиз ҳақидаги афсонани айтиб бўлди-ю, хаёлга чўмиб қолди:
– Ватан соғинчи шунчалар кучли бўларкан, Толибжон! – деди ниҳоят.
– Туғилган юртингни қўмсайсанми?
Сервер нима дейишини билмасдан иккиланиб, Толибжонга қаради:
– Бу ерга келганимизда мен бола эдим, ўрганиб кетдим. Қишлоғимиз, денгиз бўйларини оз бўлсаям эслайман. Лекин онам, отам юртимизни жуда-жуда соғинишади. Бу соғинчни сўз билан ифодалаш мушкул, дўстим! Юракни тегирмон тошидек эзади Ватан соғинчи!
Толибжон нима ҳам дерди. Ҳар кимнинг кўнглида бир музтарлик бор. Буни ўзи ҳам билади…
Сервер яна бироз ўтирди-да, хайрлашиб чиқиб кетди.
Толибжон кун бўйи уйни, ҳовлини тозалаб, тартибга келтирди. Кечга бориб ўзини бу уйда аввалдан яшаётгандек ҳис қила бошлади.

6

У кун ёйилганда тиниқиб уйғонди. Кечаги чарчоғи тарқаган, бардам, кайфияти яхши эди. Ёғоч оёғини “кийиб”, қайишларини тортиб маҳкамлади. Авваллари шундай пайт ногиронлигини ўйлаб юраги сиқиларди. Секин-аста бунга кўникди. Кесилган оёғидаги чандиқлар қадоқлашиб, энди юрганида санчиқлар сезилмасди. Муздек сувда ювиниб, бироз ҳовлини айланди. Унга бу ердаги ҳамма нарса қизиқ туюларди. Янги уйи ўзига ёқди. Томорқани ўт босган, ўтоқ қилиб қўйиш керак. Этакроқда сочилиб ётган шох-шаббаларни йиғиштирса бинойидек ҳовли бўлади. Шуларни режалаштириб, уйга қайтиб кирди. Электр плитага човгумда сув қўйиб, қайнатди. Онаси бериб юборган патир билан нонушта қилди.
Кийиниб, дарвозадан чиққанида кўча гавжумлашиб қолганди. Ғизиллаб у ёқдан бу ёққа машиналар ўтади, одамлар ишга, бозорга шошилади. Йўлка билан кўча ўртасидаги қуюқ баргли садақайрағочларни, рўпарадаги ошхона, уйларни қизиқиб томоша қила бошлади. Зартопгандаги ўзи учун янгилик бўлган манзаралар энтиктирар, айни пайтда буларнинг бари нимаси биландир юрагига яқин эди.
Кўчани кесиб ўтиб, чап томонга юз қадамча юрди. Темир панжарали дарвоза рўпарасида тўхтади. Бу Николай Семёнович айтган мактаб эди. Кеча Сервер узоқдан кўрсатиб, эртага ўзинг бемалол киравер, деб тайинлаган.
Толибжон мактаб ҳовлисига кирганида кимдир кузатаётгандек туюлди. Тўхтаб, атрофни кузатди. Бир-бирига туташган кўҳна бинолар ғалати тарзда катта-катта деразали долон билан бириктирилган. Сервернинг гаплари ёдига тушди: “Уруш йиллари ҳарбий госпиталь бўлгани кўриниб турибди”, дея ўйлади.
Катта ҳовлининг чап тарафида алоҳида яна бир бино кўринди. Қўш тавақали эшиги, идораларга хос кенг деразалари ичкарини шамоллатиш учун очиб қўйилган. Остонадаги ёғоч курсида дўппи кийган, оқарган мўйлови икки томонга тақадек осилган қария ўтирибди. Толибжон ўша томонга юрди. Кириш эшигининг пешонасига қизил бўёқда “Ёш техниклар маркази” деб ёзилган катта лавҳ илинганди. Толибжон лавҳга бир қараб қўйдида, қўлини кўксига қўйиб, остонада ўтирган қарияга салом берди.
– Ваалайкум ассалом! Ке, болам? Иш билан келдингми? Ўқитувчига ўхшамайсан? – қария мўйловини силади.
– Суратчиман, амаки.
– Исминг нима?
– Толибжон.
– Мени Қобилжон амаки, деявер.
– Хўп, Қобилжон амаки.
– Ўқувчиларни суратга туширмоқчимисан?
– Фото тўгарагида ишламоқчиман, амаки.
– Унда мактабгамас, бу ёққа, – қоровул очиқ эшикка ишора қилди. – Шокир Исмоиловга учрайсан. Ана, ўзиям келяпти.
Йўлакдан ўрта бўйли, озғин, тепакал одам тез-тез юриб келарди.
– Қобилжон ака, ҳаммаёқ тинчми? – деди у қоровул билан саломлашаётиб.
– Тинч, Шокир. Сен билан биз гитлерниям тинчитиб келганмиз-ку, оғайни. Ўзинг қалайсан?
– Яхшиман, ака, зерикмадингизми?
– Сени даврингда шу ерни қўриқлаб ўтирибман-да. – У Толибжонга қаради. – Бу йигит суратчиман, деяпти. Ишга кирмоқчи. Яхши йигитга ўхшайди, гаплашиб кўрасанми?
Шокир Исмоилов Толибжон билан қўл бериб сўрашди:
– Албатта гаплашамиз-да, – деди жиддий қилиб. – Қани, юринг-чи, мен билан.
Улар олдинма-кейин очиқ эшикдан ичкарига киришди. Даҳлиз-йўлакдан арраланган ёғоч билан ўткир бўёқ ҳиди келди. Деворлар ганчкорлик, наққошлик буюмлари билан безатилган. Фанер қоқилган шифт мовий рангга бўялган. Ҳар жой-ҳар жойига оқ булутлар тасвири туширилибди. Бу “мовий осмон”га қўлда ясалган, худди ҳақиқийсига ўхшаш катта-кичик самолёт моделлари илинган. Шифтга қарасангиз самолётлар булутли осмонда учаётгандек таассурот қолдиради. Толибжон ўзи биринчи марта кўраётган бу ажойиб манзарага тикилиб туриб қолди.
– Келаверинг, – деди Шокир Исмоилов йўлак тўридаги “Директор” деб ёзилган эшикни очиб.
Толибжон атрофга аланглаб, йўлак тўригача борди-да, унинг ортидан кичик хонага кирди.
– Суратчимисиз? – деди Шокир Исмоилов стол ортидаги ўрнига ўтираркан.
– Билим юртида ўрганганман.
– Кейин-чи? – Шокир Исмоилов синчков-синчков тикилди. – Ука, суриштираётганим оғир ботмасин. Биз болалар билан ишлаймиз. Бунинг учун инсоннинг мана бу ери, – у юрагининг устига қўлини қўйди, – тоза бўлиши керак. Бу сизга тегишли гапмас, лекин нопок кимсалар кам дейсизми? Улар яхшилик, эзгулик нималигини тушунишмайди. Ана шундайлар бола тарбиясига аралашиб қолишига тиш-тирноғим билан қаршиман. Шунинг учун ишга олаётган одамимнинг, биринчи галда, виждони бўлсин дейман.
– Тушунаман, – деди Толибжон.
Шокир Исмоилов девор бўйлаб қатор терилган ўриндиқларга ишора қилди:
– Ўтиринг.
Толибжон ўнг оёғини авайлаб узатиб, четдаги ўриндиққа чўкди. Шу онда ўзи интилган ҳаётга илк қадам қўя бошлаганини англаганди. Бўлаётган ишларнинг бари анчадан буён ўйлаб юрган режалари билан муштарак. Шунинг учун Шокир Исмоиловга кўнглидаги гапларни тўкиб солгиси келди.
Жиддий қиёфали бу одамни отасидек кўриб, бошидан ўтган воқеаларни бирма-бир айта бошлади. Мухтасар ҳикоясини билим юртида ўқигани, автоҳалокат, Зар­топганга қандай келиб қолгани, Серверни учратгани, Николай Семёнович шу ишни тавсия қилгани билан якунлади.
– Кеча Николай Семёнович олдимга кирганди, – деди Шокир Исмоилов уни диққат билан тинглаб. – Сизни ишга олишимни илтимос қилди. Муаллим-да, ҳамма ёшларни ўзининг ўқувчисидек кўради.
Толибжон, раҳбар фикридан қайтиб қоладигандек, дарҳол паспорти, билим юртидан берилган маълумотномани столга қўйди. Шокир Исмоилов ҳужжатларни бир четга сурди:
– Юринг, аввал устахоналаримизни кўрсатай, кейин бир фикрга келармиз.
Улар йўлакка чиқишди. Толибжон кираётганида эътибор бермаган экан, ўнг томондаги эшикка “Авиамоделчилик тўгараги” деб ёзилганди. Шокир Исмоилов ёзлик енгил пинжагининг чўнтагидан бир шода калит чиқариб, эшикни очди.
Олдинма-кейин ичкарига киришди. Устахона анчагина катта эди. Тўғридаги деразаларнинг рўпарасига турли яшил рангга бўялган дастгоҳлар ўрнатилган. Деворга маҳкамланган қулбола ёғоч токчаларга чилангарлик, дурадгорлик асбоблари териб қўйилибди. Столларда ҳали битмаган самолёт моделлари сочилиб ётибди.
– Бу хона авиамоделчилик тўгарагиники, – деди Шокир Исмоилов. – Илҳом деган йигит билан бирга ишлаймиз. Мен уруш йиллари ҳарбий авиацияда механик бўлганман. Кейинчалик самолёт моделларини ясашга қизиқдим. Аввал эрмак, ке­йин, мана, кўриб турганингиздек, буям касб бўлиб қолди. Бизга қатнаган болалар тайёр уста бўлиб чиқишади.
Шокир Исмоилов тўгаракнинг аҳамияти ҳақида тўлқинланиб гапирарди. Толибжон самолёт моделларини биринчи кўриши эди. Қизиққанидан ҳар бирини ушлаб, айлантириб томоша қилди.
Кейин яна йўлакка чиқиб, бошқа хонага киришди. Буниси аввалги устахонадан кичикроқ бўлсаям, токчаларда иш асбоблари аввалги хонадагидан ҳам кўп эди. Толибжон столдаги ғаройиб макетга яқин бориб, томоша қила бошлади. Унда бир томони тошлоқ, иккинчи ярми қумли саҳро, баланд-пастликлардан иборат, ердагига ўхшамаган манзара тасвирланганди.
– Бу ой юзасининг кичрайтирилган нусхаси – макети, – тушунтирди Шокир Исмоилов. – Қаранг, ойдаги тошлоқларда “одамлар” юришибди. Тўғри, бу ҳозирча хаёл. Аммо яқин келажакда амалга ошиши аниқ! Буни Достон…
Эшик очилиб, гапи оғзида қолди. Хонага чеҳраси кулиб турган, дўппили, ихчам йигит кирди. Аввал Шокир Исмоилов, сўнгра Толибжон билан қуюқ сўрашди.
– Танишинглар, бу йигит Достон Ортиқович, – гапини улаб кетди Шокир Исмоилов. – “Коинот” тўгарагимизнинг раҳбари. Мана шу ой юзасини шогирдлари билан ясашган.
Достон хуштавозелик билан жилмайиб, директорнинг гапини тасдиқлади.
– Толибжон фото тўгарагида ишламоқчи, – Шокир Исмоилов фикрини билмоқчидек Достонга қаради.
– Яхши бўпти-да, Шокир ака, – деди у очиқ чеҳра билан. – Ўқувчилар, “фото тўгараги қачон очилади?”, деб ҳар куни сўрашади.
Улар энди уч киши бўлиб яна йўлакка чиқишди. Илиқ қарши олинганидан Толибжоннинг кўнгли кўтарилганди. Шу одамлар билан ишлашни жудаям хоҳларди. “Фото тўгараги” деб ёзилган эшикдан ҳаммалари бирга киришди. Хона анча ғариб экан. Иккита стол, фотойириклаштиргич, кўҳна жавон хонанинг каттагина қисмини эгаллаган. Жиҳозларга чанг ўтириб қолган.
– Бу тўгаракда анчадан буён ҳеч ким ишламайди, – деди Шокир Исмоилов. – Хонани тартибга келтириб оларсиз. Жавонда ишга керакли асбоб-анжомлар бор.
– Мен ёрдам бераман, – деди Достон. – Энди бирга ишлаймиз.
– Ишга оласизми?! – Толибжон ҳаяжонланиб кетди.
– Шу бугундан ишга қабул қилиндим, деб ҳисоблайверинг, – жилмайди Шокир Исмоилов. – Ариза ёзиб берарсиз, буйруқ чиқариб қўяман.
– Шокир ака, Толибжон ҳам ўзимиздан экан, – деди Достон.
Шокир Исмоилов бир гапни айтайми, айтмайми, дея иккиланарди.
– Бизда маош мактабдагидек эмас, камроқ, – деди ниҳоят.
– Менга бўлади, – шошилиб гапирди Толибжон. – Нафақам ҳам бор. – Фақат…
Директор билан Достон ялт этиб унга қарашди.
– Мен… жуда зўр суратчи эмасман. Эплармиканман?..
Улар бараварига кулиб юборишди. Толибжон нима гаплигига тушунолмай ғалати бўлиб қолди.
– Ишга кираётганимда мен ҳам шундай деганман, – тушунтирди Достон. – Макет, модель нималигини умуман билмасдим. Шокир ака ёрдам бердилар, ўрганиб кетдим.
– Ёш техниклар марказига буюк конструкторлар ишга келишмайди, – деди жиддийлашиб директор. – Янгилик яратишга, ижод қилишга қизиққан одам ишлайверади. Шогирдларимиз шундай моделларни ясашадики, буни ўзингиз ҳам кўрдингиз!
– Қачондан иш бошласам бўлади?
– Хоҳласангиз, ҳозирдан. Суратчиликка қизиқадиган ўқувчилар кўп. Яқин қишлоқлардаги мактаблардан ҳам келишади.
Шокир Исмоилов суратчилик хонасининг калитини Толибжонга узатди:
– Хонани тартибга келтиринг. Ёрдам керак бўлса, биз шу ердамиз.
Шокир Исмоилов билан Достон чиқиб кетишди. Толибжон хонада ёлғиз қолди. Столдаги фотойириклаштиргичнинг қопқоғини кўтариб, шиша заррабиндаги чангни артди, чироғини ёқиб-ўчирди. Жавонни очганида кўзлари яшнаб кетди, токчалар суратчилик анжомларига тўла эди. Иккита “ФЭД” русумли фотоаппарат ҳам бор экан. Улардан биттасини олиб, ишлатиб кўрди.
“Бу жавон хазина-ку!”, деб қўйди ўзича. Жавонни ёпди-да, хонани тозалашга киришди. Узун супурги билан шифтдаги исларни олди. Фаррош келишини кутиб ўтирмай, полни ҳам ювиб чиқди. Шундан кейин бирров уйига бориб, ўзининг “Фотокор”ини олиб келди. Уни штативга ўрнатиб, бурчакка қўйди. Хонага файз киргандек бўлди. Толибжон бунга қараб завқланди, яна ишга киришди. Анча пайтгача кимёвий эритмалар тайёрлади.
Шу куни тушликни ишхонадаги йигитлар билан бирга қилишди. Тушдан кейин ўқувчилар келиб қолишди. Улар ўн бир-ўн икки ёшли ўғил болалар эди. Устозларига тикила-тикила хонадаги стулларга қалдирғочлардек терилиб ўтириб олишди. Толибжон гапни нимадан бошлашни билолмай бироз каловланди. Кўзлари катта-катта, ёқимтой бола саволга тутиб қолди:
– Ака, сурат олишни ўргатасизми?
– Ўргатаман.
– Шу биланми? – у штативга ўрнатилган “Фотокор”га ишора қилди.
– Шу билан ҳам.
– Суратга тушайли-ик?
“Ишни болаларни суратга туширишдан бошлаш керак, – дея ўйлади Толибжон. – Нимани билсам, шуни ўргатаман. Қолганини Шокир акадан сўраб оларман”.
– Майли, юринглар, ҳовлида сурат оламиз, – деди ўрнидан тураётиб.
Болалар бирдан қий-чув кўтариб, ўзларини очиқ эшикка уришди. Толибжон уларнинг ортларидан бироз қараб турди-да, фотокамерасини олиб, ҳовлига чиқди.
– Ака, қаерда суратга тушамиз? – бояги бола югуриб олдига келди. Толибжон унинг бошини силади:
– Нечанчида ўқийсан?
– Тўртинчида.
– Исминг нима?
– Иброҳим.
– Иброҳим, болаларни ҳу-ув анави узум ишкомига бошлаб бор.
– Болала-ар, ке-етдик, акамиз кўрсатган жойга-а! – ирғишлаб қийқирди Иброҳим.
Болалар бир-бирларини турта-турта югуриб, узум гужумлари остига туриб олишди. Бироз жанжаллашиб, жой ҳам талашишди.
– Ака, бўладими? – деди Иброҳим шериклари сафга тизилиб олишганда.
– Бўлади. Энди қимирламай туринглар!
Толибжон штативни қулай жойга ўрнатди. Фотокамеранинг очиш тугмасини босганида унинг ҳаракатларини жимгина кузатаётган болалар яна қийқириб юборишди.
– Зўр эка-ан! – деди Иброҳим ҳайрат билан кўзларини катта-катта очиб. – Ака, бизгаям ўргатасизми?!
– Ўргатаман. Фақат ҳозир жим туринглар. Иброҳим, бошингни қимирлатма!
– Хўп бўлади, акажон! – Иброҳим бошини силкитиб, ғоз туриб олди.
Толибжон қора мовут остига шўнғиб, объективни равшанликка созлаётганида болалар яна жонланиб, типирчилай бошлашди.
– Диққат! Бу ёққа қараймиз! – Толибжон чап қўлининг кўрсатгич бармоғини кўтарди. – Ҳозир қушча учиб чиқади!
У тепки тасмасини босди. Иброҳим лабларини қаттиқ қимтиб, объективга тикилиб қолганди…

Толибжон кейинчалик ҳам бу суратни қайта-қайта қўлига олиб, ўйчан тикилиб қоларди. Ўзининг биринчи машғулотини эслаб, энтиккан пайтлари кўп бўлди…
Ўша куни фотопластинкани очирганларидан кейин болалар ўзлари учун биттадан сурат ишлашди. Эритмада тасвир пайдо бўлаётганида завқланиб, ҳаммалари бараварига чувуллаб юборишди.

7

Асад ойининг оловли қуёши заминга оташ нафасини уфурмоқда. Кўчада кетаётган одам уч-тўрт одим бўлсаям бирорта дарахтнинг соясидан юргиси келади. Ёш техниклар марказининг ҳовлиси қучоқ етмайдиган чинору сада қайрағочлар билан қуршалган. Йўлкаларга ток новдалари ишком қилиб кўтарилган. Ишком ости соя-салқинлиги учун кун бўйи болалар билан гавжум бўлади.
Ўқувчилар ёзги таътилда бекорчиликдан зерикиб тўгаракларга қатнай бошлашди. Толибжон уларнинг шовқин-суронига кўникиб қолди. Иброҳим олдидан кетмаяпти. Суратга тушириш, ишлашни бинойидек ўрганди. Ўзи ёш техниклар марказида қолиб, тунлари ҳам ишларди. “ФЭД” фотоаппаратда сурат олиб, фотойириклаштиргичда чоп этиш анча қулай. Бу тунда ҳам анча сурат чоп этди. Ҳориб-чарчаб уйига келди-ю, ётиб ухлади.
У саҳарда тиниқиб уйғонди. Ҳовлига чиқиб, эрталабги сўлим ҳаводан тўйиб-тўйиб симирди. Бир ойда ижара ҳовлисига анча ўрганди. Ҳовли қишлоқдагидек катта эмас. Қишлоқда кенгчилик, дарёнинг шабадаси эсиб туради… Шу ҳақда ўйлаб, онасини эслади. Кўчиб келганидан буён уйига бор-йўғи икки марта бориб келолди. Авваллари Зартопганда ўзини бир олам иш кутиб турганини хаёлигаям келтиролмасди. Энди нафас ростлашга вақти йўқ. Кўнглига ёққан манзаралар, одамларни тасвирга туширяпти. Суратчилик уммондек сирли эканини тушунди. Бу янаям кўпроқ завқлантирди, шунинг учун тинмай ишлаяпти. Бугун ҳам ўзича режа тузиб, ишга отланди.
Ёш техниклар марказига келганида Қобилжон амаки одатдагидек остонадаги курсисида ўтирарди. Бошида чуст дўппи, йўл-йўл кўйлаги устидан пинжак нусха юпқа кулранг халат кийиб олибди. Кўкрак чўнтагидан соатининг занжири осилган. Толибжон қўлини кўксига қўйиб, салом берди.
– Ваалайкум ассалом, ке ўғлим! Бир ўзим ўтиравериб сиқилиб кетаман. Яхшиям сен барвақт келасан. – Қобилжон амаки шундай деди-ю, диққатини жамлаб дарвозага тикилди.
Толибжон ҳам беихтиёр ўша томонга қаради. Тор йўлкадан бир қиз аста-секин юриб келарди. Эгнида пуштиранг крепдешин кўйлак, бошида қизларга урф бўлган ироқи дўппи. Дўпписининг ёнбошидаги қирмизи атиргул ранги ёноқларига кўчган. Юрганида, олдига тушириб олган бир ўрим сочи мажнунтол новдасидек силкинади. У бироз оқсоқланарди. Толибжон буни сезмас ҳам эди, қиз бир зумга тўхтаб, яна юриб кетганида оқсоқланаётгани билинди.
– Менинг қизим, – деди Қобилжон амаки, – Гулчеҳра! Хотинимдан қолган ёлғиз ёдгорим…
“Исми чиройли экан. Нега оқсаяпти?”, Толибжоннинг қулоғига Қобилжон амакининг гаплари кирмай қолди. Қиз яқинлашганида уни таниди-ю, ҳаяжондан титраб кетди! Бу ўша, Зартопганга илк келганида учратган олма сотувчи қиз эди! Оппоқ чеҳраси, мулойим боқишлари ҳам ўша-ўша. Фақат эгнидаги кўйлаги бошқа… Беихтиёр уни биринчи кўрган кунини эслади:
“Олмалар ширинми?”– деди ўшанда Толибжон.
“Ширин”, – жилмайди қиз.
“Майлими?” – Толибжон олмага қўлини чўзди.
“Олинг, мазасини татиб кўринг!” – яна жилмайди қиз…
Шундан кейин бу қизни бошқа учратмаганди. Кўргиси келиб, бир неча марта бозорга чиқди. Пештахта олдида тўхтаб, олма сотувчи қизнинг жилмайишларини эсларди… Мана, энди ўзи қаршисида турибди. Қобилжон амакининг қизи экан!
Толибжон ишга келган биринчи кунидан Қобилжон амаки билан ота-боладек бўлиб қолганди. Кўнгли тортиб, бошидан ўтган воқеаларни айтиб берганидан кейин янаям иноқлашиб кетишди. Тунлари сурат ишлагани қолганида кечки овқатниям бирга қилишади. Қобилжон амаки урушда бўлгани, ёши қирқдан ошганда бир қиз фарзанд кўргани, туғруқ оғир кечиб, хотини вафот этганини айтганди. “Гулчеҳра ўша қиз экан-да, – хаёлидан ўтди Толибжоннинг. – Нега оқсаяпти? Жуда чиройли қиз, кўзлари маъноли…”
– Тинчликми, қизим? – деди Қобилжон амаки.
Ҳовлига чинорнинг сояси тушиб турарди. Қуёшнинг тилларанг нурлари япроқларга урилиб жимирлайди. Шу тобда бу самовий нурлар Гулчеҳрага ёғилиб, чиройига чирой қўшгандек. Қиз Толибжоннинг кўзига маҳвашдек кўринди. Шаҳло кўзлари зуҳро юлдузидек чақнайди. Жилмайишга мойил, пистадек бежирим лабларини худди анор сувига чайилган дейсиз! Ниҳоят, бу маъбуда тилга кирди:
– Ассалом алайкум, – деди беланчакка осилган қўнғироқдек нозик овоз. Мафтункор нигоҳлар Толибжонга бир қур назар ташлади. – Дада, шаҳарга тушаман, калитни бериб кетай, деб киргандим.
У чиройли лабларини қимтиб, қўлидаги калитлар шодасини узатди.
– Ҳа-я, эсимдан чиқибди, – Қобилжон амаки калитларни олди. – Яхши бориб кел, қизим. Йўлда эҳтиёт бўл!
– Хўп бўлади. Тез қайтаман.
Гулчеҳра нозиккина бурилиб, дарвоза томонга кета бошлади.
“Мени танимади, – ўйлади Толибжон. – Ёки отаси борлиги учун ўзини танимагандек тутдими? Аслида, нега мен билан сўрашиши керак? Бор-йўғи бозорда бир марта учрашган бўлсак…”.
– Қизим раҳматли онасига ўхшайди, сира тиниб-тинчимайди.
Қобилжон амаки ўйчан бўлиб қолди. Унинг кўзларида ғамгин ифода пайдо бўлди.
– Шаҳарда ўқийдими? – сўради Толибжон.
– Йў-ўқ, Гулчеҳра тикувчи. Уйда ўтириб, буюртма тикади, боғимизга қарайди. Гилос, олмаларни бозорга олиб чиқади. Кейинги пайтда нимагадир бозорга чиққиси келмай қолди… Майли, кўнгли чопмаса, чиқмасин. Ё биров хафа қилдими? Қизим уддабурон, саришта.
– Боғингиз борми?
– Зартопганда ҳамманинг боғи бор, ўғлим. Меваларимизни четдан келганлар улгуржи сотиб олишади. Бизнинг мевалар серсув, ширали-да.
– Тўғри айтасиз.
– Ишхонамизнинг орқасидаги ҳовли меники.
– Биламан.
– Унда, ишдан кейин уйга кир, олма-узумларим пишган, қизим иккаламизни суратга туширасан?
Толибжон йўқотган ўйинчоғини топиб олган боладек суюниб кетди. Гулчеҳра билан яна учрашишга баҳона топилганди.
– Хўп, амаки, – деди ҳаяжонини сездирмасликка тиришиб.
– Унгача Гулчеҳраям келади. Керакли матоларини шаҳардан олади-да.
Толибжон Қобилжон амаки билан яна бир-икки оғиз гаплашиб, ишхонага кирди. Шифтига булутли осмон тасвири туширилган даҳлиз-йўлак кўзига чиройли кўринди. Ўзини пардек енгил ҳис қилди. Хонасида қуритишга қўйилган суратларни тез-тез ойнадан ажратди. Завқ билан бир-бир кўздан кечирди-да, тахлади.
Йўлакдан Шокир Исмоиловнинг ким биландир гаплашаётгани эшитилди. Эшикни очганида директор билан Достон қизишиб нималарнидир муҳокама қилишарди.
– Мана, Толибжон ҳам шу ерда экан, – деди Шокир Исмоилов эшик очилганда. – Достонга, суратга тушасизлар, дедим. Тўгаракларимиз ҳаётидан кўргазма ташкил қилсак, нима дейсизлар?
– Яхши бўларди, – Толибжон дарҳол рози бўлди. – Буни мен ҳам режалаштириб юргандим.
– Ундай бўлса, бугундан ишга киришинг!
– Хўп бўлади.
Директор хонасига кириб кетди. Толибжон Достонга эргашиб, “Коинот” устахонасига борди. Хона катта-кичик дастгоҳлар билан тўла эди. Тўрдаги деворга Улуғбекнинг катта портрети илинган. Толибжон портретга тикилиб туриб қолди. Достон ундаги ўзгаришни пайқади:
– Ҳар кирганингизда шу суратга қарайсиз?
– Улуғбек жуда кам учрайдиган, ноёб истеъдод.
– Тўғри, ҳукмдор бўлсаям бир умр фан билан шуғулланган. Улуғбек Амир Темурнинг муносиб набираси эди.
– Мен ҳам худди шуни ўйлаётгандим.
– Улуғбек юлдузлар харитасини яратганида, вақти келиб одамлар коинотга учишини билганми? – деди Достон столдаги ой юзасининг нусхасига ишора қилиб.
– Орзу қилгани аниқ. Қуёш, Ой ҳаракатларини ҳисоблаган олим-ку, ахир.
– Кўпинча тунлари қолиб, ўзим ҳам устахонада ишлайман. Шундай пайтларда, шогирдларим коинотга учишса, деб орзу қиламан.
– Яхши ният – ёрти мол.
– Умидим йўғамас, – жилмайди Достон.
– Мен ҳозир қайтаман! – Толибжон шошилиб хонадан чиқди.
Бир зумдан кейин ёғдуланадиган лампа ўрнатилган “ФЭД” фотоаппарати билан қайтиб кирди.
– “Ой юзаси”ни қўлингизга олиб, мана бу ерга туринг, – деди Улуғбек портретига ишора қилиб.
– Суратга туширасизми?
– Ҳа.
У Достонни портрет кўринадиган нуқтага етаклаб келди:
– Шундай, яхши! Кўрайлик-чи?
У фотоаппаратини чиқиллатиб, эринмасдан сурат ола бошлади. Бу жараён анча ­давом этди. Достон зерикиб, қум, тош парчалари елимланган “Ой юзаси”даги чуқур­лардан бирини тўғирлашга тушди. Толибжон тўхтамай яна бир нечта сурат олди.
– Бўлдими? – деди Достон.
– Менимча, яхши сурат чиқади.
– Бир ўзимга шунча фототасма сарфладингиз?
– Жонли кадрни топиш керак-да.
Толибжон бир йўла бошқа тўгаракларни ҳам тасвирга туширишни мўлжаллаб, авиамоделчилик хонасига кирди. Устахонада Илҳом куйиб-пишиб машғулот ўтаётганди. Атрофини болалар ўраб олишибди. У қўлидаги хонада учадиган самолёт моделини қўйиб юборди. Жажжи самолёт хона бўйлаб айланиб уча бошлаганида болалар қий-чув қилиб юборишди. Илҳомнинг ўзи ҳам парвоздаги моделни завқ билан кузатарди. Толибжон фотоаппаратини созлаб, тасвирга туширишга киришди.
– Аввалроқ айтганингизда хонани тозалаб қўярдим, – деди Илҳом.
– Шундай қолгани маъқул, табиий чиқади.
– Уста нимани маъқул кўрса, шу-да, – Илҳом келишувчанлик билан рози бўлди.
Толибжонга унинг “уста” дегани бироз эриш туюлди-ю, аммо ёқди.
– Энди болалар билан машғулот ўтинг, мен суратга тушираман, – деди.
Илҳом столдаги моделни қўлига олиб, болаларга тушунтира бошлади:
– Самолёт, аэроплан – бу самога парвоз қилиш аппарати. Учиш майдонида катта тезлик билан ҳаракатланса, қанотларидаги элеронлар ёрдамида фазога кўтарилиш кучи ҳосил бўлади. Биз самолётнинг тузилиши, учиш имкониятларини ҳам ўрганамиз.
У Толибжонга “бўлдими?”, дегандек қаради.
– Давом этаверинг, – Толибжон қўли билан ишора қилди. – Болаларга ўзбек учувчилари ҳақида гапириб берасизми?
Илҳом ўйланиб турди-да, болалар қизиқиб тинглаётган ҳикоясини давом эттирди:
– Ўзбеклардан ҳам жуда кўп жасур учувчилар чиққан. Иккинчи жаҳон урушида ўзбек учувчиларининг жасоратлари тилдан-тилга, дилдан-дилга кўчиб юрган. Ҳарбий учувчи Рўзи Остонқулов шулардан бири эди. Рўзи акангизнинг бир ўзи тўртта душман самолётини уриб туширган.
– Рўзи акаям моделчи бўлганми? – деди ҳайрат тўла кўзларини катта-катта очиб турган бола.
– Балки у ҳам тўгаракка қатнагандир… Сизлар аввал самолёт моделларини лойиҳалашни ўрганинг. Бунинг учун физика, математикани билиш керак, – берилиб гапирарди у. – Учиш аппаратларининг такомиллашишида ҳам ўзбек олимларининг ҳиссалари катта. Масалан, академик Тошмуҳаммад Саримсоқов уруш йилларида ҳарбий метеоролог бўлган. Унинг эҳтимоллар назарияси ва математика статистикаси бўйича қилган кашфиётлари самолётларнинг юк кўтариш имкониятини оширди.
Толибжоннинг ўзи ҳам беихтиёр сурат олишдан тўхтаб, Илҳомнинг ҳикоясига қулоқ сола бошлаганди.
– Соҳангизни яхши биларкансиз, – деди ҳавас билан.
– Кўп китоб ўқийман. Ҳарбий хизматда авиамеханик бўлганман.
– Шокир ака ҳам авиамеханик экан.
– Тўғри, шунинг учун бир-биримизни яхши тушунамиз-да. Самолёт тузилишини билмасдан модель ясаб бўлмайди.
– Мен ҳам фотографиядан китоб топишим керак.
– Менда бор, сизга бераман.
– Фотографияга қизиқасизми?
– Кўпроқ фото техникасига. Унча-мунча таъмирлайман ҳам. Қўлимга тушган буюмни бўлаклаб, кейин йиғаман. Қизиқиш-да буям.
Шу пайт эшик очилиб, суҳбатлари бўлинди. Остонада кўзларини пирпиратиб Иброҳим турарди.
– Ака, биз келдик, – деди болалар билан гавжум устахонага аланглаб.
– Иброҳим, болаларни хонамизга олиб киравер, – Толибжон қўли билан ишора қилди. – Мен ҳозир ишимни тугатаман.
Иброҳим “хўп” деди-да, девордаги самолёт моделларига яна бир қараб олиб, эшикка отилди. Толибжон ҳам Илҳомга узр айтиб, чиқиб кетди.
У фотолабораторияга кирганида ўқувчилари кутиб ўтиришарди. Уларни сурат олиш, ишлаш жараёнларида тасвирга туширди. Шундан кейин дастур режаси бўйича машғулот ўтди.
Тушдан кейин бўш эди, уйига бориб бироз дам олмоқчи бўлди. Хонасини қулфлаб, чиқиб кетди.

8

Бу йил мезоннинг ўрталарида жазирама иссиқ авжига чиқди. Кун тиккага келган, кўчада одам кўринмайди. Толибжон уйига шошиларди. Мактаб дарвозасидан чиққанида узоқда дарёда қолиб кетган қайиқдек чайқалиб келаётган кимсага кўзи тушди. Хаёлида “Шу иссиқда ичиб олган ким экан?”, деган сўроқ хонага қамалиб қолган қалдирғочдек чарх ура бошлади. Улар йўлакдан бир-бирларига қараб юришар, оралари борган сари яқинлашарди. Ўртада ўн қадамча масофа қолганда маст йигит танишдек кўринди. У тинимсиз у ёқдан бу ёққа шох ташлар, алланималар деб бақириб, ўзича сўкиниб қўярди. Ёшгина, найнов, ингичка мўйловли йигит Толибжоннинг рўпарасига келганда унга бир тикилиб олди-да, кўзлари совуқ ёниб, таққа тўхтади.
– О-ов, кимсан? – деди ғўлдираб.
Энди Толибжон уни аниқ таниди. Бу ўша, Зартопганга келган куни темирйўл бекатида учратган “Запорожец”даги киракашнинг шериги эди. Ўша-ўша совуқ башара, олифталарча “чирт” этказиб ёнбошига тупуриб қўйиши ҳам ўша. Исмини эслашга ҳаракат қилди, Қўшмат эди чамаси. Ҳа, тўғри, Қўшмат! Шериги уни шундай деб чақирганди.
– О-ов-в! – деди у яна. – С-сенн, ий-я, сени танидим-м! Вокзалда кўргандим-м. С-сени сурат-тчи дейишди, тўғ-ғрими?
– Ҳа, суратчиман. – Толибжон истар-истамас жавоб қайтарди.
– Хим-мм, м-мени суратга тушир, о-ов, чўлоқ!
Толибжон унинг маст-аласт ғингшишларига базўр чидаб турганди. “Чўлоқ” деганини эшитиб, миясига қон тепди.
– Ҳақорат қилманг, о-ов, – деди у ҳам Қўшматнинг гапига монанд.
– О-овв, нима деяпсан-а, ним-ма дейсан! Бир ур-риб абжағингни чиқар-райми, а-а?!
– Э-э, тошингни тер-е! – Толибжон портлаб кетди.
– О-ов, сенсирама, башарангни буз-зиб қўяман!
Қўшмат шундай деб мушт туширмоқчи бўлиб қўлини силтади. Толибжон ўзини орқага олди. Оёғида зўрға турган Қўшмат мувозанат сақлолмай ерга йиқилди. У икки қўлига тиралиб ўрнидан туришга ҳаракат қилар, оғзидан кўпик аралаш сўлаги оқиб, сўкинарди. Толибжон, шу билан тенг бўламанми, деб тупроққа беланиб ётган Қўшматнинг ёнбошидан ўтиб, уйи томонга кета бошлади.
– Тўхта-а! – Бир амаллаб ўрнидан турган Қўшмат шанғиллаб бақирди. У чайқалиб, кўзини ола-кула қилганича Толибжоннинг ортидан таҳдидли ўқрайиб турарди.
Толибжон беихтиёр тўхтаб, унга қаради.
– Тўхта-а! О-овв, менга қара! Сени Қобил ака билан ота-бола бўл-лган дейишдими? Ўш-шамисан?!
– Ҳа!
– Қизига, Гулига кўз олайтир-рма, абжағингни чиқ-қараман!
Унинг мастликда бўлсаям айтган бу гапи Толибжоннинг юрагини музлатиб юборди. Энг қимматбаҳо нарсасини тортиб олаётгандек Қўшматга нафрат билан бир қаради-да, индамасдан юриб кетди. Озгина юргач, садақайрағоч остидаги харракда кимдир ўтирганига кўзи тушди. Йўл четидаги улкан дарахтлар тўсиб тургани учун Қўшмат билан ғижиллашиб турганида уни кўрмаганди.
Харракка дарахт соя ташлаб турарди. Қуёшнинг ўткир нурларидан кўзи қамашиб, ўтирган кимсани таниёлмади. Зартопганга илк келган куни Сервер билан шу ерда учрашганини эслади. Оқсоқланганича аста-секин ўша томонга юриб бораверди. Яқинлашганида ўтирган кимса қўлини силкитди. Толибжон уни таниди. Бу Сервер эди! Суюниб, қадамини тезлатди.
– Сервер! Мирзачўлдан қайтдингми?! – деди оралари тўрт-беш қадам қолганда.
Сервер ўрнидан туриб, унга пешвоз юрди.
– Бугун келдим, дўстим, диплом амалиёти тугади, – жилмайди у. – Бирга тушлик қиламиз, деб сени кутяпман.
– Зўрсан-ку, оғайни! – Толибжон қучоқлаб кўришди. – Қорайиб кетибсан?
– Мирзачўл Зартопганмас, ўз номи билан чўл! Кун тиғида далада ишладик. Шундай одамларни кўрдим-ки! Фақат сен бўлмадинг-да, суратга олардинг. Кайфиятинг йўққа ўхшайди, рангинг оқариб кетибди?
– Қўявер, айтишга арзимайди.
– Ундай дема, нима бўлди?
– Биттаси асабимни бузди.
– Ким?
– Мен уни яхши танимайман, исми Қўшмат. Ингичка мўйловли, найнов. Ўлгудек маст.
– Тўғри, Қўшмат ғирт маст эди, ҳозир шу ердан ўтиб кетди. Сен уни йўлда учратган бўлишинг керак. Хўш-хўш, нима деди у сенга?
– Айтишга арзимайди, дедим-ку… Қобилжон амакининг қизини гапирди, Гулчеҳрани.
– Ҳа-а, шундай дегин.
– Бир гап борми ўрталарида?
– Нега ундай деяпсан?
– Ўзим, шундай.
– Бу таъвия Гулчеҳрага уйланаман деб юрибди. Гулдек хотини бор эди, бир боласи билан кетиб қолган. Бу пиёниста билан ким ҳам яшарди.
– Уни “Запорожец” машинасида, темирйўл бекатида кўргандим.
– Машина уникимас, ўртоғиники. Кўпинча хиралик қилиб ўтириб олади. Отаси мактабда қоровул, Қобилжон амаки билан ёнма-ён ишлашади. Уйлари сойнинг ортидаги маҳаллада. Қўшмат Гулчеҳрага кўз тикиб юрибди.
– Гулчеҳрачи?
– Гулчеҳра уни ёнигаям йўлатмайди. Қўшматнинг шилқимлигидан бозоргаям чиқмай қўйди.
– Сен буларни қаёқдан биласан?
– Зартопган кичкина шаҳарча, гап қолармиди?
– Қобилжон амаки нима дейди?
– Гулчеҳрани икки дунёдаям Қўшматга бермайди.
– Ҳим-м.
– Суриштириб қолдинг?
– Ўзим, шундай. Юр, уйга кирамиз, – Толибжон дарвозасига ишора қилди. – Менга Мирзачўл ҳақида гапириб берасан.
– Майли, унда амакидан сомса олайлик?
– Сомсамизни соғинибсан-да?
– Тўғриси, соғиндим.
Улар чорраҳадаги шоп мўйлов сомсапазни “амаки” дейишарди.
Сомсапаз йигитларни таниб, қўлини бир-бирига ишқаб, кулди:
– Анчадан бери кўринмай қолдинглар? Ё, сомсам айнидими?
– Йў-ўқ, амаки, – деди Сервер чўзиб, – сомсангиз айнимайди! Мен Мирзачўлга кетгандим.
– Бунақа сомса Мирзачўлда йўқ, – у тандирнинг тунука қопқоғини очди. – Нечта узай?
– Тўртта.
– Олтита узаверинг, – деди чўнтагини кавлаётган Толибжон.
– Мирзачўлдаги амалиётда ҳақ тўлашди. Сен қўявер, мен ўзим…
– Сервер, мен ҳам ойлик олдим. Биринчи маошимни амакининг сомсалари билан ювамиз.
– Бу бошқа гап, – деди сомсапаз оқ оралаган мўйловини силаб. – Биринчи олган моянани мени сомсам билан ювинглар, маза қилиб.
У ер тандирдан узилган, ҳиди иштаҳани қитиқлаётган қайноқ сомсаларни қалин қоғозга ўраб берди. Улар сомсани олиб, Толибжоннинг ижара уйига ошиқишди.
Сервер дарвозадан кириб, атрофга аланглаб туриб қолди.
– Ҳовлини роса-а тозалабсан, – деди чеҳраси очилиб.
– Қўлимдан келганича… Сендан бошқа ҳеч ким мақтагани йўқ. Дам олиш кунидаям қишлоққа бормасдан, ҳовли тозаладим. Бошқа пайт вақтим бўлмайди, куни билан ишдаман.
Улар чақчақлашиб уйга киришди.
– Энди мени уйимда меҳмонсан, ўтир, – деди Толибжон.
– Яхши жойлашиб олибсан, хурсандман, – Сервер у кўрсатган стулга ўтирди.
Толибжон қоғозга ўралган сомсани столга қўйди. Алюмин човгунга сув тўлдириб, ташқаридаги электр плитасига қўйиб келди:
– Ҳозир қайнайди, – деди ўтираётиб.
– Чойсиз ҳам бўлаверади, – кулди Сервер.
Улар биттадан сомса олиб, иштаҳа билан ея бошлашди. Човгундаги сув вишиллаган овоз чиқарди.
– Мирзачўлда нима гаплар? – сўради Толибжон.
– Гап кўп… Чойинг қайнади, дамлагин, кейин айтиб бераман.
Толибжон электр плитани ўчириб, чойнакка чой дамлаб келди.
– Гапиравер, – деди пиёлага чой қуйиб узатаркан.
– “Тўртинчи Боёвут” совхозида бўлдик. Биласанми, совхоз директори ким экан?
– Таниқли одамми?
– Жуд-да! Усмон Юсуповни эшитганмисан?
– Министрлар советининг раиси бўлганми?
Сервер кўрсаткич бармоғини лабига босди:
– Ойим бу ҳақда гапирмагин, дегандилар!
– Нега?
– Сиёсат-да! Лекин сенга айтсам бўлаверади… Биз борган совхозда ўша Усмон Юсупов директор экан. Уни нима учун ишдан олишганини аниқ билмайман-у, ғўзани квадрат уялаб экишга қарши бўлган, дейишди.
– Уни кўрдингми?!
– Нима деяпсан! “Виллис”ида бирга юрдим! Бўйи пастроқ, йўғон гавдали одам. Орқа ўриндиқни бутунлай эгаллайди. Мен олдинда ўтирдим, у орқада.
– Ростданми?
– Қизиқсан, сенга ёлғон гапирармидим, машинасида далага бирга бордик. Биз техникумда ғўзани квадрат уялаб экишни тажриба қилганмиз. Шу усулни Боёвутдаги тракторчиларга ўргатдик. Мен талабаларга раҳбар эдим.
– Чигитни бу усулда экиш қийинми?
– Даланинг бошидан этагигача қаторлаб сим тортиб чиқиш керак, осонмас. Симларнинг ҳар олтмиш сантиметрига золдир ўрнатилган. Золдир сеялкага текканда чигит тушаверади.
– Бутун далага сим тортиладими?
– Йўқ, трактор эгат бошига етганда ўша симлар янги қаторга олинади.
– Қийин экан.
– Жуда сермашаққат иш.
– Усмон Юсупов қандай одам? – Толибжон сабрсизлик билан Серверни яна сўроққа тутди.
– Камгап, жуда самимий экан. Лекин ҳар бир гапи маъноли. Тиним нималигини билмайди. Эл қатори, совхоз уйида яшаркан. Тўрт-беш йилда совхоз обод бўлиб кетибди. Катта боғ ҳам яратибди.
– Сервер, сенга ҳавасим келади! – деди Толибжон унга тикилиб ўтираркан.
– Чўлда ишлаб келганимгами?
– Ҳа-да, қанча одамларни кўрдинг, катта ишларда қатнашдинг!
– Тўғри айтасан, инсон чиниқиши, ёшликда ҳаракат қилиб қолиши керак.
Толибжон ўй суриб бироз жим қолди. Сервер “ортиқча гапириб юбордимми?”, деб ўйлади.
– Сенга қўшимча ишлар чиқяпти, – деди гап мавзусини ўзгартириб.
– Қандай иш?
– Кеча қўшнимиз Зокир оғани кўрдим. Зокир оға туман газетасида муҳаррир. Унга сен ҳақингда айтгандим. “Суратларидан олиб кел”, деди оға.
– Нега? – ҳайрон бўлди Толибжон.
– Газетада чиқаришга.
– Йўғ-э?
– Ҳа нима, сен яхши сурат оласан.
– Бўларканми?
– Нега бўлмасин? Уч-тўртта суратингдан бер!
– Бугун моделчиларимизни суратга туширдим. Шуларни тайёрлаб берсаммикин?
– Бўлаверади. Эртага ўзим олдингга кираман. Суратларинг Зокир оғага ёқиши аниқ.
– Сервер, мени ортиқча мақтаяпсан, суратчиликни энди бошладим, ахир.
– Балки шундайдир, аммо ҳар бир ишни юракдан бажарасан. Суратларингда кишини ўзига тортадиган нимадир борлигини сезганман.
Сервернинг гаплари Толибжонга далда бўлди-ю, сурат ишлаш хаёлидан кетмай қолди.
– Мен иложсизликдан Зартопгандаги техникумга ўқишга кирганман, – деди Сервер. – Мактабни олтин медалга битирганман. Математика муаллими бўлишни орзу қиламан. Ўзинг биласан, Тошкентда ўқишнинг ўзига яраша харажатлари бор. Онам билан синглимни ёлғизлатиб кетолмадим. Лекин ҳали ниятимдан қайтганим йўқ.
– Институтга кирасанми?
– Ҳа, сиртқи бўлимга. Ҳозирча боғдорчилик совхозида механик бўлиб ишлаб тураман. Кейин мактабга ишга ўтаман.
Сервер яна бироз ўтириб, шошаётганини айтди-да, эртага келаман, деб чиқиб кетди. У кетгандан кейин Толибжон яна Қўшмат билан бўлган нохуш тўқнашувни эслади. Гулчеҳрага кўз тиккан экан, деган ўй кўнглини хира қилиб турарди. “Унинг мендан устунлиги қўл-оёғи бутунлигида. Бир оёғи йўқ ногироннинг ойдек қизга оғиз солишга ҳақи борми? Бироқ Гулчеҳра сира хаёлимдан кетмаяпти… Йўқ, уни Қўшматга бериб қўймайман!”
Толибжон уйидан ўйчан бўлиб чиқди. Қобилжон амаки тайинлаганидек, тушдан кейин уларникига бориши керак эди. Аввал ишхонасига кириб, фотоаппаратини олди. Кўчага чиқиб, мактаб ҳовлисига туташ уйнинг кўк дарвозасини тақиллатди. Енгил қадам товуши эшитилиб, дарвоза очилди. Ичкарида Гулчеҳра кўринди:
– Келинг, сизни кутаётгандик, – деди у жилмайиб йўл бўшатаркан.
Бу гап Толибжонга айрича таъсир қилди. Гулчеҳра яқин, жудаям яқин одамидек туюлди:
– Қобилжон амаки…
– Биламан. Дадам айтдилар, суратчи экансиз. Кираверинг, тортинманг! – Қиз ўзини четга олди.
Гулчеҳра уйда кийиб юрган олча гулли одми кўйлагида ҳам тўлин ойдек гўзал эди. Бошида ўзига ярашган мовий дурра. Майин юз, қайрилма қошлар остидаги шаҳло кўзлари кишини беихтёр ўзига тортади. “Уни болалигимдан биладигандекман, – ўйлади Толибжон. – Бор-йўғи икки марта кўришдик-ку? Нега шундай? Мени эслаб ҳам қолмагандир?”.
– Нега кирмаяпсиз? – Гулчеҳра Толибжонга ажабсиниб қаради.
– Бехосдан келишим ноқулай бўлди. Исмим Толибжон, – деди у ўзини қўлга олиб.
– Меники Гулчеҳра, – қиз жилмайди.
Толибжон дарвозадан ичкарига кирди:
– Сизни Зартопганга биринчи келганимда кўрганман.
– Бозорда, олма сотаётганимда, – Гулчеҳра садафдек оппоқ тишларини ялтиратиб кулди. – Бугун олмаларим бепул.
– Эсингизда экан-да?
– Зартопганда ҳамма бир-бирини танийди. Бу ерлик эмаслигингизни билгандим, елкангизга сўмка осиб олгандингиз.
– Тошкентга, фото анжомлари учун кетаётгандим. Зартопганни кўргим келиб поезддан тушиб қолдим.
– Мен ҳам матоларни шаҳардан оламан. Қаранг, ишимиз ўхшаш экан.
– Чеварсиз-да?
– Дадам айтдиларми?
– Ҳа.
– Нуқул мақтаб юрадилар. Баъзан уялиб кетаман. Ҳаммаям фарзандини шунақа мақтаса керак-да, тўғрими?
Гулчеҳранинг соддалиги Толибжонни завқлантирди.
– Тўғри, – деди жонланиб. – Мениям ойим зўр суратчи, дейдилар. Аслида, энди ўрганяпман…
– Ким экан, қизим? – ҳовли тўридан Қобилжон амакининг овози эшитилди.
– Қаранг, шу ерда гаплашиб қолибмиз, – Гулчеҳра тараддудланди. – Юринг, юраверинг, йигит киши олдинда юриши керак.
Толибжон ортидан Гулчеҳра келаётганини ўйлаб ҳаяжонланарди. Ниҳоятда ёқимли эди бу ҳиссиёт. “Яхши қиз, жуда яхши қиз! – дея ўйлади. – Пиёниста Қўшмат унга лойиқ эмас. Мен-чи?..”
У беихтиёр қадамини тезлатди. Аксига олиб, ёғоч оёғини босгандаги ғижирлаш бутун ҳовлига эшитилаётгандек туюларди.
– Ия! Толибжон, сенмидинг? – Қобилжон амаки ишком остидаги нарвонда узумни хомток қиларди. У тезда қўлидаги токқайчини узум поясига илиб, нарвондан тушди.
– Амаки, айтганингиздек, ишдан кейин келдим, – деди Толибжон.
– Барака топ, ўғлим. Би-ир қизим иккаламизни суратга тушир. Биз ҳам ғанимат, болам.
– Ундай деманг, ҳали бақувватсиз.
– Худога шукр, юриб турибман. Локи-ин, умр – отилган ўқ, орқага қайтмайди. Худонинг белгилаган куни бор.
– Шу ерда тушасизми? – Толибжон ўзлари турган ишком остига ишора қилди.
– Майли.
У атрофга аланглаб, ёруғлик кўпроқ жойни танлади. Қобилжон амаки мўйловини силаб қўйди-да, айтилган жойга келиб турди. Гулчеҳра ҳам отасининг ёнига келди. У кийимини алмаштириб чиққанди. Эгнида майдатароқ қизил атлас кўйлак. Бошида ўша, ўзига ярашган ироқи дўпписи. Бир ўрим зулукдек қоп-қора сочини кўксига тушириб олибди. Ширин жилмайиб, Толибжонга қаради. У атлас кўйлакда қирмизи атиргулга ўхшарди. Либосининг жилосиданми, чеҳрасиданми кўзни олувчи тилларанг-алвон ёғду таралиб, Толибжоннинг кўзларини қамаштирди.
– Ана энди, аппаратингни чиқиллат, – деди Қобилжон амаки лабини чўччайтриб.
Чолнинг овози Толибжонни ўзига келтирди. Фотоаппаратини равшанликка соз­лаб, кумушдек ялтироқ тепки тугмасини босди. “Ширқ” этган товуш эшитилди:
– Бўлдими? – деди Қобилжон амаки.
– Бўлди.
– Энди Гулчеҳрани алоҳида суратга ол. Қиз бола бировнинг хасми. Катта қилиб ишлаб берарсан.
Бу таклиф Толибжонга айни муддао бўлди:
– Гулчеҳра, бир бош узумни ушлаб туринг, – деди сурат олишга чоғланиб.
– Шундайми? – Гулчеҳра жилмайиб кишмиш гужумига бармоқларини теккизди.
Толибжон шошилиб равшанликка созлаш ҳалқасини бураб, тепки тугмасини босди.
– Вой! Ҳали тайёр эмасдим-ку?
– Майли, яна тушираман.
Толибжон яна бир нечта сурат олди.
– Ўғлим, энди уйга кир, чой ичиб кетасан, – деди Қобилжон амаки чин кўнгилдан.
– Раҳмат, амаки, кейинги сафар кирарман.
– Тўғрику-я, уйимга биринчи келишинг-да?
– Яна келаман, амаки.
– Тез-тез кириб тур, – Қобилжон амаки унинг елкасига оталарча меҳрибонлик билан қўлини қўйди. – Мен ишхонага сағал туриб чиқаман.
Толибжон ҳаяжоннинг зўридан Гулчеҳраларникидан қандай чиқиб кетганини билмади. Ёш техниклар марказига келиб, негатив тасмасини очиришга киришди. Тасмани қуритиш жавонига илиб, уйга кетмоқчи бўлиб турганида Илҳом кирди.
– Мана, айтган китобим, – деди у қўлидаги кулранг муқовали қалин китобни узатаётиб. – Тушликка уйга борганимда олиб келдим. Сизга ваъда қилганим мана шу китоб эди.
Толибжон “Фотографиядан 25 дарс” китобини қўлига олиб, суюниб кетди:
– Раҳмат, оғайни.
– Сизга фойдаси тегса бўлди. Майли, мен борай, – деб Илҳом чиқиб кетди.
Толибжон столга мук тушиб, китоб варақлашга тушди. Дарсликда фотография ҳақида жуда кўп маълумотлар бор эди. “Сурат олиш амалиёти” бўлимини қайта-қайта кўздан кечирди. Билим юртида ўқиётганида буларга аҳамият бермаганига ачинди. Қобилжон амаки эшикдан мўралаганида ҳамон китобдан бош кўтармай ўтирарди.
– Кеч бўлди, Толибжон, – деди у. – Дам олмайсанми, ўғлим?
– Мен ҳали сурат ишлайман, амаки.
– Майли, ўзинг биласан, ишингга меҳр қўйсанг, номдор уста бўласан.
Қобилжон амаки эшикни ёпди. Толибжон қўлидаги китобга ҳавас билан бир қараб олди-да, ўрнидан туриб, жавонга қўйди. “Кювета” деб аталадиган ясси идишларга эритмаларни қуя бошлади. Қуриган негатив тасмани фотойириклаштиргичга ўрнатди.
Хонада қизил чироқ шуъла таратиб турарди. У фотойириклаштиргич таглигига тикилиб, кадрларни кўздан кечирди. Негативга муҳрланган тасвирлар тиниқ. Ўттиз олтита кадрда ўзига хос муштараклик бор. Ишхонада олган суратлари тасманинг бошланишида эди. Улуғбек портрети билан олинган сурат айниқса жонли чиққанди: Достон қўлидаги Ой макетини созлашга берилиб кетган, деворга илинган портретдаги аллома Улуғбекнинг ақл-заковат ёғилиб турган ўткир нигоҳи уни кузатаётгандек таассурот уйғотади. Толибжон бир парча фотоқоғозга намуна олиб, вақтни белгилади. Бу кадрдан бир нечта нусха олди. Авиамоделчилик тўгарагидаги суратлар ҳам чакки эмасди. У завқ-шавқ билан ишлай бошлади. Бир суратда ўқувчи устозининг қўлидаги самолёт моделига ҳайрат билан тикилиб, савол бермоқда. Устози диққат билан уни тинглаётир…
Толибжонга ёлғиз ишлаш ёқарди. Ҳеч ким халал бермайди. Бутун олам эшик ортида қолган. Тасвирдаги одамлар ўйларингга шерик бўлаётгандек. Тагликда Гулчеҳранинг сурати пайдо бўлганда қизнинг қарашларидаги беғубор ифодага энтикиб тикилди. Гулчеҳра ҳаётига тасодифан кириб келди. Оқибати нима бўлади? Толибжон шуни ўйлаб қийналарди. Ундан айрилиб қолаётгандек туюлади. Яна Қўшматни эслади. Совуқ башараси кўз олдига келиб, асаби бузилди. Қўлига жирканч шилимшиқ алланима ёпишиб қолгандек, ижирғанди. Унинг “чўлоқ” деган товуши эшитилгандек бўлди. Ўрнидан туриб, у ёқдан бу ёққа юрди. “Гулчеҳрани унга бериб қўймайман, – деди ўзича. – Мен уни кафтимда кўтариб юраман! Фақат…” У алам билан ногирон оёғини эслади. Жойига ўтириб, яна сурат ишлай бошлади. Эритмадаги фото қоғозда Гулчеҳранинг тасвири пайдо бўлди. У суратдан нимтабассум билан чиқиб келаётганга ўхшарди…
Чоп этилган суратларни қуритиш учун ойнага ёпиштириб бўлганида тун яримлаганди. Қобилжон амаки йўлакдаги юмшоқ ўриндиқда мудраб ўтирарди. У эшикни овозсиз очиб, чиқиб кетди.

* * *

Толибжон одатдагидек эрта уйғонди. Ёғоч оёғининг қайишларини тортиб боғлади. Вақт ўтиб бунга ўрганиб ҳам кетганди. Бироқ Гулчеҳрани учратганидан буён, айниқса Қўшматнинг унга кўз олайтириб юрганини билганида ногиронлигини ўйлаб яна сиқила бошлади. Гулчеҳра ҳаёт уммонига янги тўлқинлар силсиласини бошлаб келди. Бу мавжлар шиддатли, шунинг билан бирга аросатли эди: “Бир оёғи йўқ йигит Гулчеҳрага керакми?” Шу сўроқ юрагини харсангтошдек эзади…
Толибжон юз-қўлини ювиб, ишга отланди. Ёш техниклар марказига келганида Қобилжон амаки йўлакдаги столда чой ичиб ўтирарди.
– Ўғлим, бугун вақтли чиқибсан-да? – деди синовчан тикилиб.
Толибжон зўрма-зўраки жилмайди. Кўпни кўрган қария ундаги музтарликни пайқади.
– Ке, чой ич, – деди.
Толибжон Қобилжон амаки сурган курсига чўкди.
– Ол, уйингда бир ўзингсан, саҳарлик қилмагандирсан. Мана, қизим ёпган нондан татиб кўр.
– Мен ҳозир! – Толибжон ўрнидан турди.
– Қаёққа?..
– Ҳозир, амаки!
У йўлак охиридаги хонасига кирди. Ичкари дим эди. Эшикни очиб қўйди. Деворга суялган ойнадан қуриган суратларни кўчириб олди. Қобилжон амакига берадиганларини алоҳида ажратди. Гулчеҳранинг суратидан биттасини ўзига қолдирди. Суратларни олиб, йўлакка чиқди.
– Дарров тайёр бўлдими? – Қобилжон амаки титроқ қўллари билан Толибжон узатган суратларни олди. – Сен ўтир, болам, чойингни ичавер.
Толибжон бир бурда нон олиб тишлади. “Гулчеҳра ойимга ўхшаб нон ҳам ёпаркан”, – дея ўйлади.
– Қизим жа-а чиройли тушибди. Раҳмат, умрингдан барака топ, – у Гулчеҳранинг суратига тикилди. – Онасининг худди ўзи-я! Илоё, умри ўхшамасин.
– Нима бўлган?
Толибжон шундай деди-ю, ноўрин савол берганини пайқаб жимиб қолди. Қобилжон амаки бунга эътибор бермади, у хаёлга чўмганди. Кўнглини ёргиси келиб, ўз-ўзига сўзлаётгандек гапира бошлади:
– Кеч фарзанд кўрдик. Раҳматли хотиним уруш бошланган йили ҳомиладор бўлди. Ўшанда ёши ўттиз бешда эди. Гулчеҳра урушдалигимда туғилган. Онасининг кўзи ёрибди-ю, оламдан ўтибди, – Қобилжон амаки юзига томчилаган ёшни сидириб ташлади. – Уни онам билан синглим катта қилишган. Ҳозир ҳам синглимни “ая” дейди…Бошқа уйланмадим. Гулчеҳранинг онаси кўз ўнгимдан кетмайди сира. Кўп йил фарзанд кўрмасак ҳам ажрашмагандик. У бошқача эди-да!.. Умр шундай ўтди… Урушда тирик қолганимга шукр қиламан. Не-не азамат йигитлар бемозор қолишди. Мен ҳам ўлиб кетганимда қизимнинг тақдири нима бўларди? На онасиз, на отасиз… Хотиним раҳматли қийналиб туққан, чақалоқни оёғи лат еган экан, қизим оқсайди, шунга эзиламан. Қиз бола-да… Майли, жони омон бўлсин. Умрим шундай ўтди, болам.
Толибжон қўлида бир бурда нонни ушлаганича қаршисидаги кўринишидан соддагина одамнинг изтиробли ҳикояси таъсирида ўтирарди.
– Сенга дардимни достон қилдим, – деди Қобилжон амаки. – Қариган сари кўнгил бўшаб қоларкан, ол, чойингни ич.
9

Хонага ўқувчилар шовқин-сурон билан ёпирилиб киришди. Толибжон қўлини кўтариб, уларни тинчлантиришга уринди. Аммо бу осон бўлмади. Улар бижирлашиб, устозларини саволга кўмиб ташлашди.
– Ака, бугун сурат ишлаймизми? – деди бўйи бошқа болалардан узунроқ, қотма, буғдойранг бола.
– Ишлаймиз, сабр қилинглар.
– Ўтган сафар менга вақт етмади, – нолиди яна бирови.
– Бугун икки ҳисса ишлайсан.
У рози бўлди. Шундан кейин болалар қатор терилган ўриндиқларни талаша бошлашди. Ҳамма устозига яқинроқ ўтиришни кўзларди.
– Жи-им, жим бўлинглар! – Иброҳим баланд овозда қичқирди.
Унинг овози жазавага тушган болаларга айрича таъсир қилди. Хона сув қуйгандек бирдан тинчиб қолди.
– Ака, гапираверинг, – деди у ёқимли жилмайиб.
Толибжон кулиб қўйдида, машғулотни бошлади. У жонли сурат олиш ҳақида узоқ гапирди. Ўқувчилар қизиқиб эшитишарди. Бола ғайратлининг бир қўлини, ғайратсизнинг икки қўлини боғлайди. Толибжон шогирдлари билан андармон бўлиб, Сервернинг хонага кирганини ҳам сезмади.
– Узр, мен кечаги суратларга келдим, – деди у ўрнидан турмоқчи бўлган болаларга “ўтираверинглар” ишорасини қилиб. – Шошилинч экан, Зокир оға ўзим билан таҳририятга олиб кетаман, деб кутиб ўтирибдилар.
– Суратлар тайёр, лекин уялиб қоламанми деб чўчияпман? – Толибжон иккиланди.
– Кўрайлик-чи? – Сервер безовталанди.
Толибжон ёш техниклар марказада тасвирга туширган суратларини столга ёйиб қўйди.
– Ажойиб-ку! – деди Сервер бир-бир кўздан кечириб. – Авиамоделчилик, “Кои­нот” тўгаракларидан биттадан сурат оламиз… Мана, фото тўгарагидан ҳам. – У учта суратни алоҳида ажратди. – Ий-йе, буниси зўр-ку! – у Гулчеҳранинг қора кишмиш гужумига бармоқларини теккизиб тушган суратини қўлига олди. – Табиий ва гўзал! Ке, шу суратниям газетага берамиз?
– Йўғ-е, Гулчеҳра хафа бўлади.
– Мен… айтаман.
– Қайдам…
– Ҳозирча ўзим билан олай? Қайтишда, уйларига кириб, Қобилжон амакидан рухсат сўрайман. Натижасини сенга айтаман.
Сервер суратларни олиб, тезда чиқиб кетди. Аллақачон ўринларидан туриб олган болалар унинг ортидан қараб қолишди. Толибжон болаларни ўтқазиб, машғулотини давом эттирди. Бироздан кейин танаффусга чиқишди.
Танаффусдан кейин амалий машғулот бўлди. Болалар бир-бир сурат ишлай бошлашди. Уларга қўли анча келишиб қолган Иброҳим ёрдамлашиб турди. Охирги ўқувчи хайрлашиб, хонадан чиққанида кун бота бошлаганди.

* * *

Толибжон эндигина уйига кирганида ортидан эшикни кимдир чертди.
– Толибжон, уйдамисан? – Сервернинг овози эшитилди.
– Киравер, Сервер, – деди у ўрнидан тураётиб.
Сервер одатдагидек “мумкинми?”, деб кириб келди. Толибжон бу йигитнинг зиё­лиларга хос муомаласига биринчи учрашганларидаёқ тан берганди. Ундаги ички интизом, самимийлик Толибжонга беихтиёр таъсир қилганди. Ўзи сезмаган ҳолда бу қрим йигитига эргаша бошлади. Ҳозир ҳам дўсти келганидан суюниб кетди.
– Кечирасан, бевақт келдим, – деди Сервер.
– Қўйсанг-чи, сен келсанг доим хурсанд бўламан.
– Яхши хабар келтирдим, – деди курсига ўтираётиб Сервер. – Зокир оғага суратларинг ёқди! Газетада чоп этишмоқчи. Айниқса, Гулчеҳранинг суратини узоқ томоша қилди. Ўртоғингда қобилият бор экан, деди.
– Йўғ-э?! – Толибжон қизариб кетди.
– Сен ўқишинг керак!
– Қаерда?
– Тошкентда, университетда! Журналистлик факультети бор.
– Университет жуда-а катта даргоҳ, менга йўл бўлсин.
– Нега ундай дейсан? – чимирилди Сервер. – Тиниб-тинчимаслик керак. Мен педагогика институтига ҳужжат топширмоқчиман.
– Ишлаяпсан-ку?
– Сиртқи бўлимга қабул бошланган, мен ишлаб туриб ўқийман. Бу онамнинг орзулари. Болалигимдан, муаллим бўласан, деб қулоғимга қуйганлар. Сенга айтгандим, мактабни битирганимда институтга кириш имконияти бўлмаган. Энди, ҳам ишлайман, ҳам ўқийман. Ке, шу йили ўқишга кирайлик? Бирга тайёрланамиз. Мен математикадан, сен… Буни Зокир оғадан сўраймиз. Сиртқи бўлимда ўқийверасан.
Толибжон дўстининг дадил фикрларига лол қолиб қулоқ тутарди. У шундай мароқ билан гапирардики, Толибжоннинг юрагига ҳам чўғ тушди: “Мактабда яхши ўқиган, университетга кириб кетса-я! Журналист бўлиш… унча-мунча одам етишолмайдиган бахт-ку! Суратлари газеталарда чиқади! Ойиси суюнганидан қўшниларга кўрсатиб юради…”
Сервер дўстининг ўйланиб қолганини ўзича тушунди:
– Журналист бўлиш ёқмайдими? – деди ажабланиб.
– Ёқади, фақат ҳозирча ҳеч кимга оғиз очма, илтимос.
– Майли, ўзим ҳам овоза қилмоқчимасман. Ўқишга кирсак, кейин айтаверамиз.
Сервер хайрлашиб, чиқиб кетди.
Толибжон уч кун ўша суҳбат таъсирида юрди. Ўзича келажак режаларини тузарди. Хушхабар билан онасини севинтиришини тасаввур қилди. Гулчеҳра нима деркин? Бу ҳақда ўйлаганида қизнинг кулиб турган чеҳраси кўз олдига келади. Уни “бунга ҳақим борми?”, деган аччиқ ва тагдор савол қийнаб юборди. Айниқса, Қўшмат билан бўлган воқеа сира хаёлидан кетмас, ўша кунни эсласа асаби бузиларди. Дилни хуфтон қиладиган хаёллардан қутулиш учун ўзини иш билан чалғитишга уринди. Бироқ бу кун сайин мушкуллашиб бормоқда эди. Ишқ йўлида шоҳ ҳам, гадо ҳам баробар, деганлари рост экан. Муҳаббат чирой танламас, уйқу – ўрин. Толибжоннинг ишқи шу гўзалга тушган бўлса, нима қилсин?! Гулчеҳра ҳақидаги саркаш ўйлар қуйилган қўрғошиндек юрагига мустаҳкам ўрнаша борди.
У шанба куни ишламасди. Қишлоққа, онасини кўргани боришни режалаштириб қўйганди. Саҳарлаб туриб, ҳовлини тартибга келтирди. Дарвозани очганида рўпарасида Серверни кўриб суюниб кетди.
– Бормисан, дўстим?! – деди ўзини четга олиб.
Сервер дарвозадан ҳатлади-ю, Толибжоннинг қўлига газета тутқазди:
– Мана, суратларинг чиқибди! Энди менинг дўстим Толибжон Зайниддиновни ҳамма танийди!
Толибжон Сервер узатган газетани ботиний ҳаяжон билан олди.
– Ички варағини оч!
У газетани варақлади. Учинчи саҳифадаги ўзи олган суратларга кўзи тушиб, юраги ҳаприқиб кетди. “Техника оламига йўл” сарлавҳаси остига “Фоторепортаж” деб ёзилган. “Толибжон Зайниддинов фототасвирлари” деган имзо ҳам бор эди.
– Бу ҳаммаси эмас, – деди Сервер кўрсаткич бармоғини кўтариб. – Тўртинчи бетга бир қара-чи!
Толибжон газетани ёпиб, тўртинчи саҳифага тикилди. Бу бетга Гулчеҳранинг катта сурати жойлаштирилганди. У суратда бир бош узум гужумига бармоғини теккизганича, “шундайми?”, дея ширин жилмайиб турарди. Остига “Узумзордаги қиз” деб ёзилган. “Толибжон Зайниддинов сурат-лавҳаси” деган ёзув ярқ этиб кўзга ташланиб турибди.
– Гулчеҳра… – деди Толибжон пичирлаб.
– Ҳа, Гулчеҳра! – жилмайди Сервер. – Қобилжон амакидан рухсат сўраганман. “Майли, қизим ҳам газетада чиқсин”, деган. Зокир оға, “Бу энг жонли сурат, шедевр-ку!” деб қайта-қайта айтди.
– Раҳмат, Сервер!
– Қўйсанг-чи, дўстим. Сенга раҳмат! Зартопганимизни танитяпсан… Толибжон, энди сен албатта ўқишинг керак!
– Ўқийман! – деди Толибжон дадил. – Қўлимдан келадими, деб иккиланиб юргандим. Энди аҳдим қатъий, Сервер! Қара, ахир суратларимни чоп этишибди-ку.
– Бу бошқа гап. Юр, энди чой ичамиз, иссиқ нон олиб келганман.
Уларнинг ёшлик тўлқинлари мавж уриб турган қалблари беғубор туйғуларга лиммо-лим эди. Муштарак орзулар икки дўстни янаям яқинлаштирди. Чой ичиб ўтиришаркан, Толибжон, онасини кўргани қишлоққа бормоқчилигини айтди. Сервер уни темирйўл бекатига кузатиб чиқди.

10

Толибжон Зартопганда ишининг юришиб кетганини тақдирнинг инояти деб билди. Фақат бу равон йўлда Қўшматнинг пайдо бўлишидан сиқилиб юрди. Сервердан эшитганлари – Қобилжон амакининг ҳам, Гулчеҳранинг ҳам Қўшматга тиш-тирноқлари билан қарши бўлишгани кўнглига таскин берди. “Кечагина ким эдим, – дея ўйларди. – Оёғимдан айрилиб, касалхонада ётганимда умрим тугагандек туюлганди. Энди омад кулиб боқяпти. Ишлик бўлдим, суратларимни газетада чоп этишяпти…”
У қишлоғига яхши кайфиятда келди. Йўлда учраган ҳамқишлоқлари билан қуюқ сўрашарди. Қўйларини ўтлатиб юрган икки нафар қўшни йигитлар савол ёғдиравериб тинка-мадорини қуритишди. Ишлари, бегона жойдаги ҳаётини ипидан игнасигача суриштиришди. Болалигидан қадрдон тупроқ кўчадан борар экан, уларнинг ажабланиб қараб қолишганини сезди.
Уйларига яқинлашганида дарвоза олдида қўлини пешонасига қўйиб ойиси турарди. Муслима опа поезд тўхтаганини уйда ўтириб эшитган, кечагидек бугун ҳам ўғлининг йўлига муштоқ бўлиб кўз тутаётганди. Узоқдан Толибжонни кўриб, кўнгли хотиржам бўлди. Ўғлини кулиб қарши олди. Она-бола етаклашиб ҳовлига киришар экан:
– Ўғлим, ўтган ҳафтада нега келмадинг, мени унутиб юбординг-ку, – дея арз қилди.
Толибжон онасидан шундай гап эшитишини билганди. Шунинг учун янгилик­ларни тўкиб солиб, ўзини оқлай бошлади:
– Ойи, сизга Сервер ҳақида гапириб бергандим, эсингиздами?
– Эсимда, болам, яхши одамлар билан ошна бўлсанг суюнаман. Ўн сўм пулинг бўлмасину, ўнта дўстинг бўлсин, деган гап ҳам бор.
– Сервер мен олган суратларни таҳририятга берди, уларни газетада чоп этишди.
– Боя қўшнилар, ўғлингизнинг номи газетда чиққанмиш, дейишганди, рост экан-да?! Оҳ, болажоним-а, йўлингни топганинг рост бўлсин. – Муслима опа Толибжонни қайта қучоқлаб, пешонасидан ўпди. – Мени қўявер, соғиниб ўпкалайман-да.
Она-бола уйга киришди. Толибжон газетада чиққан суратларни кўрсатди. Муслима опа Гулчеҳранинг кишмиш гужумини ушлаб тушган суратига анча тикилиб қолди:
– Шу суратниям сен олдингми? – деди.
– Ҳа ойи, мен.
– Кўҳликкина қиз экан, кулиб туришини қара.
– Бу Гулчеҳра, қоровулимизнинг қизи, Қобилжон амакини.
Муслима опа Толибжонга маъноли қаради:
– Эсингдами, болалигингда, дарё ортини кўрсатиб, ўша ёққа олиб боринг, деб хархаша қилардинг?
– Эсимда, ойи.
– Мана, ўша томонларгаям бординг…
Муслима опа, энди мен ёлғиз қолдим, демоқчи бўлди. Бироқ буни ташига чиқармади. Толибжон эса университетга ўқишга кирмоқчилигини айтиб юборай деди. Аммо у ҳам ўзини тийди. “Ўқишга киролмай қолсам, ойим яна ўйланадилар”, деган истиҳолага борди.

* * *

Толибжон қишлоқда бир кеча ётиб, эртаси Зартопганга қайтди. Темирйўл бекатида поезддан тушди. Бозор рўпарасидан ўтаётганида яна Гулчеҳрани эслади, соғиниб юраги орзиқди. Уни кўриб қоламанми, деган умидда ишхонасига борди. Ёш техниклар марказининг остонасида одатдагидек Қобилжон амаки ўтирарди.
– Келдингми, ўғлим, – деди у меҳрибонлик билан.
– Ассалому алайкум, – Толибжон қўлини кўксига қўйиб салом берди.
– Ваалайкум ассалом.
– Мен қишлоққа кетгандим, нима гаплар, амаки?
– Яхши қилибсан, ота-онадан тез-тез хабар олиб туриш керак. Янгиликлар кўп. Йигитларимизни газетда чиқарибсан, Шокир роса хурсанд бўлди. Гулчеҳра қизимниям сурати бор ўша газетда. Барака топ, ёшларга қизиқ-да. Кеча сени катта муҳаррир сўраб келди.
– Нега?! – деди Толибжон иштибоҳ билан.
– Яхшиликка, ўғлим, – жилмайди Қобилжон амаки. – Сени мақтади. Эртага кириб ўтаман, деганди. Ҳозир келиб қолади.
Толибжон хонасига кирди. Онаси бериб юборган патир, мева-чевалар солинган юкхалтани жавонга қўйди.
Шу пайт кимдир эшикни чертди. Хонага узун бўйли, сочига оқ оралаган, ўрта ёшлардаги одам кирди. Эгнида оппоқ кўйлак, шими қиличдек дазмолланган. Бўйнида кўндаланг йўлли бўйинбоғи бор.
– Толибжон Зайниддиновнинг худди ўзисиз! – деди у дона-дона қилиб. – Қаранг, биз сизни излаб юрибмиз-а. Газетага керак одам экансиз-ку, ука?
Толибжон бу киши бош муҳаррирлигини тахмин қилиб, хижолатдан қизариб кетди. Кирган одам буни пайқади.
– Сизни-и шошириб қўйдим-ов? Узр, ука, камина туман газетасининг муҳарририман.
У Толибжонга қўлини узатди:
– Зокир Қодировман! Зокир ака деяверинг.
– Ассалом алайкум.
– Ваалайкум ассалом! – У қироат билан алик олди.
Толибжон юмшоқ ўриндиқни икки қўллаб муҳаррир томонга сурди:
– Ўтиринг, Зокир ака.
– Раҳмат! – У оҳиста ўриндиққа чўкди.
Толибжонни дид билан кийинган бу одамнинг салобати босди.
– Укажон, таҳририятга боришим керак, вақт тиғиз, мақсадга кўчақолай, – деди Зокир Қодиров унинг ичидагини ўқиб олмоқчидек синчков тикилиб. – Сервер сиз ҳақингизда кўп гапирди. Суратларингизни кўрдим, менга ёқди. Газетани олдингизми?
– Ҳа, раҳмат!
– Сизга раҳмат айтишимиз керак. Газетамиз шундай суратларга жуда-жуда муҳтож эди! Иллюстрациясиз газета газета эмас, ахир. Янги сонимиз суратларингиз билан ниҳоятда жонли чиқди. Кейингисигаям сурат керак, жуда-жуда керак! Боғдорчилик, чорвачиликдан бўлса янаям яхши. Машина юборсам, тушириб берасизми?
Толибжон бундай таклифни кутмаганди.
– Майли, жоним билан, – деди қувончини ичига сиғдиролмай.
– Қачон бўш бўласиз?
– Тушдан кейин машғулотим йўқ.
– Унда келишдик. Соат ўн тўрту нол-нолда машина келади. Умуман, бизда ишлаш ҳақида ўйлаб кўринг. Чамамда, эплаб кетасиз. Ўқишга кирмоқчи экансиз?
– Ҳа, Сервер шундай деяпти.
– Сервер тўғри айтган. Ўқиш керак, ука!
Муҳаррирнинг газетада ишлаш ҳақидаги таклифи Толибжонни шошириб қўйди. Бу унинг хаёлигаям келмаганди. Зокир Қодиров кетганидан кейин ҳам анча пайт шу ҳақда ўйлаб ўтирди. Қўшматнинг қилиқларидан асаби бузилиб юрган бир пайтда бош муҳаррирдек таниқли одамнинг излаб келгани кайфиятини анча кўтарди. Аслини олганда, бу душанба бахтли кун бўлди. “Зартопганда ҳаёти янги изга туша бошлади. Лекин… наҳотки у газетада ишласа?!” Шу ўй билан хонасида ўтиролмасдан йўлакка чиқди. Авиамоделчилик устахонасидан дастгоҳнинг ғўриллаши эшитилиб турарди. ­Беихтиёр ўша томонга юрди. Эшикни очиб, хонага кирди. Паст бўй, ихчам гавдали Илҳом кичик дастгоҳда юпқа тахта бўлагини арралаётганди. У одам кирганини сезмасдан ишини давом эттираверди. Толибжон халал бермаслик учун хонани томоша қила бошлади. Ўнг томондаги деворга турли-туман самолёт моделлари илинганди, тўғридаги иккита деразанинг ўртасига уруш йилларидаги ҳарбий самолёт тасвири туширилибди. Булар одамда аэропланлар оламига кириб қолгандек таассурот уйғотади. Бироздан кейин дастгоҳнинг шовқини тинди. Илҳом ўгирилиб, Толибжонга кўзи тушди.
– Келинг, уста, – деди Илҳом. – Ўтиринг, – у ёғоч курсига ишора қилди. – Бальсани арраладим, кирганингизни сезмабман. Жуда юмшоқ ёғоч, эҳтиёт бўлиш керак, камёб-да!
– Бальса деган дарахтни эшитмаган эканман?
– Бальса ёғочини самолёт моделларига ишлатамиз, енгиллиги, мустаҳкамлиги учун.
– Бизда ўсмаса керак?
– Йўқ, тропик Америкада, Ҳиндистондаям ўсади. Бўйи йигирма метргача етаркан.
– Ўх-хўў!
– Шунақа. Камёб, дедим-ку. Лекин бир амаллаб топамиз. Шунинг учун авайлаб ишлатаман-да. Қаранг, оппоқ, силлиқ, – у қўлидаги оқ-сарғиш ёғоч парчасини узатди. – Пўккакдек енгил, аммо, мустаҳкам. Бунақаси бошқа йўқ.
Илҳом Толибжонни тирсагидан ушлаб, қатор терилган курсилар томонга етаклади:
– Ўтиринг. Эзмалик қилиб юбордим. Ўзингиздан гапиринг, ишлар яхши кетяптими? Сизга болалар кўп келишади, омадлисиз.
– Ўқувчиларга ўрганиб қолдим… Мени газетага ишга чақиришяпти. Шуни бир маслаҳатлашай, деб киргандим?
– Зўр-ку, Толибжон! Сиз туфайли биз ҳам газетага чиқдик. Таҳририятга ҳамманиям чақиришмайди… Энди фото тўгараги нима бўлади?
– Бу ердан кетмоқчимасман. Балки, газетадаям ишлайверарман?
– Тўғри! Машғулот жадвалини шанба, якшанбага қўйинг, масала ҳал!
– Бўладими?
– Бўлганда қандай! Шокир ака, мактабдан ташқари муассаса дам олиш кунлари ишлаши керак, дейдилар доим. Агар чарчаб қолмасангиз бўлаверади.
– Мен бекорчиликдан чарчайман.
– Унда директор билан гаплашинг!
Бу фикр Толибжонга маъқул келиб, уйига кетди. Зокир Қодиров ваъда берганидек роппа-роса “ўн тўрту нол- нол”да машина юборди. Ҳайдовчи баланд бўй, қотма, тим қора қалин мўйловли ёш йигит экан.
– Зокир ака юбордилар, – деди у дарвоза ортида туриб.
– Ичкарига киринг, – Толибжон саломлашиш учун қўлини узатди.
– Майли, кейин, – деди ҳайдовчи ҳовлига кириб, унинг қўлини сиқиб сўрашаркан. – Исмим Юсуф. Иккита хўжаликка борамиз, вақтимиз оз, тайёр бўлсангиз жўнайқолайлик?
– Мен ҳозир!
Толибжон уйга кириб кетди. Бироздан кейин “ФЭД” фотоаппаратини елкасига илиб чиқди. Тўгаракда ишлай бошлаганидан буён бу кичик форматли камерани пухта ўрганиб олганди. Объективининг ёруғлик ўтказиш кучи катта, сифатли сурат олиш имконини беради, равшанликка созлаш ҳам қулай.
– Қаерга борамиз? – деди Толибжон машинага чиқаётиб.
– Олмабоғ билан чорвачилик фермасидан сурат керак, Зокир акам шундай дедилар.
Юсуф ялтираб турган янги “Газик”ни ўт олдирди. Машина енгил силкиниб, жойидан жилди.
Зартопган марказидаги чорраҳа ўзига хос йўл кўрсаткич вазифасини ўтарди. Бу ердан шаҳарчанинг тўрт томонидаги ҳудудларга йўл бор. Шунинг учун қаерга бормоқчи бўлсангиз ҳам чорраҳага келишингиз шарт. Юсуф чорраҳага етганларида Толибжонга қаради:
– Қай биридан бошлаймиз?
– Менга фарқи йўқ.
– Унда, олдин чорвага ўтайлик. Қизлар тушки соғиндан кетишмасидан етиб борамиз. Зокир акам ферма мудирига тайинлаб қўйганлар.
Юсуф машинани ўнгга бурди. “ГАЗ-69” шаҳарча марказидаги биноларни ортда қолдириб, катта сой кесиб ўтган қияликка шўнғиди. Кўприкдан ўтаётганларида мавжланиб оқаётган сув кўринди. Бежо оқим сойнинг чап қирғоғида жарликлар ҳосил қилган. Гилтупроқ йиғилган жойларда жилғачаларга бўлинади. Сойнинг бу қисмида дарахт бўлмагани учун илонизи ўзани узоқ-узоқларгача кафтдек кўринади.
– Тўхтанг! – деди Толибжон.
Юсуф ҳайрон бўлиб машинани секинлатди.
– Кўприкда сурат олмоқчиман.
– Майли.
Машина тўхтади. Толибжон авайлаб кабинадан тушди. Кўприк тўсиғини ушлаб, бир зум атрофни кузатди. Уфқда осмон билан туташиб кетган сув кумушранг тасмадек товланарди. Соҳил яшил майса билан қопланган. Сойдан келаётган салқин ҳаво одамга хуш ёқади. У фотоаппаратини тўғирлаб бир нечта сурат олди.
– Бу сойнинг номи нима? – деди машинага ўтираётиб.
– Тентаксой дейишади, – Юсуф унга, шуниям билмайсанми, дегандек ажабланиб қаради. – Э-э-э, сиз яқинда кўчиб келгансиз-ку.
– Ажойиб, – деб қўйди Толибжон.
– Нима?
– Ғалати сой экан.
– Тўғри, Тентаксой ўзининг номига муносиб, телба одамдек жиловсиз. Зартопганга оқиб кирганда ўйноқи суви қирғоғига сапчийди. Ўтган йили баҳорда сой тошди. Қутурган сув пастдаги уйларниям олиб кетди. Олдиндан ҳаракат қилишгани учун одамларга зиён етмади. Бекорга Тентаксой дейишмайди-да.
– Манзараси менга ёқди.
Юсуф “тушундим” дегандек бошини ирғади. Яна икки чақиримча йўл босишгач:
– Мана, етиб келдик, – деди машинани тўхтатиб. – Қаранг, катта қилиб ёзиб қўйишибди: “Наслчилик давлат хўжалигининг чорвачилик мажмуаси”.
– Кимни суратга оламиз?
– Ферма мудирига учраймиз, ўзи айтади, Зокир акам шундай деганлар.
Шу пайт дарвозадан ўрта ёш, тўладан келган киши чиқди. Юсуф у билан қуюқ саломлашди, нималарнидир тушунтирди.
– Мен ферма мудириман, – деди бояги одам машинада ўтирган Толибжоннинг олдига келиб. – Марҳамат, киринглар. Зокир Қодиров қўнғироқ қилдилар, сизларни кутаётгандим.
Улар олдинма-кейин қўш тавақали дарвозадан ичкарига киришди. Ферма ҳудуди катта эди. Мудир тушки соғинни тугатганларга жавоб бермаганини айтиб, сигирхона олдидаги саккиз-ўн чоғли соғувчиларни кўрсатди. Бўйнига фотоаппарат илган нотаниш йигит дарҳол қизларнинг диққатини тортди. Улар бир-бирларига бошларини эгиб пичир-пичир қила бошлашди, кимдир “пиқ” этиб кулди.
– Суратга оласизми? – деди оппоққина қиз шўх жилмайиб.
– Албатта-да, сизларни суратга оламан, деб келдим-ку. – Толибжон қизларга яқинлашди.
– Мен тайёрман, – ўша қиз оқ халатининг ёқасини тўғирлаб Толибжонга қаради.
Шериги тирсагига туртди:
– Жим бўл! Уялмайсанми?
Шаддод қиз дугонасига эътибор бермасдан тикилиб тураверди.
– Иш жойида суратга тушираман, – деди Толибжон.
– Сигирларни соғиб бўлдик-ку? – ажабланди қиз.
– Унда, мана бу ерда, – Толибжон оқ бўр билан кўрсаткичлар ёзилган катта қора тахтага ишора қилди.
– Майли, – рози бўлди соғувчи қиз.
У тортиниб ўтирмай, Толибжон кўрсатган жойга бориб туриб олди. Қўлидаги мосламасини ерга қўйиб, тахтадаги рақамлардан бирини кўрсатди:
– Мана, мени кўрсаткичим!
Шу лаҳзада фотоаппаратнинг “ширқ” этган товуши эшитилди.
– Суратга туширдингизми? – қиз норози бўлиб лабини бурди.
– Ҳа.
– Тайёр эмасдим-ку?
– Майли, шуниси табиий чиқади.
Қиз “тушунмадим”, дегандек елкасини қисди. Толибжон навбат кутаётган қизларни иш жойларига боришга кўндирди. Уларни турли кўринишда тасвирга тушира бошлади. Зокир Қодиров ўргатганидек, исм-шарифлари, кўрсаткичларини ён дафтарига ёзди.
– Тез ишларкансиз, – деди Юсуф машинага ўтираётган Толибжонга.
Улар олмазор боғларга етиб келганларида қуёш оға бошлаганди. Боғ катта ҳудудни эгаллаган, меваси мўллигидан ерга эгилган олма шохлари заминга таъзим қилаётгандек ажиб бир манзара касб этганди.Тилларанг, қирмизи олмалар қуёш нурида жилоланиб, кўзни қамаштиради. Толибжон шу дамда Гулчеҳранинг битта олмани узатиб, “татиб кўринг”, деганини эшитгандек бўлди. Қўшматнинг нега темир йўл бекатида ўралашиб юрганини ҳам энди тушунди. Ўшанда Гулчеҳра бекат ортидаги бозорда эди…
Қизларнинг қийқириқлари Толибжоннинг хаёлини бўлди. Боғда ёш йигит-қизлар ишлашарди. Тиргакли нарвонларга чиқиб олган қизлар саватларига олма теришар, йигитлар тўлган саватларни яшикларга бўшатиб олишаётганди. Уни кўрганлар ишларини тўхтатмай зимдан кузата бошлашди. Икки-учта йигитлар қўлларини кўксиларига қўйиб салом беришди. Ўнг томондаги, нарвонга чиқиб олган қиз билан пастдаги дўппилик йигит Толибжоннинг диққатини тортди. Улар ниманидир берилиб гаплашишар, уни пайқашмасди. Қиз олма тўла саватини карашма билан йигитга узатди. Йигит қизнинг қўлини ушлаб олди.
– Сабо, сени яхши кўраман!
– Вой, қўйиб юборинг! – зорланди қиз. – Ҳар куни шунақа дейсиз.
– Ўлгунимча айтавераман. Сабо, барибир ўзимники бўласан!
Ёнбошдан аллакимнинг овози келди:
– Булар Фарҳоду Ширин!
Йигит билан қиз ялт этиб овоз келган томонга қарашди. Қиз бўйнига фотоаппарат осган Толибжонни кўриб, уялганидан тескари бурилиб олди. Йигит жилмайиб қўйди-да, тез-тез юриб келиб қўл бериб сўрашди.
– Оғайни, бизни Сабо билан суратга туширинг, – деди Толибжоннинг қўлидаги фатоаппаратга имо қилиб.
– Майли, – Толибжон рози бўлди.
– Дадам ўлдирадила! – нарвондаги қиз қўли билан юзини яширди.
– Дадамиз, дегин, Сабо, – оппоқ йирик тишларини ялтиратиб кулди йигит.
Уларнинг ишқ изҳорига томошабин қизлар қиқирлаб кулишди. Бу Толибжонни ҳам завқлантирди. У Сабоҳатни суратга тушишга бир амаллаб кўндирди. Вазиятни ҳам дарҳол топди: дўппи кийган боғбон йигит олма тўла саватни кўтарганича завқ-шавқ билан юриб кетяпти. Нарвондаги олма тераётган қиз унинг ортидан қараб қолади…
Чапани йигитининг дадиллиги, ҳиссиётларини яширмасдан очиқ айтаётгани Толибжоннинг қалбини тўлқинлатди. У ҳам Гулчеҳра билан очиқ гаплашишни дилига тугиб қўйди. Фақат бунга қачон имкон бўлишини билмасди.
Боғдаги ишларни тасвирга тушириб бўлганидан кейин Зартопганга қайтишди. Толибжон ёш техниклар марказида машинадан тушиб қолди. Хонасига кирди-ю, дарҳол негатив тасмани очиришга киришди. Қуритиш жавонига илаётганида эшик ортида ғўнғир-ғўнғир овозлар эшитилди. Эшикни қия очиб, йўлакда Қобилжон амаки билан Гулчеҳрани кўрди.
– Иккаламиз тушган суратни каттартириш керак, – дерди Гулчеҳра куйиниб. – Ромкага солиб қўямиз. Қаранг, қандай яхши чиққан?!
– Майли, қизим. Толибжон шу ерда, кириб ўзинг айтақол?
– Менга ноқулай-да, дада.
– Нимаси ноқулай? Ўзимизнинг бола, айтавер, қизим.
Толибжон эшикни овозсиз беркитди. Айб устида қўлга тушган боладек ғалати бўлиб қолди. Юраги дукирлаб қаттиқ урарди. Шу пайт йўлакда қадам товуши эшитилиб, хона эшигини нозик қўл икки марта чертди. “Мумкинми?”, деган майин овоз эшитилди. Остонада атиргулдек ёниб Гулчеҳра пайдо бўлди. Эгнида пуштиранг, ўрик гулли кўйлак, бошида ироқи дўпписи.
– Келинг, Гулчеҳра, – деёлди Толибжон ҳаяжондан энтикиб.
– Илтимос билан келгандим?
– Бемалол, ичкарига киринг.
– Шу суратни каттартирса бўладими? – У хонага кириб, қўлидаги, дадаси билан тушган суратини узатди.
– Нега бўлмасин! – Толибжон суратни қўлига олиб, биринчи марта кўраётгандек тикилди. – Эртага каттартириб бераман.
– Вой, шунчалик осонми?
– Жудаям осон, негативи бор-ку.
– Унда…
– Бугун тайёрлаб қўяман.
– Мана буларни кўрсам майлими? – Гулчеҳра девордаги суратларга ишора қилди. – Ажойиб экан! – У суратларни диққат билан томоша қила бошлади. Бу жажжи кўргазмада ўқувчиларнинг кулиб, ўй суриб, нимадандир завқланиб турган ҳолатлари, Зартопганнинг манзаралари бор эди.
– Мунча яхши ! – деди ҳавас билан.
– Йўғ-е, – Толибжон хижолат бўлди. – Репортаж суратларни энди ола бошладим.
– Барибир яхши!
– Раҳмат!
– Нега?
– Эътиборингиз учун.
– Бунақа суратларни журналларда кўрганман. – Гулчеҳра атрофга аланглаб, хонага кўз югуртирди. Кираверишдан чап томонга учта стол қўйилган. Ҳар бирида биттадан фотойириклаштиргич. Хона тўридаги улкан кўҳна жавонга тикилиб қолди. Битта эшиги қия очиқ. Токчалари фото анжомлари билан тўла.
– Хонани тоза тутаркансиз.
– Суратчилик чангни ёқтирмайди, – тушунтирди Толибжон. – Чанг негативга ўтириб қолади.
– Мениям тозалик жону дилим. Аммам шунга ўргатганлар. Мени аммам катта қилганлар-да.
– Биламан, Қобилжон амаки айтдилар.
– Дадам билан суратга яхши тушибмиз.
– Асли чиройлисиз-да!
– Толибжон ака, мен борақолай, дадам шу ердалар…
– Эртага келасизми?!
– Катта суратга келаман.
Гулчеҳра ширин жилмайиб чиқиб кетди. Толибжон эшикка термилганича туриб қолди. Шу дамда кўнгил уммонида шундай бир шиддатли тўлқин жўш урдики, қудрати тош қирғоқларни емиргудек! Бу тўлқин ташига отилиб чиқмоқчи бўлар, бағри-дилини уйғонаётган вулқон сингари безовта қиларди. Қулоч ёзиб югургиси, овози борича ҳайқиргиси келди. Беихтиёр олдинга бир қадам ташлади. Қалқиб кетиб, ёғоч оёғи ғижирлади. Курсига беҳол ўтириб қолди…

* * *

Толибжон кейинги кунларда сарҳуш бўлиб юрди. Гулчеҳра билан бўлган ўша кунги суҳбат кўнглида умид учқунларини уйғотганди. Озурда жони қалбида яралган туйғудан маст эди.
Душанба куни газета таҳририятига чақиришди. Таҳририят туман марказидаги бир қаватли бинода жойлашган экан. Қўш тавақали мовий эшикдан кираётганида нуфузли идоранинг салобати босди. Узун йўлак, йўлакнинг икки тарафида хоналар. “Бош муҳаррир” деб ёзилган эшикни очиб, ичкарига мўралади. Тўрдаги столда Зокир Қодиров берилиб ниманидир ёзарди. Эшик очилганида ҳам ишидан тўхтамай, кўз қирини ташлади. Салом бериб кираётган Толибжонни кўриб, дарҳол қўлидаги ручкасини қўйди. Чеҳраси бирдан ёришди. Ўрнидан туриб, икки қўлини ёзганича унга пешвоз чиқди:
– Келинг, Толибжон, ўз уйингизга! Қалай, соғлиқларингиз яхшими? – деди самимийлик билан.
– Раҳмат.
– Суратларингиз “летучка”да мақтовларга сазовор бўлди. Сизда қобилият бор, фотожурналист бўласиз! – Зокир Қодиров жиддийлашди. – Бунинг учун фақат ўқиш ва ишлаш керак!
– Раҳмат!
– Қани, ўтиринг-чи.
Толибжон узун стол четидаги юмшоқ ўриндиққа ўтирди. Атрофга аланглаб, хонани кўздан кечира бошлади. Тўғридаги ойнаванд китоб жавонининг токчаларига “Фахрий Ёрлиқ”, “Диплом”лар, яна аллақандай кичик-кичик ҳайкалчалар қатор қилиб терилган. Катта ромли деразага оч мовий парда тутилганди. Зокир Қодировнинг столида бир даста китоб, кувача шаклидаги қаламдон, унда ихлос билан учи чиқарилган бир даста турфа ранг қалам.
– Толибжон, ука, сизни жойингиз шу ер, бугундан фотомухбир вазифасига ишга оламиз, розимисиз? – деди муҳаррир гапни чўзиб ўтирмай.
Толибжон ишга кириши шунчалик тезлашади деб ўйламаганди, ғалати бўлиб кетди. “Энди у фотомухбир бўладими!? Кеча ким эди? Аросатда қолган бир йигитча. Ёшлик орзу-умидлари тугагандек туюлганди. Ўртоқлари, тенгдошларидан ажралиш, атрофдагиларнинг ачиниб қарашлари… Наҳотки, буларнинг ҳаммаси орқада қолди?! Газетада ишлайди…”
Унинг ўйланиб қолганини Зокир Қодиров ўзича тушунди.
– Ука, сизни жуда-а қийнаб қўймаймиз, – деди. – Бизда ишлашни хоҳлаган суратчилар кўп. Лекин… Ана шу “лекин”и бор, яъни репортаж сурат олишни ҳар ким ҳам эплолмайди. Бунинг учун фикрлаш, ҳис қилиш ва энг муҳими, қобилият керак. Газетада чиқадиган сурат бутун бошли бир ҳикоя, ҳеч бўлмаганда ахборот бўлади. Истеъдодсиз фотожурналист бўлиш мумкин эмас. Сизда ноёб қобилият бор! Фақат изланишингиз, уни ривожлантиришингиз зарур. Розимисиз?
– Шунчалик тезми?
– Бизда фотомухбир ўрни анчадан буён бўш турибди. Ҳар кимларга айтиб сурат олдириб юрибмиз. Сиз бу ишни яхшигина эплайсиз.
– Розиман!
– Ана, келишиб олдик. – Зокир Қодиров столининг тортмасидан бир варақ тоза қоғоз олиб узатди. – Ишга киришга ариза ёзинг! Шокир акангиз билан гаплашганман, у ерда ҳам ўриндошлик бўйича ишлайверасиз.
Толибжон ариза ёзди, бир-иккита топшириқ олиб, хайрлашди-да, муҳаррирнинг хонасидан чиқди. Таҳририят қаршисидаги бекатдан Зартопган автобусига ўтирди. Автобус тўрт-беш чақирим йўлни бир дақиқада босиб ўтгандек туюлди. Хаёл билан уйи олдидаги чорраҳага етганини сезмай қолди. Унинг қувончи ичига сиғмасди. Газетага ишга кирганини кимгадир айтгиси келарди. Шу пайт мактаб томондан шошиб келаётган Сервер кўринди.
– Қаердан келяпсан? – деди у саломлаша туриб.
– Таҳририятга ишга кирдим, – мамнун жилмайди Толибжон.
– Зўрсан-ку! – Сервер қўлини тантанавор кўтариб қўйди.
– Раҳмат, Сервер, ҳаммаси сен туфайли бўляпти.
– Ўзинг тинмай ҳаракат қиляпсан.
– Йўғ-э, унчаликмас.
– Бу мени эмас, Зокир оғанинг гапи. Юришни истамаётган отдек бир жойда депсиниб қолмайлик! Ўқишга кириш ҳақидаги гапимиз эсингдами?
– Эсимда.
– Эртага ҳужжат топширгани борамиз, шуни айтиш учун сени кутаётгандим.
– Дарров-а?
– Сира дарров эмас-да. Математика муаллимимиз билан гаплашдим, мени имтиҳонга тайёрлашга рози бўлдилар. Сен ҳам тайёрланасан, ҳаракатингни бошла, дўстим.
– Тўғри айтасан… Таҳририятда топшириқ ҳам беришди.
– Сурат оласанми?
– Ҳа.
– Қаерда?
– Автотаъмирлаш корхонасида, кейин темир йўлда.
– Иккаласиям Зартопганда экан. Хоҳласанг бирга борамиз?
– Яхши бўларди.
Толибжон уйига кириб, суратчилик анжомлари солинган чарм жилдини елкасига илиб чиқди…
Шу куни Сервер билан бирга юриб, аввал шаҳарчадаги автотаъмирлаш корхонаси ишчиларини, кейин Зартопган темирйўл бекати фаолиятини тасвирга туширишди. Ишни тугатишгач Сервер уйига кетди. Толибжон суратларни тайёрлашга шошиларди. Лабораториясида ишлаш учун ёш техниклар марказига борди. Уни Қобилжон амаки кутиб олди.
– Газетага ишга ўтибсан, шу тўғрими? – деди саломига алик олиб.
– Кимдан эшитдингиз? – Толибжон ҳайрон бўлди.
– Шокир айтди.
– Хафа бўлмадиларми?
– Э-э, хурсанд-ки, оғзи қулоғида! “Бизнинг кадрлар ўсяпти”, деди.
– Ростданми?!
– Сенга ёлғон гапирармидим? Ўз ўғлимиздек бўлиб қолдинг. Ўссанг ҳаммамиз хурсанд бўламиз-да.
Толибжон Қобилжон амаки билан бир-икки оғиз гаплашиб, хонасига кирди. Ярим соатча негатив фото тасмани очирди. Бир қур кўздан кечириб, қуритиш учун илиб қўйди-да, яна Қобилжон амакининг олдига чиқди.
– Чарчамадингми? – деди қария синовчан боқиб.
– Йўқ. Бугун Сервер билан газетага сурат туширдик, ишлашим керак.
– Сервер яхши йигит. Шу мактабда ўқиган. Онасиям меҳнаткаш аёл. Сен дўстинг кимлигини айт, мен сени кимлигингни айтаман, деган гап бор. Эшитганмисан?
– Эшитганман, амаки.
– Ҳа, балли! Яхшилар билан юрсанг кам бўлмайсан, ўғлим, – Қобилжон амаки ортига бурилиб, дарвоза томонга кета бошлади.
Толибжон ярим тунгача ишлади. Уйига келди-ю, чарчоқ енгиб ухлаб қолди… Кўзини очганида тонг отган, хонага қуёшнинг майин нурлари тушиб турарди. “Ухлаб қолибман”, – деди шошиб кийинаркан. Чиқиб, дарвозани очганида қаршисида таҳририят ҳайдовчиси Юсуф турарди.
– Вақтли келдимми? – деди у хижолат бўлиб.
– Ундаймас, мен ухлаб қолибман.
– Зокир акам, суратлар тайёр бўлса ола кел, дегандилар.
– Тайёр, ишхонамда эди.
– Кетдик, машинада бориб келамиз.
– Бир қадам жойга-я?
– Майли-да.
Улар машинага ўтиришди. Юсуф двигателни ўт олдирди.
– Мактабдаям ишлайсизми? – сўради Юсуф йўл-йўлакай.
– Мактабдамас, – Толибжон қандай тушунтиришни ўйлаб жимиб қолди. – Мен ишлайдиган ёш техниклар маркази мактаб ҳовлисида жойлашган. Бу-у, мактабдан ташқари муассаса, турли техника тўгараклари бор.
– Тушундим, – деди Юсуф бошини қимирлатиб. – Мен ҳам кириб чиқсам бўладими?
– Нега бўлмасин, бемалол.
Машина мактаб рўпарасида тўхтади. Юсуф кабинадан сакраб тушиб, дарвоза олдига бориб олди. Улар мактаб дарвозасидан бирга киришди. Ҳовли бурчагидаги ёш техниклар марказининг остонасида Қобилжон амаки турарди.
– Энди-и газетда ишлайсан, безовта қилаверишади, – деди Толибжоннинг саломига алик олиб. – Ҳа-а, керакли одамсан. Мен бир ой шеригимнинг ўрнигаям ишладим. Отпускаси тугаб, ўзи ишга чиқди. Ҳозир келиб қолади, мен борақолай?
– Кайфиятингиз йўқроқ?
– Э-э, анави Қўшмат деганлари саҳардан асабимни бузиб кетди. Отаси туппа-тузук одам, бу бола чипқон бўлди. Саҳардан ичволиб юрибди. “Қизингизни берасиз”, дейди-я! Олдимга солиб хайдадим. Ўзимниям давлениям чиқиб кетди.
Қобилжон амакининг гапи Толибжонга электр токи ургандек таъсир қилди. Ғазабдан лаблари титраб, нима дейишини билмай қолди. Ҳозир ўша Қўшматни кўрса, бўғиб ташлагудек шаҳди бор эди. Ўзи билан ўзи овора Қобилжон амаки унинг бу ҳолатини сезмади, ёки ўзини сезмаганга олди.
– Бемалол кетаверинг, шеригингиз келгунича шу ерда бўламан, – деди Толибжон.
Қобилжон амакини беш-олти қадам кузатиб бориб, ортига қайтди. Юсуф билан фото лабораториясига кирди. Юсуф девордаги суратларни томоша қила бошлади. Толибжон тунда чоп этиб, қуритиш учун қолдирган суратларидан энг жонлиларини ажратди. Ортига ён дафтаридаги маълумотларни кўчирди. Бироздан кейин навбатчи қоровул – ўрта ёшлардаги, паст бўй киши келиб қолди.
Толибжон Юсуфга эргашиб кўчага чиқди. Яна машинага ўтириб, ортларига қайтишди. Уни уйининг дарвозаси олдида Сервер кутарди.
– Ў-ўў, зўрсан-ку! – деди у. – Мухбирларни машинада олиб юришади!
– Олиб юрамиз-да! – кабинадан бошини чиқарди Юсуф. – Сениям хоҳлаган жойингга обориб қўяман. Машинам – “зверь!”
– Раҳмат, – деди Сервер тавозе билан. – Бугун Толибжон иккаламиз шаҳарга жўнаймиз.
– Оқ йўл! – Юсуф қувноқлик билан қўлини кўтарди.
Толибжон оёғини авайлаб машинадан тушди. Юсуф уларга яна бир марта қўлини силкитиб, жўнаб кетди. Ёлғиз қолишганда Сервер Толибжонга танбеҳ берди:
– Дарвозангни очиқ қолдирибсан?
– Бирров ишхонага чиққандим.
– Уйинг йўл устида, эҳтиёт бўлганинг маъқул.
Дўстлар бирин-кетин ҳовлига киришди.
– Ҳаммаёқ тоза, уйга яхши қараяпсан, – Сервер Толибжонни мақтади.
– Қўлимдан келганича. Юр, чой ичамиз.
Улар уйга киришди. Толибжон ташқаридаги электр плитасига чой қўйди. Нонушта қилиб бўлишгандан кейин темирйўл бекатига чиқишди. Беш дақиқа ўтар-ўтмас шаҳарга қатнайдиган поезд келди.
Тошкент темирйўл вокзали гавжум эди. Куз фасли бўлгани учун мева-сабзавот олиб келган одамлар пақиру қопчиқлари билан олтмишинчи йилларнинг машҳур “Госпиталь” бозорига шошилишарди. Улар вокзал биносига кирмасдан, одамлар оқимига қўшилиб, чап тарафдаги йўлкадан трамвай бекатига чиқишди.
Истироҳат боғида трамвайдан тушиб, педагогика институтига келишди. Институтнинг ичкари ҳовлиси ўқиш иштиёқидаги ёш-яланглар билан гавжум эди. Йигит-қизларнинг кўпчилиги қабул ҳайъатида навбатда туришарди.
Сервернинг ҳужжатларини дарҳол қабул қилишди. Математика факультетига кирувчилар озчилик экан. Сервер сўровномани бир зумда тўлдириб берди. Маълумотнома қўлига теккач, яна трамвайга ўтириб, тўқимачилар бекатига келишди. Бу ердан 34-автобусда университетга жўнашди.
– Ижодий ишларингиз қани? – деди университет қабул ҳайъатидаги йигит. – Газетада фотомухбир экансиз, тавсиянома ҳам керак. Сиртқи бўлимда матбуотда ишлаётганларга имтиёз бор.
Бу эътирозни эшитиб, саҳарда асаби бузилган Толибжоннинг тарвузи қўлтиғидан тушди. Энди уни ўқишга қабул қилишмайдигандек тумтайиб олди. Бояги йигит бундайларни кўравериб пишиб кетган чамаси, эътибор бермади. Оқсоқланиб узоқлашаётган йигитнинг ортидан бефарқ қараб қолди.
– Бу ёғини Зокир оғадан сўрамаган эканман, – деди Сервер кўчага чиқишганда афсусланиб. – Майли, ижодий ишларни ҳам, тавсияномани ҳам олиб келамиз. Сенга имтиёз борлиги яхши, ўқишга киришинг аниқ!
Шаҳарда бошқа қиладиган ишлари қолмаганди, Зартопганга қайтишга келишишди. Толибжоннинг кайфияти бузилгани юз-кўзидан билиниб турарди. Поездга чиқишганда ҳам хомуш эди. Сервер дўстининг феълини тушуниб, ортиқча гапирмади. У табиатан ўта таъсирчан, бироқ кайфияти баҳор ҳавосидек тез ўзгарарди.
Толибжон уйига келганида қаттиқ чарчаганини сезди. Бироз каравотга чўзилиб дам олди. Кечки овқатга уннамасдан, чой-нон билан кифояланди. Уни ҳужжатларини топшира олмагани эмас, Қўшматнинг Гулчеҳрага ёпишиб олгани қийнарди. Буни бир ёқлик қилиш ҳақида ўйлаб асабийлашарди. Уйқуга кетаётганида ҳам энди ортга чекинмасликни кўнглига тугиб қўйди.
Эртасига таҳририятга келганида одатдагидек бардам эди. Бош муҳаррирга ҳужжат топшириш учун университетга боргани, қабул ҳайъатидаги йигитнинг гап­ларини айтди. Зокир Қодиров ортиқча гап-сўзсиз, дарҳол тавсиянома ёзиб берди. У ҳам Сервернинг фикрини тасдиқлади:
– Ука, ҳаммасини эплайсиз, – деди қатъий ишонч билан. – Биласизми, нега?.. Нотўғри тушунманг, сиз вақтингизни беҳудага сарфламайсиз. Ҳа-ҳа, худди шундай! Кўпчилик тенгдошларингиз ўйин-кулгига берилишган. Сиз… бир изга тушиб олгансиз. Бу жудаям муҳим, ука!
Толибжон бош муҳаррирнинг дона-дона қилиб айтган гапларига қулоқ соларкан, яна ўша, вокзалдаги ёқимсиз қиёфали ногиронни эслади. Унинг қўлбола аравачада одамлар оёғи остида судралиб юриши кўз олдида гавдаланди… Зокир Қодиров уни тўғри тушунди. “Бу одам жуда кўп ўқиган, ниҳоятда ақлли, – ўйлади у. – Мен ҳам ўқишим керак! Жуда кўп ўқишим керак!”.
Орадан икки кун ўтиб, Сервер билан яна Тошкентга боришди. Толибжон ҳужжатларини, тавсиянома, газетада эълон қилинган фотосуратлари билан қўшиб, университет қабул ҳайъатига топширди. Зартопганга қайтиб, шу куннинг ўзидан кириш имтиҳонларига тайёрлана бошлади. Айниқса, иншо ёзишга кўп вақтини сарфлади. Шокир Исмоилов таништирган адабиёт ўқитувчиси у ёзган саҳифаларни бўяйвериб, анча-мунча нарсани тушунтириб қўйди.
Имтиҳонларгача бўлган бир ой жуда тез ўтди. Орада яна бир воқеа содир бўлди. Бу воқеа Толибжон билан Гулчеҳрани бир-бирларига янаям яқинлаштирди…
Толибжон ўша куни туш пайтида таҳририятдан қайтаётганди. Автобусдан тушди-ю, икки қўли билан юзини беркитиб турган Гулчеҳрага кўзи тушди. Юраги шув этиб кетди. Шошиб олдига борди. Гулчеҳра Толибжонни кўриб, аввалига қўрқиб кетди, кейин бирдан ўксиб йиғлаб юборди.
– Гулчеҳра, нима бўлди?! – деди Толибжон ваҳимага тушиб.
Гулчеҳра шошиб қолди. Нима деярини билмай, йиғидан тўхтади.
– Ҳеч нима, – зўрма-зўраки жилмайган бўлди.
– Гулчеҳра!
– Ҳа?
– Ким хафа қилди?
– Ўзим, шундай…
– Йўқ, менга айтинг?
– Биттаси…
– Ким?!
– Қўшмат…
– Ни-ма-а?!
– Қўяверинг, у маст.
– Қаерда?! – Толибжон ғазаб билан тишларини ғижирлатди.
Шу лаҳзада анча пайтдан буён ботинида йиғилиб ётган ғазаби вулқондек ташига отилди. Толибжоннинг важоҳатини кўриб, Гулчеҳра қўрқиб кетди. Ҳадик билан йўлнинг нариги бетидаги ресторан томонга ишора қилди:
– Газлама дўконидан келаётгандим, – у яна ҳиқиллаб йиғлай бошлади. – Йўлимни тўсиб, шилқимлик қилди.
– Мен ҳозир!
– Тўхтанг, у ғирт маст! – Гулчеҳра унинг ортидан йиғи аралаш зорланди.
Толибжоннинг қулоғига гап кирмасди. Ғазабдан куйиб-ёниб кўчани кесиб ўта бошлади. Катта тезликда келаётган юк машинаси чийиллаган овоз чиқариб тўхтади. Ҳайдовчи кабинадан тушиб, сўкинди. Толибжонга бу ҳам таъсир қилмади. Вужуди болта урилган дарахтдек титрар, юзлари ғазаб ва нафратдан тиришиб кетганди. Фавқулодда тўхтаган машинанинг кишида ҳадик уйғотадиган шовқинига ресторандан уч-тўртта ёш-яланг отилиб чиқди. Уларнинг ортидан Қўшматнинг совуқ башараси кўринди. У гандираклаб, шеригининг тортқилашига қарамасдан, ипини узган буқадек ташқарига интиларди. Кўзи Толибжонга тушиб, силтаниб шеригининг қўлидан чиқди.
– О-ов, чўлоқ, яна сен-н-ми! – деди-да, ресторан остонасига етиб қолган Толибжон томонга ўзини отди.
Буларнинг бари бир лаҳзада юз берди. Остонада турганлар нима бўлаётганини англаб улгуришмади. Қўшмат Толибжоннинг кўйлагига ёпишиб силкита бошлади. Толибжон жон-жаҳди билан унинг қўлини силтаб ташлади. Кўйлагининг тугмалари узилиб кетди. Қўшмат мушт туширмоқчи бўлиб қўлини кўтарганда етиб келган шериклари икки елкасидан ушлаб орқага тортишди. У оғзига келганини қайтармай сўкинар, бўйи ўзидан пастроқ ногирон йигитни бурдалаб ташламоқчидек у томонга сапчирди.
Қўшматни бир амаллаб ичкарига олиб киришди. Толибжон турган жойида тошдек қотиб қолган, ғазаб, аламдан бутун бадани қалтирарди. Уни Гулчеҳранинг овози ўзига келтирди:
– Толибжон ака, юринг, кетамиз, – деди йиғи аралаш.
Толибжон уни кўриб, бироз бўшашди. Тугмалари узилган кўйлагига бир қур назар ташлади-да, уят, аламдан бошини эгиб, Гулчеҳрага эргашди…
Бу ҳодиса шу куннинг ўзида Зартопганда шов-шув бўлиб кетди. Қобилжон амакининг қулоғига ҳам етиб борди. Шундан кейин унинг Толибжонга меҳри янаям ортди…
Толибжон ёш техниклар марказидан меҳнат таътилига чиқди. Уззукун дарслик китоблардан бошини кўтармай, университетнинг кириш имтиҳонларига тайёрлана бошлади. Имтиҳонларга ортиқча ҳаяжонсиз борди. Сиртқи бўлимга кираётганлар ўн кун ичида тўртта фандан имтиҳон топширишди. Толибжон ҳамма имтиҳонлардан ўтди. Бироқ “аъло”га топширган йигит-қизлар кўп эди. Шунинг учун бу йил университетда ўқишдан умидини узди.
Тез орада ўқишга қабул қилинганлар рўйхати эълон қилинди. Унда Толибжоннинг исм-шарифи ҳам бор эди. Қабул ҳайъатидаги услубчи йигит унга имтиёз берилганини айтди. Газетада ишлаётгани, матбуотда етишмаётган мутахассислик – фотожурналистика билан шуғулланиши эътиборга олинибди.

11

Шу йили Сервер ҳам педагогика институтининг сиртқи бўлимига қабул қилинди. Уни дарҳол мактабга ишга чақиришди. Ўзи ўқиган мактабда математика ўқитувчиси етишмасди. Унга бешинчи-олтинчи синфларнинг математика дарсини беришди.
Толибжоннинг таҳририятда ишлари кўпайди. Ҳар куни хўжалик, корхоналарни тинмай кезар, сурат олиб, янги ахборотларни йиғиб келарди. Катта ҳажмдаги фотосуратларга буюртмалар туша бошлади. Унча-мунча пул ҳам жамғарди. Бу маблағ Николай Семёнович таклиф билан келганида асқотди.
– Биз Анна Григорьевна билан Украинага жўнаб кетяпмиз, – деди у. – Уйга харидор йўқ, ўзинг олиб қўяқол?
Бундай таклиф Толибжоннинг хаёлига келмаганди. “Аслида-ку, ижара уйига росмана меҳри тушган. Лекин пули-чи? Қандай тўлайди? Тўғри, нафақаси, ойлик маошлари, ишлаган суратларидан йиғилган жамғармаси бор. Бироқ бу маблағ уй сотиб олишга етмайди”.
– Нархи қанча? – деди бўшашиб.
– Икки минг етади. Қолгани сенга совға.
– Шунчалик арзонми?
Николай Семёнович кулиб юборди:
– Сен ажойиб йигит экансан. Бундай савдолашмайдилар. Нархини ерга уришинг керак. Сен эса, аксинча…
– Мен… уй олиб кўрмаганман.
– Уйни яхши тутяпсан. Шундай ҳам ташлаб кетаверардим, лекин янги борган жойимизда харажатлар бўлади.
– Ҳозирча бир ярим минг сўмим бор?
– Бўлади! Қолганини топганингда, почта орқали жўнатасан.
– Ишонасизми?
– Ишонаман! – деди Николай Семёнович жиддий қилиб.
Уйнинг ҳужжатларини шу куннинг ўзида Толибжоннинг номига расмийлаштиришди. Кечга яқин бу янгиликни кўпчилик эшитиб улгурди. Табриклагани биринчи бўлиб Сервер келди.
– Уйинг муборак бўлсин! – деди у Толибжоннинг қўлини маҳкам сиқиб. – Энди бутунлай зартопганликсан, дўстим!
– Раҳмат! Ҳаммаси сен туфайли бўляпти. Сени учратмаганимда ҳаётим қандай бўлишини тасаввур қилолмайман..
– Тақдир-да, Толибжон.
– Тўғри айтдинг, нима бўлса тақдирдан. Мен оёғимдан айрилган кундан эллик ёшга улғайгандекман, ҳаммасини тушунаман.
– Ундай дема.
– Буни ҳеч кимга айтмаганман, лекин шундай. Сабабини билмайман. Болалигим ҳам, ёшлигим ҳам ўша кунда тугагани рост.
– Энди ойингни олиб кел, – Сервер гап мавзусини бурди. – Уйингни кўриб хурсанд бўлсинлар. Балки “ис чиқариб” юборарсан, уч-тўртта одам чақириб?
– Шундай қилмоқчиман, ёрдам берасанми?
– Албатта-да, дўстим!
Шу куннинг эртасига Толибжон қишлоққа кетди. Муслима опа ўғлининг уй олганини кўзида ёш билан эшитди.
– Дунёда яхшилар кўп, болам, – деди. – Сенга ҳам Худо омад беряпти, шунга шукр қиламан.
Кейинги куни саҳарда она-бола Зартопганга жўнашди.
Муслима опа ўғлининг ижара уйига аввал ҳам бир неча марта келганди. Лекин энди бу уйга ўз мулкидек, ҳадди сиғиб, бошқача кўз билан қарай бошлади. Уйни, ҳовлини тозалади, жиҳозлар ўрнини ўзгартирди.
Меҳмонларни душанба куни шомга чақирадиган бўлишди. Муслима опа ярим тунгача тиним билмай супур-сидир қилди. Эртасига яна ишини давом эттирди. Бозордан харажат қилиб келди. Енгини шимариб, ҳовлининг бир четига ўчоқ қурди. Хўжалик моллари дўконидан чўян қозон олиб келиб, қатлама, қовурма чучвара пиширишга тушиб кетди. Толибжон онасига бироз қарашди-да, ёш техниклар марказига бораман, деб чиқиб кетди.
Йигитлар уни ҳазил-ҳузил билан қарши олишди. Улар Толибжоннинг уй олганини эшитишганди. Шокир Исмоилов, Достон, Илҳомлар ўртага олиб, Николай Семёнович билан бўлган келишувларини ипидан-игнасигача суриштиришди.
– Николай одамгарчилик қилибди, – деди Шокир Исмоилов.
Қобилжон амаки Толибжоннинг ўзидан ҳам кўпроқ хурсанд бўлди.
– Одам кутишнинг ўзи бўлмайди, ўғлим, – деди оталарча куйинчаклик билан. – Сервер ёрдам беряптими?
– Ойимни олиб келганман.
– Унда, Гулчеҳраниям чиқараман, ойингга қарашади.
Толибжон бу таклифга ич-ичидан севинди:
– Овора қилманг, – деб қўйди йўлига.
– Овораси йўқ, ўғлим. Газетдагилар ҳам келишар?
– Келишади. Ҳозир таҳририятга бораман.
– Биз зартопганликмиз, уялиб қолмайлик. Нима ёрдам керак бўлса менга айт?
– Уялмаймиз. Ойим бунақа ишларга уста. Келганларидан бери тинмаяптилар.
– Гулчеҳра ойингга қарашади, ўзиям ўрганади. Қиз бола рўзғор тутишни билиши керак-да.
Толибжон бу сафар эътироз билдирмади. Қобилжон амаки билан хайрлашиб, таҳририятга жўнаб кетди. Уй олганини Зокир Қодировга айтиб, жамоа билан меҳмонга таклиф этди.
– Тайёргарлик кўраверинг, ҳаммамиз борамиз, – деди у кулиб.
Толибжон Зартопганга кўтаринки кайфиятда қайтди. Дарвозадан ҳовлига кирди-ю, Гулчеҳрага кўзи тушиб, ҳаяжондан энтикиб кетди. Қўшмат билан тўқнашувларидан кейин уни кўрмаганди…
…Ўша куни асаби зўриққанидан титраб-қақшаб уйига етиб олди. Орқасидан Гулчеҳра эргашиб келаётганди.
– Кўйлагингизни алмаштириб чиқинг, – деди у мулойим товушда.
Толибжон ёқавайрон кўйлагига қаради. “Мен ҳозир”– деди-да, уйга кириб кетди. Бироздан кейин бошқа кўйлак кийиб чиқди.
– Унисини менга беринг, – деди Гулчеҳра.
Толибжон иккиланиб унга қаради. Гулчеҳра ҳамон қўлини чўзиб турарди:
– Менда худди шунақа тугмалар бор.
Гулчеҳра кўйлакни олиб, чиқиб кетди…
Мана ҳозир ўша фаришта унинг қаршисида! Гулчеҳра ҳовлига жон киритиб юборгандек туюлди. Олдига атласдан тикилган фартук тутиб олибди. Ёш келинчаклардек, қўлида капгир билан Муслима опанинг ёнида турибди. Толибжон унга тикилиб қолди: “Қани эди, бир умр уйида қолса! Шундай юриши ўзига жудаям ярашибди… Имкон бўлди дегунча Гулчеҳра билан гаплашади… Қобилжон амаки нима деркин?..”
Қобилжон амаки Толибжон билан Қўшмат ўртасида бўлган жанжалдан ке­йин бир тўхтамга келиб қўйганди. Уруш кўрган, ҳаётнинг аччиқ-чучугини татиган қария қизининг тақдирини кўп ўйлади: “У кексайиб қолди. Эртага нима бўлишини Худо билади. Унда, кўзининг оқу қораси, Гулчеҳраси кимнинг қўлида қолади? Бир-икки жойдан совчилар келишди. Аммо улар дидига ўтирмади. Қизининг оёғи оқсайди. Бор-йўқ камчилиги шу. Қиз болага шунинг ўзи ҳам анча-мунча ташвиш келтираркан… Бир куни оқсашини юзига солиб йиғлатишмайдими?..”.
Ана шундай хаёл билан юрганида ишхонасида Толибжон пайдо бўлди. Бир оёғи “протез” бўлсаям, чеҳраси очиқ йигит экан. Очиққина, қўлида ҳунари бор йигит. Яширмоқчи бўлади-ю, қизига кўнгли борлиги шундоққина сезилиб турибди. Мана шу йигит Гулчеҳранинг қадрига етади! Бироқ қизи нима деркин? “Ногиронга раво кўрдингизми?”, деса-чи?! Ахир, ёлғизгинасига, жону жаҳонига яхши бўлсин, дейди-да. Гижинглаган тойдек йигитнинг қўлида таъна эшитиб яшагандан кўра… Бор гап-да, шу ёшгача нималарни кўрмади бу бош, пешонаси қайбир деворларга урилмади, дейсиз?.. Бу йигит қизини Қўшматга ўхшаганлардан ҳам ҳимоя қилгучи чиқиб қолди…
Толибжон Қобилжон амакининг режасидан бехабар. Ҳозир бу гўзални ҳовлисида кўриш бахтидан масрур, қизга тикилганича турган жойида ҳайкалдек қотиб қолганди.
– Вой, Толибжон ака, келдингизми? – дея қарши олди унга кўзи тушган Гулчеҳра. – Уйингизни ўзгартириб юбордик, қаранг? – У деразаларга ишора қилди.
– Гулчеҳра қизим деразаларингга парда тикиб келди, – деди кулиб Муслима опа.
– Овора бўлибсиз, Гулчеҳра?
– Овораси йўқ. Сурат ишлаб берганда овора бўлмаганмидингиз?
– У бошқа гап…
Гулчеҳра жилмайиб, Муслима опага қаради:
– Кўрдингизми, хола, ўғлингиз билан ҳисоб-китоблимиз.
Бу гапдан учовлари ҳам кулиб юборишди. Ўртадаги кўринмас тўсиқ шу кулгида бартараф этилди. Очилиб-сочилиб, ҳазил-ҳузил билан зиёфат тадоригини кўра бошлашди. Толибжон ҳовлида иш билан машғул эди-ю, юрагидаги тўфон босилмасди: “Минг тавалло қилсаям Гулчеҳра унга қиё боқадими? Қобилжон амакининг муносабатларидаги илиқлик шунчаки одамгарчилик юзасидан бўлса-чи? Унда Гулчеҳрага талпинишлари надоматга айланиб қолмайдими?”.
Толибжоннинг дилхунлигини оналарга хос сезгирлик билан Муслима опа пайқади. Ҳар замонда ўғлига тикилиб-тикилиб қўяр, шу қарашда кўнглидагини бехато ўқиб оларди гўё.
Кечга яқин ишлари анча санжоб бўлди. Ҳовлидаги гилоснинг остига катта жой қилишди. Қобилжон амакининг маслаҳати билан ёш техниклар марказидан стол, стуллар олиб келинди. Муслима опа ўчоқда ошнинг зирвагини милтиллатиб қайнатиб қўйди. Гулчеҳра кийиниб келиш учун уйига кетганида она-бола бир муддат ёлғиз қолишди.
– Ўғлим, Гулчеҳра яхши қиз экан, – деди Муслима опа.
– Яхши қиз, ойи, – мамнун жилмайди Толибжон.
– Шу қизни келин қилсак яхши бўларди, а?
– Бунга вақтли, ойи.
– Айни вақти, болам, – Муслима опа жиддийлашди. – Ҳайҳотдай уйда ёлғиз қоласанми?!
– Ойи, сиз мени ўйлайсиз, – деди овози титраб Толибжон. – У-чи? Мендай…
– Сенга нима қипти?! Сен дунёдаги энг ақлли йигитсан!
– Ойи!
– У мойилга ўхшайди.
– Гулчеҳрами?!
– Ҳа-да…
Шу пайт дарвоза очилиб, суҳбатлари бўлинди. Шокир Исмоиловнинг ёнида Достон, Илҳом, яна ёш техниклар марказида ишлайдиган Зафар, Ёқубжон деган йигитлар кириб келишди. Қобилжон амаки, Гулчеҳра ҳам улар билан бирга эди. Гулчеҳра арғувон гулли кўйлагини кийиб олибди. Бу либосда шундай очилиб кетгандики, Толибжон билан Муслима опа беихтиёр унга тикилиб қолишди. Муслима опа меҳмонларни гилос остидаги дастурхонга таклиф қилиб турганида Зокир Қодиров билан Юсуфни бошлаб Сервер келиб қолди. Ҳовли бир зумда меҳмонлар билан гавжумлашди. Одамларнинг самимий ҳол-аҳвол сўрашишлари, кулгилари жонсиз деворларга жон киргандек бўлди.
– Шокир, тиловат қилиб юборайлик, – деди Қобилжон амаки дастурхон атрофига ўтиришганда. – Ахир, не-не одамлар ўтишган бу ерлардан.
Давра жимиб қолди. Эрта кузнинг енгил шабадаси гилоснинг бир-икки қуриган баргини узиб тушди. Қобилжон амаки ҳазин, титроқ овозда Қуръон сураларини тиловат қила бошлади. Бир четда омонат ўтирган Муслима опа кўзига ёш олди. Ўғлининг мана шу одамлар орасида эканидан кўнгли ёришди. Болалигида дарё ортига талпинганлари ёдига тушди. У Толибжоннинг тушкунликка тушган қора кунлари ортда қолганига шукр қиларди. Ўғли Зартопганга келиб бутунлай бошқа одамга айланди. Гап-сўзлари шаҳарликларникига ўхшайди. Тўғри, у авваллари ҳам тиниб-тинчимаслиги, катталардек ўйлаб иш қилиши билан тенгдошларидан ажралиб турарди. Энди эса ана шу феъли қатъийлашибди. Бугун Муслима опанинг олдида ўзига ишонган, чертиб-чертиб гапирадиган Толибжон ўтирарди. Она ўғлига ҳавас билан қараб қўяркан, ич-ичидан қувонди.
Меҳмонлар тез орада бир-бирлари билан чиқишиб олишди. Зиёфат самимий давом этарди. Шокир Исмоилов жамоа номидан Толибжонга катта девор соатини топширди. Сервер дўстининг энг зўр журналист бўлишини тилаб, муаллимларга хос нутқ ирод қилди. Зокир Қодиров Толибжонни университетнинг сиртқи бўлимига ўқишга киргани билан табриклади. Ош сузиб келган Муслима опа билан Гулчеҳра ҳам даврага қўшилишди. Гулчеҳра арғувоний либосида жуда гўзал эди. Қуёшнинг сўнгги нурлари ётоғига беркинишдан аввал заминга қирмизи олтин упа пуркайди. Ана шу пайтда атроф-теварак эртакдагидек сирли бўлади. Айни пайтда бу рангин олам қизнинг либосида жилваланарди. Толибжоннинг назарида Гулчеҳра болалигида эшитган эртакларидаги маликанинг худди ўзи эди! Меҳмондорчилик тугаб, ҳамма тарқалганида ҳам уни бу ўй тарк этмади. Хонасига кирганида каравот бандидаги оппоқ кўйлакка кўзи тушди. Бу Қўшмат билан жанжаллашган кундаги кўйлаги эди. Тугмалари янги, ювиб, дазмолланган…
Гулчеҳра шу куни Муслима опага қарашиб, анча пайтгача уларникида қолди.

12

Толибжон кейинчалик ҳам бу меҳмондорчиликни бот-бот эслаб юрди.Бир куни кўҳна жомадондаги альбомларини варақлаб ўтириб, ойиси билан Гулчеҳранинг бирга тушган суратларини кўриб қолди. Бу сурат ўша зиёфатда олинганди. Шу куни ҳадди сиғиб, илк бор Гулчеҳрага кўнглини ёрди. Меҳмонлар тарқалиб, ёлғиз қолишганда дилидаги гапларни тўкиб солди. Аввалига гап бошлаши қийин бўлди. Кейин юрагини кераксиз қоғоздек ғижимлаётган изтиробларини баралла айтаверди. Рад жавобидан чўчиганди, ундай бўлмади.
Гулчеҳра ҳовлидаги чироқ ёруғида идиш-товоқларни юваётганди. Ойиси ичкарида уйни йиғиштирарди. Толибжон қизнинг олдига келди. Гулчеҳра қилаётган ишидан тўхтамай, унга қаради.
– Йигит кишининг бир оёғи йўқ бўлса, бу катта айбми? – деди Толибжон дабдурустдан.
Бу қалтис савол Гулчеҳрани довдиратиб қўйди. Қўлидаги косани тутамлаганича туриб қолди. Толибжон жавоб кутарди. Нега бундай савол берганини ўзи ҳам билмайди. Фақат айни пайтда кўнглида мана шу оғриқли сўроқ бор эди. Қизнинг жавоби тақдирини ҳал қилади. Қани эди, йўқ, айб эмас, деса…
Гулчеҳра Толибжон ўйлаганидан ҳам ақллироқ экан:
– Нега ундай дейсиз? – жиддийлашди у. – Қўл-оёғи бутун, аммо қалби йўқ, Қўшматга ўхшаган имони ноқислар бор. Мен шундайлардан қўрқаман.
– Гулчеҳра, мен улардан сизни жоним борича ҳимоя қиламан.
– Биламан, – Гулчеҳра ширин жилмайди.
– Унда… сиздан умид қилсам бўладими?!.
Толибжон у ёғини айтолмади. Тош бойлангандек тили айланмай қолди.
– Вой! Муслима холам келяптилар! – Гулчеҳра айб устида қўлга тушган боладек кўзини олиб қочиб, қўлидаги косани ювишга тутинди.
Толибжоннинг жисмида ажиб бир титроқ турди. Секин-аста юриб нари кета бошлади. Юраги қинидан чиқиб кетгудек типирчиларди. Сакрагиси, югургиси, бор овозда “Гулчеҳра-а, сени севама-ан!”, дея ҳайқиргиси келарди. Бу кўнгил даъвати шунчалар кучли эдики, пурвиқор тағлардек буюклиги, бўронлардек шиддатидан ўзини қўйгани жой тополмай қолди.
Агар шу севги бўлса, у оламдаги энг ҳузурбахш, энг қудратли туйғу экан! Гулчеҳра юрагига ўт ёқди. Айни пайтда бутун вужуди оташ бўлиб ёнмоқда…
Қорачадан келган истарали йигит Гулчеҳрани ҳам аллақачон мафтун этганди. Унинг ботиний ҳислардан чақнаб турган кўзлари хаёлидан кетмасди. Уларни муҳаббатнинг кўзга кўринмас сеҳрли иплари бир-бирларига чамбарчас боғлади.
Севги ақлгамас, қалбга қулоқ солади, деганлари шу экан-да.
Йигит билан қизни тақдир учраштирди. Буни Қобилжон амаки билан Муслима опалар тушунишди. Ўша зиёфатнинг эртасига Муслима опа билан Қобилжон амаки узоқ суҳбатлашишди. Муслима опа қишлоққа Қобилжон амакининг розилигини олиб қайтди…
Шу кунларда Зартопганда совуқ бир хабар тарқалди. Қўшмат ўзининг ароқхўр улфатларидан бирини пичоқлаб қўйибди. Жароҳат олган йигит касалхонада жон берибди. Қўшматни узоқ муддатга қамалади, дейишди. Шундан кейин Қўшматни ҳеч ким кўрмади. Гулчеҳра энди ундан бутунлай қутулганига ишонди. Бироқ у адашган эди…

* * *

Ўша меҳмондорчиликдан кейин Муслима опа Зартопганга тез-тез қатнай бошлади. Ҳар сафар Гулчеҳрани кўриш учун бирон баҳона топиларди. Толибжоннинг кирларини ювиб, уйни, ҳовлини тозалайди. Бир кеча ётиб, яна қишлоққа қайтади. Кейинги сафар дадаси ҳам бирга келди. У ўғлининг ҳаёти изга тушаётганидан бениҳоя хурсандлигини айтди. Гулчеҳрага уйланишига розилик берди.
Қобилжон амаки билан Муслима опа маслаҳатни бир жойга қўйиб, келаси йили баҳорда тўй қилишга келишишди. Толибжоннинг Зартопганга кўчиб келишини Муслима опа билан дадаси вақтинча деб ўйлашганди. Бироқ ёлғиз ўғилларининг бирйўла уйлик бўлиб қолиши уларни анча гангитди. Қишлоқда ногирон ўғилларининг кўнглига қарашмади, кетиб қолди, дегувчилар ҳам топилди. Бундай узунқулоқ гап­лар Муслима опага етиб келганда ичидан анча зил кетди. Эрига айтиб кўзёш қилиб олди. Аммо эр-хотиннинг тақдирга тан беришдан бошқа иложлари қолмаганди. Толибжон ўша автофалокатдан кейин ўзгариб кетди. Айтганини қиладиган, нималарнидир излаб, тинч ўтиролмайдиган бўлиб қолди. Бироқ буларнинг бари яхшиликка экан, мана, ўзининг йўлини топди. Ногирон бўлиб ҳеч кимдан орқада қолган жойи йўқ. Шундай экан, айтганига кўнмаслик инсофдан бўлмайди…
Тўй масаласида ҳам шунга амал қилишди. Тўйни қишлоқда қиламиз, деб ўзаро келишишди-ю, Толибжон, тўй Зартопганда бўлгани маъқул, деганида қарши чиқишмади. “Майли, қишлоқдан ҳам меҳмонлар келишади, шу ерда, ўзингни уйинг­да тўй қиламиз”, дейишди раъйига қараб. Толибжоннинг нафақаси, ойлик маошлари, буюртмалардан тушган пулни қўшганда анчагина маблағ жамғарилиб қолганди. Бу орада Николай Семёновичга беш юз сўм қарзини ҳам жўнатди.
– Ичмайсан, чекмайсан, топганинг баракали, – деди бир куни Сервер. – Покиза юрганга Худо барака беради.
– Мақтовни ошириб юбординг-ку, – хижолат бўлди Толибжон.
– Йўқ, дўстим, бу ҳақиқат. – Сервер доимгидек чертиб-чертиб гапирди. – Биласанми, биз қримлар жуда кўп қийинчиликларни кўрганмиз. Пулни тежашни, ўрнида ишлатишни биламиз. Бизнинг тўйларда бўлганмисан?
– Йўқ… Урф-одатларингизни сени тўйингда кўраман.
– Бу ҳақда гап бўлиши мумкинмас. Куёв жўраликка сени танлаганман… Ий-е, сурат олишинг керак-ку?
– Сурат ҳам оламан, куёв жўраям бўламан.
Улар кулиб юборишди. Йигитларнинг беғубор кулгилари ҳовлини тўлдирди.
– Мен айтмоқчиманки, – кулишдан тўхтаб деди Сервер. – Қримларнинг тўйлари ихчам ўтади. Яқин дўстлар, қариндошлар келишади. Улар мусиқа билан кутиб олинади.
– Бизни тўй ҳам ихчам бўлади, ҳовли унчалик каттамас.
– Сенинг тўйингда ўзбекча урф-одатларга амал қилиш керак. Фақат ўзингни қийнаб қўйма, дейман-да.
– Гапинг тўғри. Тўйдан кейин уй қурамиз.
– Уй қурмоқчимисан?
– Дарвозадан кираверишга уч хона солишни мўлжалладим. Эски уй сурат ишлайдиган фотолаборатория бўлади. Режам Гулчеҳрага маъқул келди.
– Шулар ҳақидаям гаплашдингларми?!
– Ҳа, энди…
– Муносабатларинг анча чуқурлашибди.
– Кўнглимдагини айтаман, уям шундай.
– Зўр-ку, сирдош бўлиб қолибсизлар.
– Ундан яширадиган сирим йўқ. Гулчеҳраям шундай, кўнгли очиқ қиз, – деди Толибжон мамнун жилмайиб.

13

Зартопганга яна баҳор келди. Боғларга севалаб ёққан ёмғир куртак ёзаман деб турган олма шохларини чўмилтириб, топ-тоза қилиб қўйди. Ўнгирларга тўшалган майсазорда сап-сариқ очилган қоқигуллар бу яшил гиламни келинчакнинг уйидек безаган. Мовий осмонда чуғурлашиб қушлар парвоз қилади. Буларнинг бари кўнгил тубидаги мудроқ ҳисларни уйғотади…
Толибжон Гулчеҳрага уйланганидан кейин ҳаёт дарёси янги ўзанга тушгандек бўлди. Гулчеҳра эрининг феълини жуда тез тушуниб олди. У табиатан инжиқ эди. Суратчилик сир-асрорлари, кимёга оид китобларни соатлаб ўқирди. Вақти келганда, шижоатдан ҳам Худо қисмаганди. Тўйларидан бироз ўтиб ғайрат билан уй қурилишини бошлаб юборди. Ўзи режалаштирганидек дарвозадан кираверишда учта хонага пойдевор қуйдирди. Енгил машина сиғадиган дарвоза ўрнатиш, уйгача бўлган долонни ҳам унутмади. Уста солиб, шаҳарча четидаги ғишт корхонасига қатнаб турди. Баҳорда бошланган қурилиш кузда якунига етди.
Улар янги уйга кўчиб ўтишди. Бу лаҳзаларни интизор бўлиб кутган Гулчеҳранинг қувончи оламга сиғмасди. Хоналарни ўзи билганича жиҳозлади. Баланд, кўркам янги бино қаршисида эски уйлари ғариб кўриниб қолди. Толибжон бу уйни дарҳол фото лабораторияга айлантирди. Польшада ишлаб чиқарилган замонавий фотойириклаштиргич сотиб олди. Гулчеҳра деразаларга қоронғилаштирадиган пардалар тикиб берди. Энди Толибжоннинг сурат ишлаш учун ёш техниклар марказига қатнашига ҳожат қолмаганди. У ишга боши билан шўнғиб кетди.
Шундай кунларнинг бирида Сервер онаси уларни меҳмонга чақираётганини айтди.
– Бизда шундай одат бор, – деди у. – Янги келин-куёвларни меҳмонга чақирамиз.
Толибжон билан Гулчеҳра маслаҳатлашиб, Серверларникига боришди. Бу пайтда Сервернинг синглиси турмушга чиққан, уйда она-боланинг ўзлари қолишганди. Анифе она уларни очиқ чеҳра билан кутиб олди. Гулчеҳрани елкасидан қучиб, уйга бошлади. Унинг Серверларникига биринчи келиши эди. Чиннидек тоза ҳовли, йўлка четидаги қийғос очилган гулсафсарларга қараб ҳаваси келди. Кираверишдаги даҳлиз ошхона вазифасини ўтаркан. Ошхонадан аллақандай пишириқларнинг иштаҳани қитиқлайдиган ҳиди келиб турарди. Ҳол-аҳвол сўрашиб, ичкарига киришди. Шинам меҳмонхонада стол тузалган, оппоқ дастурхонга чинни ликопчалар, қошиқ-санчқилар тартиб билан терилганди. Сув солинган шаффоф шиша финжонга тўрт-бешта жажжи қошиқчалар солиб қўйилган. Бежирим идишларда ҳар турли пишириқлар. Гулчеҳра лагандаги яшил баргли таомга тикилиб қолди.
– Бу қандай таом, Анифе она? – деди ажабланиб.
– Пазандаликка қизиқар экансиз-да, жоним?
– Жудаям!
– Биз буни “япрак сармаси” деймиз. Гуруч билан гўшт қиймасини узум баргига ўраб димланади, қизим. Сизга ҳам ўргатаман.
– Майли, жон деб ўрганаман.
– Бугун сизларни чибурек билан меҳмон қиламан.
– Чибурек?
– Қарашиб юборсангиз чиберекниям ўрганиб оласиз, жоним. Бу қрим татарларининг ичига қийма солинган пишириғи.
Аёллар чиқишиб қолишганидан Толибжоннинг кўнгли кўтарилди. Анифе она чойга шакар, бир бўлакдан лимон қўшиб, қошиқчалар билан аралаштириб, меҳмонларга узатди.
– Ораста экансиз, – деди Гулчеҳра ҳавас билан.
– Унчаликмас, жоним, қариб қолдим. Юринг, энди чибурек пиширамиз.
Аёллар ўринларидан туриб, чиқиб кетишди.
– Онамнинг қўллари ширин, – Сервер ойисини мақтади. – Ошқовоқли бурмаларини бир татиб кўрсанг эди!
– Ҳар гал сизларникига келганда семириб кетаман, – кулди Толибжон.
– Хавотир олма, тўлишмайсан. – Сенчалик тиниб-тинчимаганимда аллақачон математика профессори бўлардим.
– Шундай ҳам профессордан қолишмайсан, ўқувчиларинг мақташгани мақташган.
– Кўнглим учун айтяпсан-да.
– Сен улар учун куйинасан, болалар ҳамма нарсани тушунишади.
– Институтни битирай деб қолдим, ойимнинг орзулари ушаляпти. Муаллим бўлишимни жуда-жуда хоҳлардилар. Онам ҳаётда жуда қийналганлар.
– Энди роҳат кўрадилар.
– Юракларида яна бир катта армон бор.
– Қандай?
– Ойимни Ватан соғинчи қийнайди, аслида отам ҳам шу армон билан ўтдилар. Қора денгиз бўйидаги Месхор қишлоғимизни унутолмайдилар.
Толибжон нима дейишини билмасдан бироз жим қолди. Сервер туғилган қишлоғи ҳақида илгари ҳам гапириб берганди.
– Ватанга қайтиш тез ҳал бўладиган иш эмас, – деди. – Юр, менинг хонамга кирамиз.
Толибжон Сервернинг кичиккина хонасини ёқтирарди. Бу хонада шифт баробар токчаларга китоблар терилган, деворларга математикага оид жадваллар илиб қўйилганди.
– Дарс беришга қийналмайсанми? – деди Толибжон хонага кириб келишганда.
– Сен билан қандай гаплашсам шундай дарс ўтавераман.
– Дарс бошқа.
– Математиканинг “тили” рақамлар, белгилардан иборат. Ўқитувчи учун энг асосийси, уларни ҳаёт билан боғлаб тушунтириш.
– Ҳа, математика адабиёт ёки тарих эмас.
– Тарихни эслатганинг яхши бўлди, Зартопганнинг тарихини биласанми?
– Йўқ.
– Ўтир! – Сервер юмшоқ ўриндиққа ишора қилди.
Улар ёнма-ён ўтиришди.
– Мактабда ўқиётган муаллимимиз Зартопганнинг тарихини яхши биларди. Тарих муаллимини айтяпман. Бизга қайта-қайта ҳикоя қилиб берган. Шунинг учун ҳаммаси эсимда.
– Айтиб берасанми?
– Майли, эринмай эшитсанг, бу жуда қизиқ. Буни қараки, Зартопган ўтган асрдаги паровозлар туфайли шаҳарчага айланган экан.
– Қандай?
– Биласан, паровозларнинг сув заҳираси вақти-вақти билан тўлдириб турилган. Бунинг учун сув миноралари керак эди. Тентаксой яқин бўлгани учун ана шундай миноралардан бири йигирманчи асрнинг бошларида Зартопганда қурилган. Сув минорасида паровозларга хизмат кўрсатадиган ишчилар ҳам керак эди. Россиядан мутахассис ишчиларни кўчириб келишади. Улар асосан ери йўқ деҳқонлару “дордан қочган”лар, бадарға қилинган жиноятчилар эди. Шундай қилиб, Зартопганда маҳаллий аҳоли билан бирга бошқа миллатлар ҳам кўпая бошлайди. Маҳаллий аҳоли – ўзбеклар, асосан боғларда ишлашарди. Бу боғларни Юсуп Давидов, Жемчужников деган бойлар сотиб олишган. Темирйўл ёқасидаги аҳоли ҳудудлари шундай барпо бўлган. Кўпинча бу бекатларга темирйўл қурувчиларининг “Первушка”, “Кауфманская”, “Вревская”, “Хилкофф” сингари номлари берилган. Инқилобдан кейин бу томонларга яна шимолликлар кўчиб кела бошлашади. Айниқса, Россияда буғдой ҳосили бўлмаган йигирма биринчи, йигирма иккинчи йилларда бу жараён тезлашган. Ўттизинчи йиллар – колхозлаштиришда яна бир оқим келди. Шундай қилиб, Зартопганда аҳоли кўпайди. Мактаб керак бўлиб қолди. Биринчи мактаб эски ертўлаларда очилган экан. Ҳозиргисини 1935 йилда ўқитувчиларнинг ўзлари қуриб олишган.
– Бугунги ўқувчилар қўлбола қурилган мактабда ўқишаётган экан-да.
– Шундай десаям бўлади. Тўғри, кейинчалик синфхоналар қўшиб, кенгайтирилган.
– Мен шаҳар мактабларини кўриб ҳавас қилганман, жуда-а кўркам, кўп қаватли.
– Биздаям бўлиб қолар.
– Қачон?
– Бу ҳозирча муаммо, Толибжон… Ўқувчиларимга Зартопган тарихини айтиб бердим. Аслида, мозийдан гапириш математика муаллимининг вазифаси эмас. Математика натурал сон, арифметик амаллардан иборат, деб тушунилади. Фикримча, буларни ўқувчига ҳаёт билан, масалан Зартопгандаги ҳаёт билан боғлаб тушунтирса ҳам бўлади. Акс ҳолда, бола ёдлаб олади-ю, вақт ўтиб ҳаммасини унутиб юборади… Кечирасан, булар мактабдаги услубий кенгашда айтиладиган гаплар, – деди Сервер икки қўлини ёзиб. – Эзмалик қилиб юбордим.
– Хижолат бўлма, – далда берди Толибжон. – Мен газетада ишлайман, буларни билишим керак.
– Сен математика – риёзиётга бениҳоя катта ҳисса қўшган аждодларимиз ҳақида ҳам албатта билишинг керак. Бугунги дарсликларда улар ҳақида жуда кам ёзилган.
– Гапинг ҳақ, Умар Хайём математика олими эканини яқинда билибман. Шу пайтгача машҳур рубоийлар ёзган шоир деб юрардим. Ахир, “Тўгарак жаҳонни узук деб билсак, Шаксиз, унинг кўзи– гавҳари ҳам биз”, дея олиш учун чуқур фалсафий мушоҳадага эга бўлиш керак-ку?!
– Умар Хайём – унинг тўлиқ исми Ғиёсиддин Абдулфатҳ Умар ибн Иброҳим – тенгламани геометрик усулда ечишнинг содда йўлини топган катта олим! – дея кўрсаткич бармоғини кўтарди Сервер. – Хоразм фарзанди Абу Райҳон Беруний-чи?! Ўнинчи асрда ер куррасининг биринчи моделини яратган. Нега биз улар ҳақида жуда оз биламиз?!
– Балки айб ўзимиздадир? – Толибжон ёғоч оёғини тортиб тўғирлаб қўйди. – Кўпроқ китоб ўқишимиз керак. Умуман, университет дарсликларидаям Шарқ мутафаккирлари ҳақида маълумот кам.
– Биз нима қилиб ўтирибмиз?! – куйиниб кетди Сервер. – Сен журналистсан, шулар ҳақида ёз!
– Мен суратчи, фотожурналистман.
– Ёзишниям эплайсан.
– Эплашга-ку, эпларман. Бироқ фото журналистликнинг ўзи бир олам. Тинмай ишлашим керак.
– Гапингда жон бор.
– Олган суратим, Зокир Қодиров айтганидек, бир ҳикоя бўлса, дейман. Бу унчалик ҳам осон эмас. Ижодкорда қалб кўзи бўлиши керак.
– Албатта, шундай… Сен суратни жуда яхши оласан.
– Ўша “яхши сурат”ни излаяпман, Сервер. “Кундалик дафтари”га ўхшаган ёзувларим ҳам бор. Кўрган-эшитганларимни ёзиб боряпман. Кундалик одамни фикр­лашга ўргатади.
– Сир бўлмаса, нималар ҳақида ёзасан?
– Сенга айтаман, мени доим тўғри тушунгансан… Биласан, нолийвериш йигит кишига ярашмайди. Масалан, кимга кераги бор менинг оҳ-воҳларим? Ўша автофалокатдан кейин, – Толибжон оёғига ишора қилди. – Аламимни ичимга сиғдиролмай қолдим. Ёш боладек ойим ёнимдан кетмасалар, дердим.
Дадам геология-қидирув экспедициясида ишлайдилар. Уйда кам кўрардим. Баъзан-баъзан уруш хотираларини гапириб қолардилар. Ўша пайтда бир ҳикоялари менга қаттиқ таъсир қилди. Кўп одамларнинг ҳаётлари меникидан оғир бўлган экан-ку, деган хулосага келдим. Бу воқеани дафтарга ёздим. Ўзим учун, унутиб қўймаслик учун. Билсанг, шундан кейин қандайдир енгил тортдим. Ўшандан буён қаттиқ таъсир қилган воқеаларни шу дафтарга ёзаман.
– Даданг айтиб берган воқеа ҳаётингни ўзгартириб юборган экан-да?
– Шундай десаям бўлади.
– У қандай воқеа эди?
– Дадам урушда разведкачи бўлган эканлар. Чап билакларига снаряд парчаси тегиб, дала госпиталида ётадилар. Суяклари майдаланиб кетганди. Даволаниш учун сен туғилган томонларга, Қора денгиз бўйидаги ҳарбий госпиталга юборишади. Госпиталда ярадорлар кўпайиб кетган, жой етишмасди. Хашак тўшалган полда ётиб даволанаётганлар ҳам кўп экан. Шунинг учун маҳаллий ҳокимият ташаббуси билан тузала бошлаганлар хонадонларга жойлаштирилади…
“– Мен госпиталда қолдим, – деб ҳикоя қилгандилар ўшанда дадам. – Бир куни госпитал дарвозасидан чиқиб, кунгай жойда исиниб турсам, кўчадан бир аёл менга қараб келаверди. Елкасида обкаш, қудуқдан сув олиб келаётган экан.
– Ярадормисан? – деди олдимга келиб.
– Ҳа, – дедим.
– Қаерликсан?
– Ўзбекистондан.
– Юр меникига, ўзим парвариш қиламан, – деди. – Ҳамма қўшниларим биттадан ярадор олишяпти.
Мен унинг уйида яшай бошладим. Ўрта ёшлардаги бу украин аёли ўғли, қизи билан тураркан. Эри фронтда эди. Шунинг учун болалари мени оталарининг дўстидек қабул қилишди. Ҳар куни даволанишга, уч кунда бир “сухой паёк” учун госпиталга қатнардим.
Денгиз бўйидаги бу кичкина шаҳарчага ҳам урушнинг қора сояси етиб келганди. Баъзан узоқ-узоқлардан бомба портлашлари эшитилиб қолади. Гоҳида немис самолётларининг ғўнғиллаши қулоқни қоматга келтиради. Бир куни жароҳатимни қайта боғлаш учун борганимда госпитал ўрнида теп-текис сайҳонликни кўрдим. Иморат қолдиқлари тутаб ётарди. Уруш кўрган аскар бўлсам ҳам бегона шаҳарда, бошқа жойга келиб қолдимми, деб ўйладим-да. Қаҳратон қиш эди. Музламада сирпаниб учаётган икки болага кўзим тушди. Секин-секин юриб ҳалиги болаларнинг олдига бордим.
– Госпитал шу ерда эди, ё адашдимми? – деб сўрадим.
– Шу ерда эди, амакижон! – қичқиришди улар. – Фашистлар бомбардимон қилишди. Сизни госпиталда эмаслигингиз яхши бўлибди, тирик қолдингиз!
Афтодаҳол бўлиб, яшаётган уйимга қайтдим. Касаллик тарихини ўзимизга бериб қўйишганди. Қоғозларимни олиб маҳаллий ҳокимликка бордим. Уларнинг тавсияси билан фуқаро поликлиникасига қатнаб даволана бошладим…”
Толибжон отасининг уруш хотираларини мароқ билан ҳикоя қиларди. Ниҳоят тўхтаб, Серверга қаради.
– Сен билан сира зерикмайман, – деди уни диққат билан эшитаётган Сервер. – Энди меҳмонхонага кирайлик, чибурекни пишириб бўлишгандир.
Улар олдинма-кейин Сервернинг хонасидан чиқишди.

14

Ушалмаётган бир орзу Толибжон билан Гулчеҳранинг бахтли кунларига соя солиб турарди. Бирин-кетин ойлар, йиллар ўтиб борар, уларнинг эса ҳамон фарзандлари йўқ эди. Қайта-қайта шифокорларга кўринишди. Улар ҳам Худо эмас, аниқ гап айтишмасди. Гулчеҳра бунда ўзини айблаб, тез-тез йиғлайдиган одат чиқарди. Толибжон ҳам ўғил ё қизлик бўлишни зориқиб кутарди. Болалар бор жойда ўзи ҳам болага айланиб кетар, уларнинг содда, беғубор қилиқларидан олам-олам завқланарди. “Ҳаммаси Худонинг иши, – дея ўйларди у. – Биз, кўрган кунимиз, топган ризқу насибамизга шукр қилишимиз керак. Фарзандлик ҳам бўлиб қолармиз…” Шундай пайтларда темирйўл вокзалидаги ногирон ёдига тушиб, унинг золдир ғилдиракли аравачада судралиб юриши, исқирт қиёфаси кўз олдига келарди.
Қобилжон амакининг оғир аҳволда касалхонага тушиб қолиши Толибжон билан Гулчеҳранинг бир маромда кечаётган ҳаётларини издан чиқариб юборди. Бу кутилмаганда, бир кунда содир бўлди. Қобилжон амаки ишхонасида йиқилиб қолибди. Толибжонни дарҳол ёш техниклар марказига чақиришди. Борганида қайнотаси Шокир Исмоиловнинг хонасидаги диванда ҳушсиз ётарди. У билан кетма-кет “тез ёрдам” машинаси ҳам етиб келди. Қобилжон амакини касалхонага олиб боришди. Дўхтирлар “инсульт” дейишди. Гулчеҳра куну тун отасининг ёнидан жилмади. Тошкентдан топиб келинган камёб дорилару, қариянинг томирига уланган томчилагичлар ҳам ёрдам бермади. Беш кундан кейин ўнг қўли билан оёғи ишламай қолган Қобилжон амакини уйга олиб кетишди. Уйида уч кун ётиб, бандаликни бажо келтирди.
– Толибжон ака, энди мен ёлғиз қолдим, – деди Гулчеҳра майитни қабрга қўйиб келишган куни ўксиб-ўксиб йиғларкан.
– Мен-чи?! Мен борман-ку! – Толибжон уни юпатди.
Шундай деди-ю, кейинги пайтларда Гулчеҳрага эътиборсиз бўлиб қолганини ўйлаб, ўзини айбдор ҳис қилди. Хотинининг беозорлиги, меҳр-муҳаббати эвазига ҳеч нарса талаб қилмаслигидан баттар эзилди. “Энди ўзгараман, – деди ботинан. – Иш билан андармон бўлиб кетдим… Кимларгадир ўхшаб чўкмадим, шунисига шукр. Ҳаётда йўлимни топдим. Гулчеҳра ҳаммасини билади. Мени фақат ойим шундай тушунардилар. Ойимнинг олдиларига ҳам аҳён-аҳёнда боряпман. Қариб қолганлар, Зартопганга келолмайдилар, ўзим тез-тез хабар олишим керак!”
– Дадамни охирги айтган сўзлари сизнинг исмингиз бўлди, – деди Гулчеҳра эрининг ўйланиб қолганини ўзича тушуниб.
– Нима демоқчи бўлганларини биламан, – деди Толибжон. – Унинг овози титраб чиқди.
* * *

Вақт – шамолдек елиб бораётган учқур чавандоз. Уни ҳеч ким тўхтатиб қололмайди. Кунлар, ойлар ўтарди. Қобилжон амакининг маъракаларини ўзининг уйида ўтказишди. Шундан кейин кимсасиз бу уй ҳувуллаб қолди.
– Майли, шундай тураверсин, сотмаймиз, – деди Гулчеҳра. – Уйимиз дадамни, болалигимни эслатади. Аввалгидай супуриб-сидириб юравераман.
Толибжон, хотинининг кўнглига қаради. У яна ишига боши билан шўнғиб кетди. Одамлар унга муаммолари билан ҳам мурожаат қила бошлашганди. Ҳеч кимга йўқ демасди. Қўлидан келганича ёрдам беришга уринар, бу ўзининг ташвишидек куйиб-ёниб, ҳафталаб, баъзан ойлаб овора бўлса ҳам ўша ишни ҳал қилишга уринарди. Бир сафар Зартопганнинг чекка маҳалласидаги ичимлик суви муаммосини кўтариб чиқди. Қиш совуғида обкашда сув ташиётган аёллар, болаларни суратга олиб, мақола билан газетада чоп эттирди. Орадан бир ҳафта ўтар-ўтмас, кунлар бироз илиганда маҳаллада водопровод ўтказиш ишлари бошланди. Бу одамлар орасида Толибжоннинг обрўсини янаям оширди.
Зартопганга баҳор келди. Боғлар яшил майсалар билан қопланди. Дарахтлар уйғониб, гулга кира бошлади. Кунлар бир маромда ўтарди. Гулчеҳра аввалгидек уйда тикувчилик қилар, кечқурунлари бирор овқат тайёрлаб, эрини муштоқ бўлиб кутади. Толибжон одатда тушдан кейин уйдаги суратхонасида ишларди. Шу куни ҳам уйига барвақт келди. Кун чарақлаб турарди. Дарвозадан кирди-ю, ҳовлидаги бир туп гилоснинг оппоқ гуллаганини кўриб чеҳраси очилди. Гулчеҳра енгил ки­йиниб олган, қўлида белкурак билан томорқада ер юмшатарди. Толибжоннинг гулга бурканган гилосга завқ билан қараб қолганини кўриб жилмайди:
– Ғалати феълингиз бор, – деди ишидан тўхтаб.
– Нимага ундай деяпсан, Гулим? – ажабланди Толибжон.
У хотинини “Гулим” деб эркаларди. “Гулим”, дедими, демак кайфияти яхши. Бундай пайтларда Гулчеҳрани бағрига босар, сени бир оёқдаям кўтариб юравераман, дея алқарди. Ҳозир ҳам белкуракка суяниб турган Гулчеҳра томонга юрди.
– Мен ер чопяпман, – деди Гулчеҳра шошиб белкуракка ёпишаркан.
Шу пайт енгил шабада эсиб, Толибжоннинг сочларини тўзғитди. У йўл-йўлакай сочини тўғирлаб, Гулчеҳранинг олдига борди-да, билагидан ушлади:
– Мен ҳам қарашаман!
– Кийимингизни алмаштириб олинг.
– Майли, – деди Толибжон иложсиз.
У орқасига қайтиб, уйга кириб кетди. Гулчеҳра эрининг ортидан тикилганича ўйга чўмди: “Баъзан ёш боладек ўжар бўлиб қолади, айтганини қилдиради. Лекин кўнгли тоза. Мана шу баҳор ҳавосидек покиза инсон. Дадаси қизини унга топшириб адашмаган экан. Доно дадажониси Толибжонни ўз ўғлидек кўрарди…”. Гулчеҳранинг кўзидан икки томчи ёш оқиб, ёноғига тушди.
Шу пайт Толибжон уйдан чиқиб кела бошлади. Гулчеҳра кўз ёшини билдирмайгина сидириб ташлади-да, белкуракни ерга санчди. Толибжон унинг кўзи ёшланганини сезди.
– Нима бўлди?! – деди хавотирланиб.
– Дадам эсимга тушдилар.
– Қобилжон амаки яхши инсон эди… Улар урушда кўп қийинчилик кўришган. Ҳалиям…
– Дадам ҳеч қачон нолимаганлар. Биров дилларини оғритсаям тез унутиб юборардилар.
– Уруш кўрганлар шукр қилиб яшашга ўрганишган.
– Биз ҳам.
– Тўғри, Гулим, биз ҳам!
– Сиз яхшисиз!
Толибжон Гулчеҳрани елкасидан оҳиста қучоқлади. У бошини Толибжоннинг кўксига қўйди.
– Фақат, бир нарса…
– Биламан, – деди Толибжон. – Вақти-соати билан фарзандли бўламиз. Худо бермаса…
Гулчеҳра майин кафтини Толибжоннинг лабига босиб, пичирлади:
– Ундай деманг!
Толибжон қўлига белкуракни олди:
– Ерни ўзим юмшатаман, сен дамингни ол. Томорқада ишламаганимга анча бўлди.
У белкуракни баланд кўтариб, кўпчиб турган тупроққа зарб билан санчди.

* * *

Шу куннинг эртасига юз берган нохуш воқеа Толибжоннинг кўнглини синган чиннидек чил-чил қилиб, қаттиқ азоб берди. Тўғри, у ёш бўлса ҳам ҳаётда кўп қийинчиликларни кўрди. Қўшматга ўхшаган дилозорлардан жабр чеккан пайтларидаям сира чекинмади. Пок севгисини ҳимоя қилиш учун қоядек мустаҳкам тура олди. Бироқ ўзига яқин олиб юрган ҳамкасбининг номардлиги жону жаҳонини ўртаб юборди.
Газетада ишлаётганига ўн йилдан ошди. Таҳририятдаги журналистлар бир-бирлари билан ака-укадек аҳил эдилар. Аммо осмон булутсиз эмас, гулнинг ҳам тикони бор. Янги ишга келган муҳаррир ўринбосари Садир Назировни бу аҳил жамоада кўпчилик хуш кўрмади. Ҳеч ким у билан апоқ-чапоқ бўлолмади. Толибжон бунинг сабабини ке­йин тушунди. Ҳаммаси газетада эълон қилинган фотоайбномадан бошланди.
Таҳририят катта кўча ёқасидаги бинода жойлашган эди. Ўтган йилнинг кузида йўл қурувчилар шу кўчага асфальт ётқизишди. Улар кетишди-ю, асфальт текислайдиган баҳайбат пўлат ғилдиракли трактор қиш ўтиб, баҳорда ҳам кўчада эгасиз қолиб кетди. Биров уни қимирлатолмайди, машиналар четлаб ўтади. Йўловчилар улкан ғилдиракка қараб бошларини чайқашади. Зил-замбил трактор кўчага ўрнатилган метин ҳайкалдек қотиб қолди. Толибжон ўша ғилдиракни суратга туширди. Йўл қурувчиларнинг иш техникаси кўчада занглаб ётгани, йўл ҳаракатига халал бераётганини ёзиб, газетада чоп эттирди. Бу фотоайбнома учун анчагина мақтовга сазовор бўлди. Бош муҳаррир шундай ҳолатларга бефарқ ўтиб кетаётган журналистларга ўрнак қилиб ҳам кўрсатди. Гапнинг бир учи Садир Назировга тегиб ўтди. Ҳасад ичини кемирган Садир Назиров шу кундан Толибжонга ола қарай бошлади. Одатдаги бир нави муомаласи “қора совуқ”қа айланди. Толибжон аввал бунга эътибор бермади. “Кайфияти йўқдир-да”, деб қўярди ўзича. Садир Назировнинг “заҳирага олиб қўйган” катта фитнаси бироз кейин балиқ сув остига тортиб кетган пўккакдек юзага қалқиб чиқди.
Катта йўлдан Зартопганга кираверишда шаҳарча Кенгашининг кўчага қараган икки қаватли биноси бор эди. Олди гулзор, арчалар йўлакка соя ташлаб туради. Толибжон ишга автобусда қатнарди. Шу куни ишдан эрта қайтди. Автобусдан тушиб, арча соя­сида турган Турдалиевга кўзи тушди. У шаҳарча Кенгаши раисининг ўринбосари эди. Аввалдан салом-аликлари яхши бўлгани учун сўрашиб кетай, деб олдига борди. У негадир Толибжонни ҳушламай қаршилади. Бироз қовоғини уйиб четга қараб турди-да:
– Ука, мен сизга нима ёмонлик қилгандим? – деди дабдурустдан.
Толибжон ҳайрон бўлиб, нима дейишини билмай каловланди. Раис ўринбосари­нинг туйқусдан қилган совуқ муомаласи гангитиб қўйди.
– Ака, сизни ҳурмат қиламан, – деди босиқлик билан.
– Мени, хотини билан ит-мушук бўлиб юлишади, деб овоза тарқатибсиз? Шу ростми, ахир?!
Толибжон лол бўлди. Бу ғирт туҳмат гап эди. Зартопганда уни ҳамма ҳурмат қилади. Бунақа муомалани сира эшитмаган.
– Йў-ўқ, мен уйингиздаям бўлмаганман-ку? – деёлди бўшашиб.
– Садир Назировдек одам ёлғон гапирмаса керак?! – Турдалиев жаҳл билан унга тикилди.
Толибжоннинг капалаги учди! Нима дейишини билмасди. “Бу иғво наҳотки Садир Назировдан, у билан елкама-елка ишлаётган ҳамкасбидан чиққан? У ҳеч қачон Турдалиев ҳақида гапирмаган-ку?! Тўғри, бундан ўн кунлар аввал шаҳарча Кенгашида газета учун сурат туширганди. Турдалиев эътиборли бўлиб, ишида ёрдамлашди. Толибжон таҳририятда уни мақтади. Одамларнинг оғирини енгил қилиши, ўзи билан ҳам яхши муносабатдалигини тўлқинланиб гапирганди. Садир Назиров бу гапни нима мақсадда ўйлаб топган?”
Турдалиев жавоб кутиб ҳамон ўқрайиб турарди. Толибжон, ўт балоси, сув балоси, туҳмат балосидан асрасин, деган гапни эслади. Индамай кетиш ўзи қилмаган айбни бўйнига олиш эди. Аслида, бу хотинларнинг ғийбатига ўхшаган бир гапдир. Аммо одамлар орасида тарқаса, Толибжоннинг томчилаб йиққан обрўси шамолга совурилмайдими? Ёпиғлиқ қозон ёпиғлигича қолсин, деса, эркак киши учун номус ҳар нарсадан улуғ.
– Бундай гап бўлмаган, – деди қатъий қилиб. – Эртага таҳририятга кириб ўтолмайсизми?
Унинг зардали гап оҳанги Турдалиевга таъсир қилди, чамаси, бироз бўшашди:
– Эртага Садир Назировга йиғилиш баённомасини олиб боришим керак, – деди хўмрайиб.
– Унда, ўша ерда учрашамиз! – Толибжон ортига бурилиб, оқсоқланганича жаҳл билан уйи томонга юриб кетди.
У ҳовлисига бўшашиб, елкасига бир қоп ун ортмоқлагандек ҳорғин кирди. Ҳаммаёқ чиннидек қилиб супурилган. Баҳорнинг майса ҳиди анқиб турган ажиб ҳавоси, орасталик киши дилини яйратади. Ётоғига шошаётган қуёш гилоснинг оппоқ гулларини сийпалайди. Аммо шу дамда Толибжон буларга эътибор берадиган аҳволда эмасди. Деразадан эшитилаётган тикув машинасининг шилдираган товушига бироз қулоқ тутиб турди. Гулчеҳра буюртма тикиб ўтирарди. “Ҳозир сўроққа тутади, – деб ўйлади. – Унга айтмаслигим керак. Эзилади, нима қиламан, кайфиятини бузиб…”. Толибжон уйга кирганида ўзини анча босиб олганди. Бироқ Гулчеҳра эридаги ўзгаришни дарҳол пайқади:
– Нима бўлди?! – деди хавотир билан кўзларини пирпиратиб.
Хотинининг овозидаги ҳамдардлик Толибжоннинг юрагини баттар сиқди.
– Ишда чарчадим, – деди оёғига ишора қилиб. – Кўп юрдим, дам оламан.
– Майли, – деди Гулчеҳра. Эрининг гапига ишонмагани эса юз-кўзидан сезилиб турарди.
Толибжон индамасдан ҳовлига чиқдида, фотолабораториясига кириб кетди. Асаби бузилган, юраги сиқилган пайтларда шу нимқоронғи хонасида ёлғиз қолиб ором топарди. Жавонда қадрдон “Фотокор”и турибди. Ҳозир уни ишлатмайди, замонавий фотокамералари бор. Бироқ ёшлигининг мукаррам хотиралари мужассам буюмни ҳануз кўз қорачиғидек асрайди. Деворга мана шу фотокамерада биринчи олган портрети илиб қўйилган. Бу – ойисининг дарё бўйида тушган сурати. У суратга ўйчан тикилиб, столининг ғаладонидан кундалик дафтарини олиб варақлади. Бир оёғидан айрилиб, тўшакка михланиб қолган кунлардаги изтироблари, отасининг уруш хотиралари… Темирйўл вокзалида ногирон дайдини кўрганида қаттиқ таъсирланиб, ўзини қўйгани жой тополмаган кунлари ҳам шу дафтарнинг саҳифаларига яширилган. Икки оёғи кесилган пиёнистанинг аҳволи аянчли эди ўшанда. Ҳарчанд уринса ҳам унинг шишинқираган юзи, одамларнинг оёғи остида судралиб юриши кўз олдидан нари кетмади. Руҳиятига даҳшатли куч билан портлаган бомбадек таъсир қилган манзара тумандек тарқаб кетишини жуда-жуда истади. Ётиб ҳам кўзига уйқу келмасди. Бу ёқимсиз ўйларидан қутулиш йўлини излаб, изтиробларини қоғозга туширди. Бутун дарди дафтарга кўчгандек енгил тортди. Ҳозир ҳам ичу таши ёниб, тез-тез ёза бошлади:

“Узоқ вақт ёзмадим ва ёзмас ҳам эдим. Лекин қалбсиз, ҳиссиз бир кимса туфайли бугун яна қўлимга қалам олдим. Садир Назиров мени асоссиз ўзининг рақиби деб ҳисоблайди. Балки, қайбир маънода бунга асоси ҳам бордир. Чунки, биз бошқа-бошқа олам кишиларимиз. Мен оддий фотомухбир бўла туриб ундан кам ишламаётирман. Ахир, у давлат маблағига ўқиган-ку?! Мўмай маош олади. Журналист! Бироқ, икки ой давомида ўша улкан пўлат ғилдирак олдидан ҳар куни бефарқ ўтиб кетаверган… Занглаб кўчада қолиб кетган, йўловчи машиналарни чалғитаётган пўлат ғилдиракни кўрмабдими? Кўрган! Лекин нега бу муаммо қалбини безовта қилмади? Мен суратга олдим, ёздим, газетада чоп эттирдим. Шу кундан у менга тишини қайради. Одам ҳам шунчалик майдакаш бўладими?!
Садир Назиров раҳбарлар билан муносабати бузилиб қолишидан чўчийди. Феъли шундай. Ҳаётдаги, атрофидаги муаммоларга эътиборсиз. Мен билан курашишнинг пасткаш усулини танлади. Ахир, мен Турдалиевнинг уйида бирор марта ҳам бўлмаганман! Қандай қилиб хотини билан муносабатлари ҳақида овоза тарқатишим мумкин?!
Садир Назиров – муҳаррир ўринбосари. У ҳам раҳбар! Нега унингдек одамлар масъулиятли лавозимларда ишлашади? Бундай журналист халққа нима наф келтириши мумкин?! Ё, Худо! Мен жуда хафаман! Улар яхши одамларни эзишади, қолипдан чиқариб юборишади! Буларни енгиб ўтиш учун бардошли бўламан!”

Толибжон ёзувларига сўнгги нуқтани қўйди. Оппоқ деворга тикилиб ўтириб, оёғидан ажралган фожиали кунни эслади. Онасининг меҳрибонликлари, Сервер, Николай Семёнович, Қобилжон амаки, Шокир Исмоилов кўз олдидан бир-бир ўтди. “Дунёда яхшилар кўп, – деди ички бир овоз. – Қўшматга ўхшаган ғаддорлар, Садир Назировга ўхшаган туллаклар ҳам бор. Мен жудаям қийналяпман, лекин чидашим керак! Одам – пўлатдан қаттиқ, гулдан нозик, деганлари шу экан-да”.

15

Эртасига Толибжон таҳририятга келганида Садир Назиров ишда эди. Хонасининг эшиги қия очиқ экан, ичкаридан икки кишининг ғўнғир-ғўнғир гаплашаётгани эшитилди. Улардан бири – Турдалиев эди. Толибжон эшик тутқичини ушлаб, кирайми-кирмайми деб бир зум иккиланди. Лекин кечаги воқеага ҳозир ойдинлик киритиб олмаса бошқа имкон бўлмаслигини ўйлаб, эшикни очди-да, ичкарига кирди. Садир Назиров хона тўридаги ўзининг ўрнида ўтирар, Турдалиев берироқда тик турганича куйиб-пишиб унга ниманидир тушунтирарди. Толибжонни кўриб иккилариям жимиб қолишди.
Садир Назиров ўрнидан турмасдан кўзини лўқ қилиб тикилиб ўтираверди. У Толибжондан ёш эди. “Сўрашишниям билмайди”, деб ўйлади Толибжон. Шу тобда унинг бу ўтириши кўзига жуда хунук кўринди. Заҳил юзидаги олдинга туртиб чиққан дўрдоқ лаби ўзига сираям ярашмасди. Кўкиш, ҳаракатсиз катта-катта кўзлари шишадек ялтирайди. “Мунча совуқ бу одам, – деб ўйлади, – аввал эътибор бермаган эканман”.
Турдалиев эса Толибжонни кўриб каловланди. Тез четга ўтиб, йўл берди. Толибжон аввал Турдалиев, кейин Садир Назиров билан қўл бериб сўрашди. Кўнглининг бир четида, балки у гаплар бўлмагандир, деган илинж ҳам йўқ эмасди. Садир Назиров ўша-ўша, бир тукини ўзгартирмай ҳайкалдек қотиб қолган. Турдалиевнинг кечаги важоҳати йўқ, Толибжоннинг нима дейишини кутиб жимгина мўлтираб турарди.
– Садирбой, сиз мени, Турдалиев хотини билан ит-мушук бўлиб юлишади, деганимни қаерда эшитгандингиз? – деди Толибжон ўзини босиб.
Садир Назиров турқини ўзгартирмади. Ўзини оромкурсининг суянчиғига ташлаб, қаршисида тик турган икки кишига сурбетларча бир-бир қараб олди.
– Турдалиев ҳақида гапирганингиз ростми? – деди совуқ қилиб.
– Рост. Лекин…
– Ана! – у кўрсаткич бармоғини ниқтаб, ўрнидан сапчиб турди. – Ана, айтмадимми?!
– Нима, ана?! Мен Турдалиевни яхши одам дедим.
– Яхши одамниям сирлари бўлади. Бошқалар ҳақида гапириб юриш яхшимас!
Толибжон бу гапни эшитиб ўзини тутолмай қолди. Миясига гуп этиб қайноқ қон урди. Нима деярини билмасдан лаблари титрарди. Кўз олди қоронғилашиб, мувозанатини у оёғидан бу оёғига ташлай бошлади. Бу қабоҳатга асаблари дош беролмади:
– Гапни айлантирма! – бақириб юборди тутоқиб.
Ўзи билмаган ҳолда қўли беихтиёр елкасидаги фотоаппаратига бориб қолди. Қаршисида Садир Назировни эмас, жирканч башараси тиришиб турган Қўшматни кўрди. Ундан ижирғаниб, фотоаппаратини баланд кўтарди. Жон-жаҳди билан улоқтирилган фотоаппарат Садир Назировнинг елкасига тегиб, катта ялтироқ столга зарб билан урилди. Шиша бўлагининг “чарс” этиб сингани эшитилди. Мувозанатини йўқотган Толибжоннинг ёғоч оёғи ғижирлаб танаси чайқала бошлади. Ёрдамга отилган Турдалиев уни ушлаб қолишга улгурмади. Толибжон тахта полга қулади!
Шовқинни эшитиб қарама-қарши хонадан Зокир Қодиров чиқди. Очиқ эшикдан полда ўтирган Толибжонга кўзи тушди-ю, хонага отилиб кирди.
– Нима гап?! – деди Садир Назировга қараб.
У фотоаппарат зарбидан оғриётган елкасини ушлаб без бўлиб тураверди. Бу пайтда икки ўт орасида қоврилаётган Турдалиев зўр бериб Толибжонни турғазишга уринарди. Толибжон карахт бўлиб қолган, ҳеч нарсани эшитмас, ҳис қилмасди. Зокир Қодиров дарҳол Турдалиевга ёрдамлашди. Биргалашиб Садир Назировнинг хонасидан олиб чиқишди.
Уни бош муҳаррирнинг хонасига ярадор одамдек икки томонидан суяб, судрагудек қилиб олиб киришди. Бурчакдаги суянчиқли диванга ётқизишганда Толибжон секин кўзини очди. Зокир Қодиров пиёлага чой қуйиб, унинг титраб турган лабига тутди. Толибжон тамшаниб бир қултум чой ичди. Шовқин-суронни эшитиб, таҳририятнинг уч-тўрт нафар ходимлари ҳам ҳовлиққанча бош муҳаррирнинг хонасига кириб келишганди. Улар бир зумда Толибжонни ўраб олишди. Кимдир қаердандир қўлига тушиб қолган газета билан уни елпир, яна биров ҳеч нарсага тушунмай ачинганича қараб турарди.
Зокир Қодиров иш столига бориб, “тез ёрдам”га қўнғироқ қилди. Турдалиев айбини бўйнига олган маҳкумдек бўшашиб, хона бурчагига бориб қолди. Яна ҳамма Толибжон билан овора бўлиб, бир-бирларидан нима гаплигини суриштира бошлашди. Шу аснода “тез ёрдам” етиб келди. Хонага кирган оқ халатли шифокор аёл ранги оқариб ётган Толибжоннинг билагини бироз ушлаб турди-да, қон босимини ўлчай бошлади.
– Артериал босим кўтарилибди, – деди темир жомадонини очаркан. Сўнгра чаққон ҳаракатлар билан муолажага киришди.
Бу пайтда Зокир Қодиров Турдалиевни саволга кўмиб ташлади. У бўлган воқеани айтиб берди.
– Толибжонни кўп йилдан бери биламиз, унақа йигитамас, – деди Зокир Қодиров унга таъна билан тикилиб.
– Мен бугун ҳаммасини тушундим, – Турдалиев гуноҳкорона бошини эгди, – кечиринглар мени.
Муҳаррир унга ҳеч нарса демади, яна Толибжоннинг тепасига келди. Кимдир унинг қўлини уқалар, бошқаси ҳамон буклоғлиқ газета билан елпирди.
– Бироз қимирлатманглар, – деди “тез ёрдам” шифокори. – Қон босими тушади. Лекин барибир, ҳудуд шифокорига кўринганлари маъқул.
Толибжон ўзига келиб қолди. Тирсагига таяниб, ўрнидан туришга ҳаракат қилди. Бироқ кўзга кўринмас юҳо бор қувватини сўриб олгандек ҳолсиз эди. Чўяндай оғирлашган қовоқларини базўр кўтариб, кўзини пирпиратди. Зокир Қодиров олдига келганида хижолатдан ёноқлари уча бошлади. Садир Назировнинг хонасида қуюшқондан чиқиб кетганига афсусланди. Асабийлигининг сабабини тушунолмай қийналди. Бир марта Гулчеҳрадан беркитиқча шифокорга ҳам учраганди. “Бу зўриқиш кўпроқ ногиронликнинг таъсири, – деганди доктор. – Шундай пайтларда ўзингизни босишга ҳаракат қилинг. Жанжалли вазиятлардан узоқроқ юринг”.
– Кечирасизлар, – деди бетоб ётган одамникига ўхшаган заиф овозда. – Айб менда.
– Йўқ, Толибжон, сиз айбдор эмассиз, – Зокир Қодиров чертиб-чертиб гапирди. – Янги ўринбосарим жамоа билан чиқишолмаяпти. Хурмача қилиқларидан азият чеккан сизгина эмас… Майли, бу масалани кейин кўриб чиқармиз. Ҳозир Юсуф уйингизга олиб боради. Дам олинг, шифокорга кўрининг. Меҳнат таътили берамиз.
Эшик очилиб, таҳририят ҳайдовчиси Юсуф кирди. У Толибжонга ҳамдардлик билан қараб қўйди-да, ўрнидан туришига ёрдамлашди.
Зокир Қодиров “сиз айбдор эмассиз”, деган бўлсаям Толибжон ўзини тутолмай қолганидан қаттиқ афсусда эди. Уятдан бир сўз демай, Юсуфнинг қўлидан ушлаб секин-аста эшик томонга юрди.
Зартопганга етгунларича ҳам Толибжон гапирмай борди. Юсуф ҳовлига етаклаб кирганида дарвоза очилганини эшитган Гулчеҳра уйдан чиқди. Эрининг аҳволини кўриб, эсхонаси чиқиб кетди. Тиззаси қалтираб, нима деярини билмай, ранги оқариб туриб қолди.
– Хавотир олманг, кеннойи, ҳеч нарса бўлмади, – деди Юсуф. – Бироз қон босимлари ошибди. Ҳозир яхшилар. Аччиқ кўк чой дамлаб берсангиз отдай бўлиб кетадилар.
Толибжон бўшашиб турарди. Ҳозир Садир Назировнинг хонасидаги важоҳатидан асар ҳам қолмаганди. Аксинча, қилиб қўйган шўхлигидан пушаймон боладек жилмайиб хотинига термилди. Юсуф хайрлашиб чиқиб кетган ҳамон етаклашиб уйга киришди. Гулчеҳра Толибжонни ўринга ётқизиб қўйди-да, яна сўроққа тутди. У бўлган воқеани айтиб берди.
– Кўрдингми, Гулим, гапни ҳар томонга бурса бўлади. Таҳририятда Турдалиевни мақтаб гапиргандим, Садир Назиров бошқа томонга буриб юборди. Ёмон гапга одамлар тез ишонишади. Туҳматдан ёмони йўқ экан бу дунёда.
– Сизга бир нарса бўлса мен нима қиламан?! Асабингизни бузманг. Ҳеч бўлмаса мени ўйланг-да. Энди сиздан бошқа кимим бор? – Гулчеҳра кўзига ёш олди.
Толибжон Гулчеҳрага қўлини чўзди. Гулчеҳра каравотнинг бир четига ўтириб, беихтиёр эрининг қўлини силай бошлади. Толибжон унинг елкасидан қучди.
– Сени ҳар доим ўйлайман, Гулим!
– Мен ҳам…
…Эртасига саҳарлаб Гулчеҳра бозорга чиқиб кетди. Толибжон меҳмонхонасида чой ичиб ўтирарди. Дераза очиқ эди, дарвозанинг тақиллагани эшитилди. Толибжон ўзининг исмини айтиб чақирган Юсуфни овозидан таниди.
– Кираверинг, – деди ўрнидан қўзғалиб.
Қадам товушлари эшитилиб, дераза олдида жилмайганича Юсуф пайдо бўлди. У қўлини кўксига қўйиб салом берди.
– Толибжон, опоқ бўлиб қолдизми? Кеча қўрқитиб юбордингиз-ку, – деди ҳазил аралаш кулиб.
Унинг самимий гапидан Толибжоннинг кўнгли кўтарилди.
– Ичкарига киринг, чой ичамиз.
– Майли, дўстим, бошқа сафар, – тараддудланди Юсуф. – Зокир акам, айтиб ўт, дегандилар, бирровга кирдим, – сизга меҳнат таътили беришибди. Бемалол дам олавераркансиз.
Юсуф хайрлашиб, шошганича чиқиб кетди. Бироздан кейин бозорга кетган Гулчеҳра қўлида картошка-пиёз тўла сўмка билан келиб қолди. Толибжоннинг меҳнат таътилига чиққанини эшитиб, суюнди:
– Ўзингизни аямай ишлайсиз, жудаям чарчагандингиз, – деди эр-хотин чой ичиб ўтиришганда. – Иш ишни топар, дейишади, энди яхшилаб дам олинг.
– Зерикиб қоламан-да?
– Мен зериктирмайман…
Шу куни Толибжон кун бўйи уйдан чиқмасдан китоб ўқиб ётди. Гулчеҳра буюртмаларини тикиб-чатиб ўтирди. У алланималарни гапириб, Толибжонни нохуш ўйлардан чалғитмоқчи бўларди. Кечга яқин ҳеч кутилмаганда Турдалиев келиб қолди. Қўлида нон, қанд-қурс солинган қоғоз халта бор эди.
– Овора бўлибсиз-да, – деди Гулчеҳра у узатган қоғоз халтани олаётиб.
– Овораси борми, келин. Толибжон тузукми?
– Худога шукр, яхшилар. Уйда китоб ўқиб ўтирибдилар. Киринг, кираверинг!
Турдалиев меҳмонхонага кирди. Толибжон уни ўрнидан туриб қарши олди.
– Келинг ака, – Толибжон ҳеч нарса бўлмагандек, мулозамат билан дастурхон ёзилган столга таклиф қилди.
Турдалиев бундай қарши олинишини кутмаган экан, чамаси, бирдан чеҳраси очилди. Ўтириб, қўлини фотиҳага очди-да, узундан узоқ дуо қилди.
– Ука, мен сизни хафа қилиб қўйдим, жуда-а хижолатман, – деди. – Садир Назировни ҳамма гаплари қуруқ туҳмат экан. Ё, тавба! Кап-катта одам-а!? Бунақасини кўрмагандим. Мендаям айб катта. Гапига чиппа-чин ишонибман. Сизни шу уйга кўчиб келган пайтингиздан биламан-ку. У одамни гапига ишонмаслигим керагиди.
– Ҳақиқатни билган бўлсангиз кифоя, – деди Толибжон хотиржам оҳангда.
– Ҳақиқат эгилсаям, синмайди, ука, – яна гапга тушиб кетди Турдалиев. – Бугун ишхонангизда катта йиғилиш бўлди. Мениям чақиришди. Зокир Қодиров жуда-а ақлли одам-да, масалани ўртага ташлаб, очиқ муҳокама қилди. Ҳамкасбларингиз, сиз мени фақат мақтаганингизни айтишди. Ўша куни сизга гапирган гапларимга минг-минг пушаймон бўлдим. Садир Назировнинг “ичида гижжаси бор” экан-да, фақат сизамас, бошқалар ҳақидаям бўлмағур гапларни тарқатибди. Ҳаммалари бир бўлиб, уни изза қилиб ташлашди. “Ариза ёзиб бўшайман”, деб йиғилишдан чиқиб кетди. Яна бир марта узр, мени кечиринг, ука.
– Мен ҳам бунақа одамни энди учратдим, – деди Толибжон бошини чайқаб.

16

Кеч кузакда дарахтлар учидан барг тўка бошлагандаёқ одамлар, қишнинг эрта келишидан далолат, дейишганди. Бу гап чин бўлиб чиқди. Қиш эрта келди. Эрта келган қишнинг қаҳратон совуғи чўзилиб кетди.
Сўнгги пайтда Толибжон Сервер билан кам кўришди. Улар иш, оила ташвишларидан ортишмасди.
Сервер анча кеч, йигирма етти ёшида Урие деган қрим қизига уйланди. Урие мактабда кутубхоначи бўлиб ишлаб, сиртдан олийгоҳда ўқирди. Турмушга чиққан йилида ўқишини битириб, рус тили ва адабиётидан дарс бера бошлади. Улар тўрт йил деганда фарзандли бўлишди. Гулчеҳра чақалоққа атаб бир бўхча кўйлак-иштон, тагликлар тикди.
Толибжон уйга кирганида Гулчеҳра кўзида ёш билан чақалоққа тиккан кийимларини силаб ўтирарди.
– Нима бўлди?! – деди хавотирланиб.
Гулчеҳра индамади. Толибжон уни тушунди. Хотинининг ёнига ўтириб, сочларини силади:
– Худо бизгаям фарзанд беради, ноумид бўлмайлик. Бола асраб олишимиз ҳам мумкин.
Гулчеҳра ялт этиб эрига қаради:
– Сиз шунга розимисиз?!
– Сен истасанг, майли.
Гулчеҳра уни бўйнидан қучоқлади:
– Шуни айтолмаётгандим.
Толибжон Гулчеҳрани бағрига босиб, сочларини ҳидлади:
– Мени ҳалиям яхши билмас экансан. Бир-биримиздан ҳеч қачон, сираям ажралмаймиз! Севгининг баҳори билан шодланма, ёз-қиши ҳам бор, дейишади. Биз ҳаммасига чидаймиз, Гулим!
Гулчеҳра Толибжонга меҳр билан термилди:
– Кўпинча, бола асраб олганлар фарзанд кўришаркан.
– Нима бўлгандаям у бизнинг боламиз бўлиб қолаверади. Мен шундайларни учратдим… Битта янгилик айтайми?
– Айтинг! – Гулчеҳра суюниб кетди.
– Биз яқинда машина оламиз!
– Йўғ-э?
– Шундай! Пулимиз бор. Ижроқўмдан менга машина ажратишди. Ариза бериб қўйгандим. Ё бўлар, ё бўлмас, деб сенга айтмагандим.
– Қандай машина?!
– “Москвич”, ёмон машинамас. Менга мослаштириб беришади, – у оёғига ишора қилди. – Ҳайдовчиликка ўқийман.
– Бугун Уриеларникига борайли-ик? – деди Гулчеҳра эркаланиб. – Буни уларгаям айтамиз!
– Майли, – деди Толибжон анчадан бери Серверни кўрмаганини эслаб.
Гулчеҳра ёш боладек суюниб кетди. Дарҳол чақалоқ кийимларини қайта бўхчага тугиб, ўрнидан турди. Соат кундузги тўртлар эди. Толибжон аввал ёш техниклар марказига, Жаннахоннинг олдига чиқиб келмоқчи бўлди. Жаннахон – жиккаккина корейс аёли, тасвирий санъат тўгарагининг раҳбари. Ўзбек тилида бемалол гаплашиб, ўзбекча қўшиқларни ҳам қойилмақом қилиб айтади. Шунинг учунми зартопганликлар эркалаб “Жаннахоним” дейишади.
Жаннахон атрофига рассомчиликка қизиқадиган катта ёшлиларни ҳам тўплаб олганди. Тўгарак машғулотларидан кейин йиғилишиб, расм чизишади. Толибжон ҳам улар билан акварель бўёқда ишлашни машқ қила бошлади. Ўрганганлари фотосурат ретушида – газетага бериладиган суратларнинг камчилигини оқ-қора ранг бериб тузатишда асқотди.
Ўша, 1968 йилнинг қиши ниҳоятда қаттиқ келди. Совуқнинг зўридан кўчалар, йўлкалар музламадан локланган тахтадек ялтираб кетди. Совуқ сира пасаяй демас, кундан кун забтига оларди. Қулоқчинларини бостириб кийган болалар бирпас яхмалак отиб, бурунлари қизариб, қалтираганча уй-уйларига тарқалишади. Толибжон шундай совуқда Жаннахоннинг олдига чиқсамми-чиқмасамми, деб бироз иккиланди. “Бирровга ўтаману келаман” деб ўйлаб, иссиқ кийиниб олди.
– Йўл бўлсин? – деди хонага кирган Гулчеҳра.
– Жаннахоннинг олдига бориб келай?
– Шу пайтда-я?
– Озгина машқ қилиб, бир соатга қолмай қайтаман. Ретушга қўлим келишиб қолди.
– Майли, – деди бўшашиб Гулчеҳра. – Мен дўкондан харажат қилиб келаман. Уриеларникига борамиз-а?
– Борамиз, Гулим.
Толибжон ҳовлидан авайлаб юриб кўчага чиқди. Йўл четларига куралган қор уюмлари оқ мармарга ўхшайди. Яланғоч дарахтлар қуруқ совуқда ҳайкалдек қотган. Қовоғи уюлган осмон ваҳимали кўринади. Бундай пайтда ҳайдовчилар ҳам иложсизликдан йўлга чиқишади. Кўчадан ҳар замонда йўловчи автобус ёки оғир юк машиналари ўтиб қоларди. Толибжон эҳтиёт бўлиб, аста-секин йўлни кесиб ўтди. Оқсоқланганича мактаб томонга юрди. Мактаб ҳовлисига кирганида болалар учавериб музлама қилиб юборган йўлакда тойиб кетиб, йиқилишига бир бахя қолди. “Шу бугун чиқмасам бўларкан-да, – деб ўйлади. – Жаннахон ҳар куни ишда-ку, ахир!” Лекин энди орқага қайтгиси келмади.
Мактаб ҳовлисидаги ёш техниклар марказининг бир қаватли биноси бу “қора совуқ”да жунжиккандек оппоқ қорга бурканиб олганга ўхшарди. Ҳамишагидек остонада ўтирадиган хушфеъл қоровул энди йўқ. У Қобилжон амакини эслади: “қандай инсон эди-я!”. Икки тавақали эшикни ғижирлатиб очганида юзига ёқимли илиқ ҳаво урилди. Йўлакдан бўёқ, арраланган ёғочнинг ўткир ҳиди келиб турибди. Хоналар берк, тўгарак раҳбарлари ишларини тугатиб, уй-уйларига кетишган. Фақат “Тасвирий санъат” деб ёзилган жажжи лавҳли тўрдаги эшик очиқ эди. Толибжон ўша эшикнинг олдига бориб, ичкарига мўралади.
Жаннахон рассомчилик дастгоҳига мук тушиб, чап қўлида бўёқ қорадиган палитра, ўнгида мўйқалам тутганича берилиб ниманидир чизарди. Оёқ товушини эшитиб, бошини кўтарди:
– Толибжон?! – Жаннахон суюниб кетди. – Келганингиз яхши бўлди!
– Хаёлингизни бўлдим, майли, ишлайверинг.
– Йўқ, айни пайтида келдингиз, кимнингдир фикрини сўрамоқчи бўлиб қийналаётгандим. Мана, буни қаранг, кимга ўхшайди? – у дастгоҳга қотирилган суратга ишора қилди.
Толибжон тасвирдаги сўлим чеҳрали қизни дарҳол таниди:
– Манзура, – деди ҳеч иккиланмай.
– Ҳа, ўзимиз билан ишлайдиган Манзура. Уни ўзбекона миллий либосда тасвирлаяпман. Атлас жилосига ранг топиш қийин бўляпти. Шунчалар сеҳрли, бу атлас! Яна нимадир етишмаяпти. Нима, а? Мана, узоқроқдан қаранг-чи?
Суратда бир ўрим сочини олдинга ташлаган қиз жилмайиб турарди. Эгнида атлас кўйлак, унинг устидан ҳарир мовий “чопонча” кийган.
– Яхши-ку… Дўппи кийдирсангиз бўлмайдими?
– Во-ой, Толибжон, топдингиз! Тўғри! Тасаввур қилдим, ироқи дўппи керак!
– Ишлаётган экансиз, мен борақолай?
– Йўқ, бу ерга ўтиринг! Мана сизга қалам, акварель. Қоғоз ҳам бор.
Жаннахон дераза токчасидан гултувакдаги тиканли кактусни олиб, столга қўйди.
– Шу кактусни ишланг!
Толибжон Жаннахон суриб қўйган курсига ўтирди. Қалам билан гултувак, унда ўсиб турган кактусни чиза бошлади.
– Шундай бўладими? – деди бироздан кейин.
Жаннахон ишини тўхтатиб, унинг олдига келди.
– Яхши, – қоғозга диққат билан тикилди. – Энди бўёқ берасиз. Ранг танлаётганда ёруғликка эътибор қилинг. Қаранг, бир томон ёруғроқ, чап тарафга соя тушган, бўёғи қуюқроқ бўлади.
Толибжон яна ишга киришди. Бир пайт нимагадир кўнгли ғашланди. “Тезроқ уйга боришим керак, – деб ўйлади безовталаниб. – Гулчеҳра кутиб ўтиргандир”.
– Мен қайтақолай? – деди Жаннахонга.
– Дарров-а? – Жаннахон болаларча самимий жилмайди.
– Гулчеҳра билан Серверларникига боришга келишгандик.
– Унда майли, кейин давом эттирарсиз.
У хайрлашиб, хонадан чиқди. Ташқарида қуруқ совуқ янаям забтига олганди. Қоронғи туша бошлабди. Уйига етиб келганидаям безовталиги тарқамаганди. Шошиб дарвозани очди. Ҳовлига кирди-ю, турган жойида қотиб қолди! Уйнинг остонасида кимдир чўзилиб ётарди! Ҳаллослаганича яқин борди. “Гулчеҳра! Ё Оллоҳ! – деди. – Йиқилибди!”. Толибжон ерга ўтириб, Гулчеҳранинг бошини тиззасига олди:
– Гулчеҳра! Гулчеҳра! Нима бўлди?!
Гулчеҳрадан садо чиқмади. У ҳушсиз эди. Ерда ётган сўмкани суриб, хотинининг қўлини ушлади. Муздек! Ўрнидан туриб, уйнинг эшигини очди. Юраги қаттиқ уриб, қўллари қалтирар, бадани совуқни сезмасди. Фикру ёди Гулчеҳрада, унинг овозини эшитса ҳаммаси жойига тушиб кетадигандек туюларди. Аммо Гулчеҳрадан садо чиқмади. “Ҳозир ўзига келади, ҳеч нарса қилмаган”, деди пичирлаб. Иҳраб-сиҳраб икки қўлтиғидан олиб, уйга судради. Бир амаллаб хонага олиб кирди-да, каравотга ётқизди. Нима қиларини билмай юзларини ишқалади. Гулчеҳра ингради.
– Ҳозир, ҳозир! – деди Толибжон титроқ товушда.
Пиёлага чой қуйди, қўли қалтираб лабига тутди. Гулчеҳра чойдан бир қултум ҳўплади.
– Нима бўлди? Яхшимисан?!
– Йиқилдим, – деди Гулчеҳра базўр.
– Ҳозир, “тез ёрдам” чақираман! – деди титраб-қақшаб Толибжон.
У бир лаҳза тараддудланди. “Тез ёрдам” чақириш учун чорраҳадаги почтага бориш керак эди, ўша ерда телефон бор. Гулчеҳрани шу аҳволда ёлғиз ташлаб кетолмайди. Нима қилсин?!
Ўйлаб ўтиришнинг пайти эмасди. У кўзини юмиб ётган Гулчеҳрага бир қаради-да, ташқарига чиқди. Ҳовли қоронғи, уй остонасини электр чироғи ёритиб турарди. Бориб дарвозани очди. Нажот излаб кўчага чиқди. Нима қилишини билмай бироз турди.
Шу пайт симёғочдаги фонус ёруғида Жаннахон кўринди. У уйига қайтаётганди. Толибжон овоз берди. Жаннахон ажабсиниб тўхтади. Толибжон қўли билан имлаб, ўзи томонга чақирди. Жаннахон бурилиб, кўчани кесиб ўта бошлади.
– Нима гап, Толибжон? – деди яқинлашиб қолганда.
– Гулчеҳра йиқилибди! – Толибжоннинг ботинидан ички бир нидо отилиб чиқди.
– Қаерда?! – Жаннахон ҳамдардлик билан сўради. – Аҳволи яхшими?
– Ёмон! Уйда ётибди. “Тез ёрдам” чақириш керак. Ёлғиз қолдиролмаяпман.
– Мен ҳозир, ҳозир почтага кириб, қўнғироқ қиламан!
Толибжон маъқуллаб бошини ирғади, томоғи қуруқшаб гапиришга ҳоли қолмаганди. Яна бирор сўз айтса, ботинидаги фарёд ташига отилиб чиқадигандек лабини қимтиб олди.
Жаннахон шошиб чорраҳа томонга кетди. Толибжон бошини эгиб, яна ҳовлига қайтиб кирди. “Дўконга бориб нима қиларди, – деди ўзича. – Мияси чайқалган бўлса-я?! Қанча ётган экан совуқда?” Шу хаёл билан уйга кирди. Гулчеҳра ҳамон каравотда қимирламай ётарди. Назарида юзига бироз қизиллик югургандек туюлди. Гулчеҳра Толибжоннинг кирганини сезиб, базўр кўзини очди.
– Ўзингга келдингми?! – деди Толибжон унинг бошига эгилиб.
Гулчеҳра нимадир демоқчи бўлиб, лабини очди, лекин овози чиқмади. Толибжон унинг курсисига ўтирди. Беихтиёр бошини мушт қилиб тугилган қўлларига қўйди: “Энди нима бўлади? Аҳволи оғир!”
Шу ҳолатда қанча ўтирганини билмайди, Жаннахон кирди. Толибжон бошини кўтариб, илинж билан унга қаради.
– “Тез ёрдам” ҳозир келади, – деди Жаннахон. Кейин каравотда ётган Гулчеҳрага яқинлашди. – Яхшимисиз? – деди секин.
Гулчеҳрадан садо чиқмади.
– Совуқда қолиб кетибдими?
– Ҳа.
– Грелка борми?
– Бор! – деди Толибжон ҳовлиқиб. Шу эсига келмаганига афсусланди. Бир зумда резина грелка топиб келди. Жаннахон грелкага иссиқ сув қуйиб, Гулчеҳранинг оёқлари остига қўйди.
Улар гап-сўзсиз ўтиришарди. Хонадаги совуқ сукунат одамни ютиб юборай дейди. Бир пайт дарвоза тақиллади. Жаннахон билан Толибжон ялт этиб бир-бирларига қарашди.
– “Тез ёрдам!”, – деди Толибжон ва шошиб ўрнидан турди.
Дераза ортида қадам товушлари эшитилди. Толибжон эшикни очиб, оқ халатли аёл ва эркакни кўрди. Ўзини четга олиб, уларни ичкарига киритди.
– Нима бўлди? – деди ўрта ёшлардаги, тўладан келган дўхтир аёл.
– Ҳовлида йиқилибди, – деди Толибжон бўшашиб. – Бир соатча совуқда қолган.
Дўхтир Толибжон суриб қўйган курсига ўтирди. Гулчеҳранинг билагини ушлаб, жим бўлиб қолди. Жаннахон ҳамон грелкани Гулчеҳранинг оёғига босган ҳолатда ўтирарди. Дўхтир фонендоскопини қулоғига тутиб, Гулчеҳранинг нафас олишини эшита бошлади. Кейин қон босимини ўлчади. Ҳамширага қандайдир дорининг номини айтди. Толибжоннинг қулоғи битиб қолган, бир аҳволда тик турарди. Жаннахон ўрнидан туриб, пиёлага чой қуйиб, унга тутди. Толибжон чойдан бир-икки ҳўплади.
Ҳамшира Жаннахоннинг ёрдамида Гулчеҳрани ёнбошлатиб, игна санчди.
– Касалхонага олиб борамиз, – деди дўхтир аёл бошини чайқаб, – аҳволи оғир.
Ҳамшира ишини тугатиб, индамай чиқиб кетди. Бироздан кейин йиғма замбил кўтариб кирди. Шу пайт Гулчеҳра ўқчиди. Толибжон унинг олдига келиб, қўлини ёстиққа қўйди-да, бошига энгашди:
– Қаеринг оғрияпти?!
– Бо-шимм, – Гулчеҳранинг заиф овози эшитилди.
Уни замбилга ётқизишди. Замбилнинг олд томонидан дўхтир, ортки тутқич­ларидан ҳамшира билан Жаннахон кўтариб, ташқарига олиб чиқишди. Толибжон оқсоқланиб уларга эргашди.
Гулчеҳра “Тез ёрдам” машинасида йўл бўйи қуруқ йўталиб борди. У кўкрагига қўлини қўйиб зорланарди. Ёнида ўтирган Толибжоннинг юраги эзилиб кетди. Нима дейишини билмай нуқул қўлини ушларди.
Зартопгандан туман шифохонасигача йигирма дақиқалик йўл эди. Йўлда ўтган бу қисқа вақт Толибжонга бир умрдек туюлди. Зартопганга келгани, олма сотувчи қизни учратгани, Қобилжон амаки билан турганида мактаб ҳовлисига кириб келаётган Гулчеҳранинг қиёфаси бир-бир хаёлидан ўтди. Уни беадоғ муҳаббат билан севиши, Гулчеҳрасиз яшашнинг маъноси йўқлигини ўйлади.
Ниҳоят туман марказига етиб келишди. Гулчеҳрани шифохонанинг қабулхона бўлимига олиб киришди. Уни шифокорлар ўраб олиб, ўпкасини эшитишди, қон босимини ўлчашди, ўзаро нималарнидир маслаҳатлашишди.
– Мия чайқалиши бор, – деди узун бўйли, сочларига оқ оралаган невропатолог.
– Дадамирза ака, беморда зотилжам белгилари аниқ, – деди ёшгина қабулхона шифокори.
– Терапевт билан ҳамкорликда даволаймиз, – хулоса ясади Дадамирза ака.
Гулчеҳрани терапия бўлимидаги интенсив палатага ётқизишди. Йўлакдан ойна билан тўсилган бу хонага тиббий мосламалар қалаштириб ташланганди. Ички касалликлар шифокори рентгенография қилиш кераклигини айтди. Уни Толибжон танирди. Эркин Содиқов деган бу докторнинг туманда обрўси баланд эди. Истеъдодига пойтахтдаги шифокорлар ҳам тан беришганини эшитган. Шу бугун унинг навбатчи эканидан кўнгли бироз таскин топди.
Ҳамширалар Гулчеҳрани ғилдиракли каравотга ётқизиб, рентген хонасига олиб кетишди. Толибжон “Интенсив палата” деб ёзилган ойнаванд хонада кутиб ўтирди. Улар беш-ўн дақиқада қайтишди. Гулчеҳранинг кўкариб қолган бармоқларига қизил югуриб, анча бўшашганди. Толибжон буни яхшилик аломати, деб тушунди. Лекин сўлғин юзлари ҳамон лов-лов ёнарди. Ҳамшира муолажа бошлади. Ёнбошига игна санчди, билагига томчилагич улади.
Хонага Дадамирза ака билан Эркин Содиқовлар киришди. Эркин Содиқов Гулчеҳрага термилиб ўтирган Толибжонни эшик олдига чақирди.
– Рентгенограммани олдик, – деди паст овозда. – Ўйлаганимдек, икки томонлама ўпка зотилжами. Ҳовлида тахминан бир соат қолиб кетган, дедингиз-а?
– Ҳа.
– Бу совуқда шундай бўлиши аниқ эди.
– Оғирми?
– Икки томонлама зотилжам оғир кечади. Беморнинг қувватига қараб…
– Нима бўлади?!
– Ҳамма чораларни кўряпмиз. Умумий ва биокимёвий таҳлилларга қараб муолажа белгилаймиз. Ҳозир таҳлилларнинг жавоби келади. Умуман, даволашни бошладик. Антибиотик қилинди. Беш фоизли глюкоза эритмаси аскорбин кислота қўшиб томирига уланди. Бу яллиғланишни қайтаради. Сиз тушунган одамсиз, биз тиббиётда бор муолажаларни қиламиз албатта.
Ушбу лаҳзада Толибжон ўзини заиф, иложсиз сезарди: “Оғир дейишяпти… Қўлидан нима келади? Ёрдам сўраб кимга боради?!”
– Ҳамшираларга халал бермасак бемалол ишлашади, – яна Эркин Содиқовнинг овози эшитилди. – Юринг, менинг хонамга.
Улар бўлим йўлагига чиқишди. Ординаторлар ўтирадиган хонага киришганда Эркин Содиқов юмшоқ диванга ишора қилди:
– Шу ерда дам олинг, бемалол. Бу совуқда Зартопганга қайтмайсизку ахир.
– Раҳмат, – деди Толибжон. – Гулчеҳрани ташлаб қаёққаям борардим.
– Тушунаман, – доктор шундай деб бошини ирғади-да, чиқиб кетди.
У юраги сиқилиб бироз ўтирди, яна йўлакка чиқди. Оқсоқланиб Гулчеҳра ётган хонага борди, ойнадан ичкарига мўралади. Ҳамшира томчилагичга тикилиб тик турибди, Эркин Содиқов фонендоскопи билан Гулчеҳрани эшитарди. Толибжон эшикни очиб, ичкарига кирди.
– Қандай? – деб сўради бирор юпанч гап эшитиш илинжида.
– Бирдек, – жавоб берди доктор.
Тун ана шундай таҳликали ўтди. Тонг ёришганда бўлим жонланди. Бўш палатадан эснаб чиққан икки фаррош қиз узун йўлак, муолажа хоналарини ювишга киришишди. Ҳамширалар томчилагич мослама, сирланган идишларида дори-дармонлар билан шошиб у ёқдан-бу ёққа ўтишарди.
Эркин Содиқов Толибжонни саҳарлик қилиш учун бўлим ошхонасига бошлаб кирди. Толибжоннинг томоғидан ҳеч нарса ўтмади. Докторнинг кўнгли учун бир бурда нон билан чой ичган бўлди. Соат тонгги еттига яқинлашганди. Ошхона эшиги очилиб, безовта ҳамшира кўринди.
– Дўхтир! Бемор оғирлашди! – деди таҳликали овозда.
Эркин Содиқов сапчиб ўрнидан туриб, эшикка отилди. Бу гапни эшитиб, Толибжоннинг этидан тирноғигача музлаб кетди. “Гулчеҳра оғирлашибди. Нега, нега оғирлашади? Шунча дори-дармондан кейин ҳам-а?” У кўзига қалққан ёшни сидириб ташлаб, ошхонадан чиқди. Йўлакда Эркин Содиқовнинг Гулчеҳра ётган хонага кириб кетаётганини кўрди. У ҳам ёғоч оёғини ғижирлатиб ўша томонга интилди. Эшик олдида ичкаридан чиқиб келаётган ҳамшира уни тўхтатди:
– Илтимос, бироз кирмай туринг.
Толибжон ҳамширага бўйсуниб йўлакда қолди. Зум ўтмай бояги ҳамшира яна югургиб қайтиб чиқди. Худди шундай шиддат билан йўлак охиригача бориб, чапдаги эшикка кириб кетди. Бир дақиқа ўтар-ўтмас қўлида оқ сирли идиш билан қайтиб келди. Толибжон ниманидир сўрамоқчи бўлиб оғиз жуфтлади, аммо улгурмади. Ҳамшира хонага отилиб кириб, ортидан эшикни ёпди.
Ярим соатлардан кейин Эркин Содиқов интенсив палатадан чиқди. Толибжон унга хавотир билан термилди.
– Тана ҳарорати кўтарилган, – деди у. – Ҳозир бироз тушяпти.
– Кирсам бўладими?
– Албатта, киринг.
Доктор электр чироғининг хира ёруғида ялтираётган йўлакдан ординатор хонаси томонга тез-тез юриб кетди. Толибжон интенсив палатага оёғига тош бойлангандек оғир қадамлар билан, қурқув, ички бир титроқда кирди. Гулчеҳра ўринда оппоқ, гўзал бўлиб ётарди. У гўё хаста эмас, саҳарги ширин уйқуда ором олаётгандек эди.
Толибжон каравот ёнбошидаги курсига ўтириб, унинг қўлини ушлади. Гулчеҳра қийналиб кўзини очди. Нилуфар ёноқлар титради. Нимадир демоқчи бўлиб лабини жуфтлади. Овози чиқмади. Кўзларида жонланиш пайдо бўлди. Толибжон сеҳрлангандек унга тикилиб ўтирарди. Уларнинг кўзлари учрашди:
“Мен сиздан миннатдорман”, – дерди Гулчеҳранинг ёш қалқиб турган нигоҳи.
“Гулчеҳра, сенсиз яшолмайман!” – дея зорланди Толибжоннинг ёш тўла кўзлари.
“Доимо қалбингиздаман”, – деди Гулчеҳранинг ўчаётган алангадек сўлғин нигоҳи.
“Мени ташлаб кетма!” – деди Толибжон илтижоли боқиб…
Кимдир тирсагидан ушлади. Толибжон чўчиб қаради: Эркин Содиқов экан.
– Толиқтириб қўймайлик? – деди у юмшоқ оҳангда.
Улар олдинма-кейин интенсив палатадан чиқиб, ординатор хонасига киришди. Толибжон хонада қолди, Эркин Содиқовни бемор кўргани чақиришди . Хона эшиги очиқ эди. Толибжон юмшоқ диванга беҳол ўтирди. Кўзини юмганида тирқираб ёш чиқиб, аччиқ икки томчи ёноғидан лабига оқиб тушди.
Йўлакдан тапир-тупур оёқ товушлари эшитилганда яна ўрнидан қўзғалди. Юраги ҳовлиқиб тез ура бошлади, боши айланди. Бир амаллаб йўлакка чиқиб олди. Югургилаб кетаётган ҳамширанинг Гулчеҳра ётган хонага кирганини кўрди-ю, бутун танида совуқ қалтироқ бошланди. Ёғоч оёғи ўзига бўйсунмаётганини сезди. Қўлини деворга тираб, кесилган дарахтдек оғаётган танасини базўр ўнглади. Хаёлидан “Гулчеҳрага бир нима бўлди?!” деган фикр чақмоқдек чақнаб ўтди. Ўша томонга юрди. Ойна ортида ҳаракатлар тезлашганди, дўхтирларнинг хавотирли чеҳралари юрагини музлатиб юборди, нимадир юз бераётганини тушунди. Ичкарига қарай-қарай эшикни очиб, хонага кирди. Гулчеҳранинг каравотини дўхтир, ҳамширалар қуршаб олишганди.
– Юрак уриши тезлашди, – деган эркак овози эшитилди.
– Қанча?
– Бир юз беш.
– Аппаратга оламиз!
Ранги пахтадек оппоқ, ҳушсиз Гулчеҳранинг бутун бадани қаттиқ зилзила бошлангандек титрай бошлади. Толибжоннинг бошига тош ағдарилгандек бўлди. Бу тош юрагининг бардошини синамоқчидек дақиқа сайин оғирлашиб, уни ерга тортарди. Ўша, золдир ғилдиракли аравачадаги исқирт ногирон яна кўз олдида пайдо бўлди. У одамлар оёғи остида судралиб юрар, атрофдагилар ижирғаниб, ўзларини четга олишарди… “Йўқ!” – деб юборди Толибжон бехосдан. Унинг овозини эшитиб, Эркин Содиқов ортига ўгирилди. Афтодаҳол Толибжонни кўриб, олдига келди. Тикилиб турди-да, елкасига қўлини қўйди.
– Аҳволи оғирми? – сўради Толибжон.
– Оғир.
– Тузаладими?!
– Нима зарур бўлса ҳаммасини қиляпмиз.
Толибжон Гулчеҳра томонга талпинди. Ҳамширалар четга ўтиб, йўл беришди. Кимдир ўриндиқ қўйди. Толибжон ўтирди. Гулчеҳранинг муздек қўлини ушлади. Кафтларининг орасига олиб исита бошлади. Кўзларидан қайноқ ёш қуйилди. Иккита биллур томчи Гулчеҳранинг билагига тушди. Уни кафти билан авайлаб артди. Беихтиёр қўлларини силай бошлади… Қанча ўтирганини билмайди, бир пайт кимдир қўлтиғидан олиб турғизди. Эркин Содиқов экан:
– Аҳволи бироз енгиллашди, – деди. – Юринг, туни бўйи ухлаганингиз йўқ.
Толибжон карахт бўлиб қолганди, индамай бўйсунди. Улар бўлимнинг узун йўлагидан юриб, шифокорлар хонасига киришди. Толибжон яна ўша юмшоқ диванга чўкди. Эркин Содиқов пиёлага чой қуйиб тутди. Илиқ чойдан бир-икки қултум ҳўплаб ўтирганида доктор нимадир деди-да, чиқиб кетди, Толибжон унинг гапини англамади. Яна эшик очилиб, ҳамшира қиз кўринди.
– Сизга келишибди, – деди.
У ҳамон карахт бўлиб ўтирарди, талмовсираб тикилди.
– Сизни чақиришяпти, – деди ҳамшира қўли билан йўлакка ишора қилиб.
Толибжон диван тутқичига суяниб ўрнидан турди. Йўлакка чиқиб, Гулчеҳра ётган томонга хавотир билан қаради.
– Толибжон! – деган таниш овоз эшитилди.
Бўлимнинг кираверишида Сервер турарди. У тез-тез юриб Толибжоннинг олдига келди.
– Гулчеҳра яхшими? – деди унга тикилиб.
Толибжон бошини чайқади.
– Эҳ! – деди Сервер ўнг қўлини мушт қилиб кафтига ураркан. – Фалокат оёқ остида, деб шуни айтадилар-да!.. Дўхтирлар нима дейишяпти?
– Ўпкаси шамоллаган, аҳволи оғир… Биласанми, Сервер, ҳаммасига мен айбдорман! Ўзимни кечиролмаяпман! Ўшанда уйдан чиқиб кетмаганимда бундай бўлмасди. Қобилжон амакининг васиятини бажаролмадим… Гулчеҳрани авайлолмадим-м…
Толибжон бўшашиб, ғалати бўлиб қолганди. Кечаги кўзлари чақноқ, ҳазил-ҳузул қилиб юрадиган Толибжонни ҳозир таниб бўлмасди. Ташқаридаги қаҳратон совуқ ҳам, касалхонанинг иссиқ хоналари ҳам унинг учун бефарқдек. Бир кунда ғамдан букилиб қолган, ночор қариядек бошини эгиб олган.
Сервер унинг аҳволини тушуниб турарди. Бўлиб ўтган воқеани Жаннахон батафсил айтиб берганди. Толибжон билан Гулчеҳра уникига бормоқчи бўлишгани, Гулчеҳра дўкондан харажат қилиб қайтганида йиқилганини ҳам. Сервер бунда қайбир маънода ўзини ҳам айбдордек ҳис қилаётганди.
– Сен билан қоламан, – деди у. – Дори-дармон керакдир? Дўхтирлар айтишмадими? Иброҳим ҳам мен билан келди. Пастда кутиб турибди. Устозимни ёлғиз қолдирмайман, деяпти.
– Йўқ, Сервер, ҳозир ҳеч нарса керакмас. Сен ишингга боравер, – у Сервернинг елкасига қўлини қўйди. – Раҳмат, дўстим, Иброҳимга ҳам айт, кейинроқ келар.
Толибжон нима қилишини билмай яна ичкарига кирди. Бироз каловланиб турди-да, диванга ўтирди. Суянчиққа бошини ташлади, оғир тин олиб кўзини юмди… Қоронғилик бирдан ёришиб, Гулчеҳра пайдо бўлди. Чеҳраси бандидан узилган лолақизғалдоқдек сўлғин, изтиробдан лаблари титраб нимадир демоқчи бўларди. Лекин бир оғиз ҳам гапирмади. Толибжонга аразлагандек қаради-да, оппоқ туманли бўшлиққа сингиб кетди… Толибжон кўзини очди. Аламдан диванни муштлади! Қобилжон амакининг қизини унга ишониб топширгани, ботиний нидо билан айтган гапларини эслади. “Нега бундай бўлди?! – дея ўйлади. – Энди нима қиламан?!” Кўнгли тўлиб кетди. Кўзидан ёш қуйилди. Юзига оққан томчиларни беихтиёр ҳаракат билан сидириб ташлади…
Уни иложсизлик эзарди. Кўнглидаги андуҳ шарораси бутун вужудини куйдирди. Шу алфозда анча ўтирди. Мияси тўхтаган соат механизмидек қотиб қолганди. Яна кўзини юмди.
У касалхона йўлагидаги дўпирлаган қадам товушларини эшитиб ўрнидан турди. Шошиб йўлакка чиқди. Иккита ҳамшира ҳовлиқиб Гулчеҳра ётган хонага кириб кетишди. Толибжон ҳам оқсоқланиб ўша томонга интилди. Ойнаванд хонага етганида зўриқишдан нафаси бўғзига тиқилганди. Ҳансираб, Гулчеҳра ётган каравотга қаради. Унинг атрофини яна шифокору ҳамширалар ўраб олишибди. Эшикни шахт билан очиб, ичкарига кирди. Эркин Содиқов дарҳол унинг олдига келди.
– Аҳволи яна оғирлашди, – деди. – Ҳарорати қирқ бир. Юрак уриши нотекис!
Толибжон Гулчеҳранинг бошига келди. Ҳамшира сарғимтил суюқликка докани ботириб, унинг кўзини намларди. Шу пайт сунъий нафас бериш аппаратининг таҳликали овози эшитилди.
– Томирига адреналин, преднизолон юборамиз! – деди Эркин Содиқов. Ўзи дарҳол Гулчеҳранинг кўкрак қафасини иккала кафти билан уқалашга тушди.
Толибжон тошдек қотиб қолди! Деразага қараб ўз-ўзича Худога ёлворди. Гулчеҳранинг жонини асраб қолишини илтижо қилди. Бунинг учун ҳамма нарсасини, ўзининг жонини ҳам беришлигини айтди: “Ахир, унинг гуноҳи нима?! Нега гулдек нозик Гулчеҳраси мана шу қаҳратон совуқда қора ерга қўйилади?! Эндигина яшадим, деганида бу кўргилик бормиди?!”
Орадан қанча вақт ўтганини билмайди, бир пайт Гулчеҳрани қуршаб олган оқ халатлилар издиҳоми ортга чекина бошлади. Хона жимжит бўлиб қолди. Каравот ёнбошидаги аппаратнинг ёқимсиз овози ҳам тинган. Гулчеҳра ўша-ўша, оппоқ, гўзал бўлиб ухлагандек ётибди. Толибжон бир-бир босиб каравотга яқинлашди. Кимдир курси олиб келиб қўйди. У ўтирди. Чарчоқ кўзлари Гулчеҳрага термилди…
– Толибжон ака, бандалик, рози бўлинг, биз қўлимиздан келганини қилдик, – деди доктор.
Толибжон унинг гапларини ё эшитди, ё эшитмади. Гулчеҳранинг қўлини олиб, кўзига босди. Билагини ёш боланинг қўлини ушлагандек авайлаб силади. “Гулим, азобдан қутулдинг! – деди пичирлаб. – Энди… ҳамма азоб менга…”

17

Гулчеҳрадан айрилиши, бу жудолик Толибжонни бениҳоя қаттиқ изтиробга солди. Гўё руҳиятида бир жарлик пайдо бўлгану, ўтмиши, бугунини, бор қувончларини ана шу тубсизлик ютиб юборгандек. Золдир ғилдиракли аравача, ижирғанган одамларнинг оёғи остида судралаётган исқирт ногирон хаёлидан кетмасди. Бу манзара ботиний ўйларининг туб-тубига тошдек чўккан, ҳаёт суви қуриб, ўша тош юзага қалқиб қолгандек.
Бўлиб ўтган даҳшатли воқеалар тушида кечаётгандек эди. Изтироблари ёниб бўлган шамдек қотди. Хотинининг жонсиз танасини қандай уйга олиб келишгани, қабристон, одамлар эс-эс ёдида. Сервер билан Иброҳим доим ёнида бўлишди. Ҳовлига тумонат одам йиғилди. Қишлоқдан дадаси билан ойиси етиб келишди. Тобут кўтарилаётганда Муслима опа шундай фарёд қилдики, жанозага келган эркак­лар ҳам унинг айтиб йиғлашларига чидолмай бошларини эгиб олишди.
Буларнинг ҳаммаси Толибжоннинг хаёлида жуда тез, бир лаҳзада юз бергандек туюлди. Дадаси билан ойиси уникида қолишди. Муслима опа ўғлини овутишга уринар, аммо ўзининг аҳволи ҳам яхши эмасди. У кексайиб қолганди. Келинининг бевақт ўлими, ногирон ўғлининг тақдирига куйинишлари бутунлай ҳолдан тойдирди. Бир неча кунда мункиллаган кампирга айланди.
Маъракалар ўтгандан кейин Толибжон дадаси билан онасини қишлоққа олиб борди. Ўзларининг уйларида ғамлари бироз унутилади, деб ўйлади. Ўзи эса “Ёлғизлик пешонамга ёзилган экан, – дея ботиний фарёдини босишга уринарди. – Аслида, унчалик ёлғиз ҳам эмасман. Гулчеҳра доим ёнимда юргандек, тирикдек”.
Шу кунларда Толибжон ҳаётидаги бу оғир жудоликни енгиш учун тиришиб-тирмашарди. Аммо ўзини қўлга олишга қанчалик уринмасин, Гулчеҳранинг энди йўқлигига кўниколмади. Бир куни меҳмонхоналарида ўтирганида юраги сиқилиб кетди. Ичу таши айрилиқ ўтида ёниб, нафаси бўғзига тиқилди. Юраги хун бўлиб ташқарига чиқди. Қиш кечаси ўша қаҳратон қиш тунидек совуқ эди. Еру осмон унинг дардига шерик бўлгандек қовоғини уйган. У ҳовлига чиқиб муздек ҳаводан чуқур-чуқур нафас ола бошлади. Гупиллаб қор ёға бошлади. Остонадан тушиб, йўлакдан дарвоза томонга юрди. Юзларига муздек қор парчалари қўниб, кўз ёшларига қўшилиб эриб кета бошлади. Қуруқшаган лабларига нордон томчилар қуйилди. Дарвоза олдида мақсадсиз бироз туриб, яна ортига қайтди. Қалин қорни ғарч-ғурч босиб уйининг остонасига келди… Гулчеҳра шу ерда йиқилганди… Остонага ўтириб, беихтиёр кафти билан қорни сидира бошлади, ерни авайлаб силади… Бироздан кейин совқотди. Ўрнидан туриб, пинжагининг ёқасида йиғилган қорларни қоқиб, уйга кирди. Хона иссиқ эди. Пиёлага чой қуйиб ичди. Ёғоч оёғини ечиб, кўзида ёш билан ухлаб қолди…
Толибжон ишга чиқмаётганди. Саҳарда Зокир Қодировнинг ўзи хабар олиб, ҳол-аҳвол сўраб кетди. Тумандаги янгиликлардан гапириб, анча ўтирди. Меҳнат таътилига чиққанини айтди…
У Гулчеҳрадан айрилган кунидан бери ётоқхоналарига киролмай, бошқа хонада ётиб юрарди. Нима қиларини билмай ўша хонага кирди. Гулчеҳранинг ҳамма буюмлари шу ерда эди. Кийим жавонини очиб, беихтиёр унинг кўйлакларини силай бошлади: “Турфа ранг, анвойи гулли… Унинг шунча кўйлаги борлигини билмаган экан… Янги кўйлак кийса боладек суюнарди… Буларнинг барини ўзи тиккан”. Жавоннинг кийимлар тахланган токчасидаги бўхча кўзига иссиқ кўринди. Олиб, очди. Чақалоққа тикилган кўйлак-иштон, тагликлар экан. Бўхчани қайта тугиб, жойига қўйди. Буларни Гулчеҳра Сервернинг чақалоғига атаб тикканини эслади: “Ният қилган эди, эгасига топширолмади, энди мен олиб боришим керак”.
Тахайюлида Гулчеҳра доим бирга эди; қилган ишларини жилмайиб кузатарди гўё. Бирор буюмни кўтаришга қийналса, ёнига келиб ёрдамлашиб юборадигандек. Ҳатто тушлик қилаётганида ҳам қаршисида ўтиргандек туюлди.

* * *

Толибжон кечга яқин Серверларникига бормоқчи бўлди. Ўша кунни эслаб юраги ўйнаб кетди! “На Сервернинг, на чақалоғининг айби эмас бу! – дея ўйлади. – Тақдир экан, бизнинг аччиқ тақдиримиз! Улар ич-этларини еб қўйишди. Бориб келмасам бўлмайди. Бироз ўтириб қайтаман”. Шу ўй билан Гулчеҳра тайёрлаб қўйган бўхчани олиб, уйидан чиқди.
Сервернинг онаси уч йил бурун ошқозон саратонидан вафот этган, синглиси турмушга чиққанидан кейин уйда Урие билан ўзлари қолишганди. Толибжон йўлда кетаётиб иккиланди: қишли-қировли кунда уларникига бориши тўғримикан? Бормаса, яна бўлмайди… Юраги сиқилиб кетди… Шундай ҳардамхаёл билан Серверларникига етиб келди. Дарвоза очиқ эди. Толибжон ҳовлига кириб, қори куралган йўлакдан уй томонга юрди. Ойнаванд даҳлиздан доғланаётган ёғ иси келди. “Урие кечки овқатга уннабди”, дея ўйлади. Йўталиб, овоз берди. Шу заҳоти даҳлизнинг эшиги очилди.
– Келинг-келинг, – деди енгил кийимда остонага чиққан Урие.
– Кутилмаган меҳмон бўлиб келдим.
– Ундай деманг, биз учун доим энг азиз меҳмонсиз.
Толибжоннинг овозини эшитиб, ичкари хонадан Сервер ҳам чиқди.
– Зерикиб ўтиргандим, келганинг яхши бўлди, дўстим! – деди қучоғини очиб.
Толибжон қўлидаги бўхчани Уриега узатди:
– Гулчеҳра чақалоққа кийимлар тикканди.
Урие нима деярини билмасдан бўхчани оларкан кўзи ёшланди. Улар ноқулай вазиятда бир муддат жимиб қолишди.
– Раҳмат, – деди Урие. – Дугонамнинг совғасини умрбод асрайман! – Раҳмат!
Улар меҳмонхонага киришди. Хонанинг ўртасига доира шаклидаги хонтахта қўйилган, атрофига кўрпачалар солинганди. Толибжон ёғоч оёғини узатиб девор томонга ўтирди.
– Урие, софра келтир, – деди Сервер хотинига.
Урие қўшни хонадан иккита оппоқ жилдли юмшоқ ёстиқ олиб чиқди. Биттасини деворга тираб қўйди. Толибжон ёстиққа суянди.
Сервер билан Урие уй кийимида эдилар. Уриенинг бошида ихчам кўк дурра, эгнида майда оқ баргчалар тасвири туширилган сиёҳранг кўйлак.
Толибжон билан Сервер ўтиришгач, Урие шошилиб чиқиб кетди. Бироздан ке­йин кумушранг ялтироқ патнис кўтариб кирди. Патнисдан оппоқ сочиқлар, финжонларда қаҳва олиб хонтахтага қўйди.
– Овора бўлманглар, – деди Толибжон. – Мен тезда қайтаман, бирровга келгандим.
– Нега овора бўлайлик? – куйиниб гапирди Сервер. – Сендай дўстим борлигидан хурсандман. Уйимизга келсанг, бошимиз осмонга етади! Биз доим бир-биримизга тоғдек суянчиқ бўлишимиз керак!
Толибжон унинг гапларини эшитаркан, Зартопганга келган кунини эслади: Сервернинг кўчадаги харракда жилмайиб ўтиргани хаёлида жонланди. Шундай оғир кунларда ёлғиз эмаслигини ўйлади. Эр бошига иш тушганда атрофдагиларнинг кимлиги билинади. Уни яхши одамлар суяшди. Бунга шукр қилади. Ҳаётнинг кўзга кўринмас жарликларига қуламади, умр уммонининг тубсиз гирдобларида чўкмади. Жондан азиз Гулчеҳрасидан айрилган, юраги алам-изтиробга тўлганда ҳамдардлари бор.
Толибжон финжондаги ширин қаҳвадан ҳўплаб, ўйга чўмиб қолди. Бу уйга Гулчеҳра билан келгани ёдига ташганди.
Хонага қўлида патнис билан Урие кирди. Бу аёл нимаси биландир Сервернинг онасига ўхшаб кетарди: сира тиниб-тинчимайди, Анифе онадек оқкўнгил. Толибжон уни мактаб кутубхонасида ишлаётган пайтидан билади. Ўшандаям муаллимлару фаррошларнинг ишларига ҳам аралашиб кетаверарди. Турмушга чиққанидан кейин уй юмушлари, томорқа ташвишлари ёш келиннинг зиммасида бўлди. У ҳеч қачон чарчадим демас, доим кулиб, қуёшдек чарақлаб юрарди. Мана, ҳозир ҳам чақалоғини ухлатиб, қанча ишга улгурди экан.
– Хаве (қаҳва) ичиб бўлдингизми? – деди Урие Серверга.
– Ичдик, Урие, рахмет.
Урие энгашиб, қўлидаги патнисни узатди.
– Э ха-а, бахла шўрпаси-ку (лўбия шўрва!) – деди Сервер патнисдаги ликопларга қараб.
Эр-хотин тиришиб-тирмашиб меҳмоннинг кўнглини олишга уринишарди.
Толибжон билан Сервер гапга тушиб кетишди. Урие жим қулоқ солиб ўтирди. Бироздан кейин узр сўраб, қўшни хонадаги чақалоғидан хабар олгани чиқди. Сервер математика, астрономия ҳақида гапира бошлади.
– Болаларга астрономияни чуқур ўқитиш керак, афсуски, дарс соати кам берилган, – деди у.
– Мен ҳам мактаб астронимиясидан “сомон йўли”дан бошқасини эслолмайман.
– Ваҳоланки, фалакиёт фанининг асосчиларидан бири – Мирзо Улуғбек оламга машҳур бобомиз бўлади! Бу фан ўн бешинчи асрдаёқ беқиёс ривожланган. Нега, деган савол туғилади?! – ҳаяжонланиб кетди Сервер.
– Дарҳақиқат, нега?
– Чунки, биз яшаб турган Ер сайёрасининг тақдири коинот ва юлдузлар билан чамбарчас боғлиқ. Буни инсоният вақт ўтган сайин чуқурроқ англаяпти.
Сервер иштиёқ билан гапирарди. Унинг Аҳмад ал-Фарғоний, Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмий ҳақидаги ҳикоялари Толибжонни лол қолдирди. Сервер тўққизинчи-ўнинчи асрларда яшаб ўтган бу буюк олимлар ҳақида жуда кўп маълумотларни биларди. Уларнинг математика, астрономиядан ёзган асарларини эринмасдан бир-бир санаб берди. Айниқса, ал-Фарғонийнинг астрономиядан энг содда дарслик ёзганини эшитганида Толибжон ҳайрон қолди:
– Демак, ўша даврларда оддий халқнинг болаларига аниқ фанлар ўқитилган экан-да?
– Ўқитилмаса, буюк олимлар ойдан тушишмаган-ку! Уларнинг ҳаммаси подшоларнинг авлоди, деб бўлмайди.
– Сен айтган олимлар ҳақида жуда кам биларканман, – тан олди Толибжон.
– Бунда, биз – ўқитувчиларнинг ҳам айбимиз бор. Мен ўқувчиларимга Муҳаммад Тарағай Улуғбек ҳақида жуда кўп гапириб берганман. Биласан, Улуғбек – Амир Темурнинг невараси, Шоҳрухнинг ўғли. Соҳибқироннинг “беш йиллик юриш”и даврида, 1394 йилда таваллуд топган. У туғилганида мунажжимлар олим ва ҳукмдор бўлишини башорат қилишган экан.
Толибжон ўзининг ёш техниклар марказида илк олган суратлари, Достоннинг хонасидаги Улуғбек портретини эслади.
– Башоратларга ишонасанми?
Сервер ўйланиб қолди. Муносиб жавоб излаб қийналаётгани юз-кўзидан сезилиб турарди. Толибжон дўстининг гапини бўлиб қўйганини пайқади.
– Кечирасан, сени чалғитдим, – деди.
– Йўқ-йўқ, Толибжон, хижолат бўлма. Ўзим ҳам бу ҳақда кўп ўйлайман. Биласан, мен аниқ фанлардан дарс бераман. Бироқ, тарихда мунажжимлар башоратининг ўнгидан келганига мисоллар ҳам кўп-да. Бу тасодиф бўлиши мумкин, албатта. Лекин “Чол ибн Хаттоб” киносидагидек эмас-да, энди. Ердаги ҳаёт осмон жисмлари билан боғлиқлигини қадимги мунажжимлар яхши билишган. Башоратчилар ҳам минг йиллар давомида биз билан ёнма-ён яшаб келишади. Аммо одамлар улардан ҳануз воз кечишмайди. Шундай экан, ишониш ё ишонмаслик ҳар кимнинг ўз иши… Умуман, бу баҳсли масала.
Сервер бироз жимиб қолди-да, жўшқинлик билан давом этди:
– Хуллас, бўлажак буюк олимнинг дунёга келиши Амир Темурдек соҳибқиронга олам-олам қувонч бахш этди. У қамал қилинаётган қалъадаги жангларни тўхтатди. Халқига юкланган солиқлардан ҳам воз кечди. Набирасига Муҳаммад Тарағай деб ўзи исм қўяди.
– Улуғбек буюк бобосининг ишончини оқлади, албатта.
– Улуғбек ўша давр илмий мактаби – Самарқанд академиясини яратди! “Зиж” асари фалакиёт фанининг ривожига улкан ҳисса қўшди. “Зиж”да қуёш, сайёралар, ой ҳаракатини мукаммал талқин қилган. Юлдузлар жадвалини тузишга умрининг кўп йилларини сарфлади!
– Яқинда газетада ўқидим, Улуғбекнинг ўрганилмаган асарлари ҳам бор экан, – деди Толибжон.
– Ҳа, “Рисолаи Улуғбек” асари Ҳиндистонда сақланади. Улуғбек буюк математик ҳам эди. Бу асар ҳали ўрганилмаган. Балки яна янги асарлари топилар. Буюк­ларнинг мероси дарёга ўхшайди, бир оқим ортидан янги оқим келаверади…
Улар анча суҳбатлашиб ўтиришди. Соат тунги ўнга яқинлашганди.
– Энди мен турай, – деди Толибжон. – Саҳарда поездга чиқаман. Ойимнинг олдиларига, қишлоққа бормоқчиман.
Дастурхонга фотиҳа ўқилди. Сервер билан Урие уни кўчага кузатиб чиқишди. Толибжон қиш совуғида жунжикиб, секин-аста қоронғилик қўйнига шўнғиб кетди.

18

Гулчеҳра баҳорни севарди. Ҳовлиларидаги гилос гуллаганда унинг чеҳраси ҳам гулдек яшнаб кетарди. Мана, Гулчеҳрасиз неча баҳорлар ўтди. Толибжоннинг сочларига оқ оралади. У ёши улғайганини одамларнинг муносабатларидан сеза бошлади. Кимдир уни авайлаб, ортиқча гапдан ўзини тийса, бошқа биров – кечагина келин-куёв бўлиб суратга тушган йигит – бугун бўйи баравар ўғлини етаклаб юрган бўларди.
…Ўшанда у меҳнат таътили тугамай ишга чиқиб кетди. Газетанинг одатдаги хизмат сафарлари бошланди. Уйида ётоқхоналарига киришга юраги бетламасди. Бу хонадаги жиҳозу буюмлар Гулчеҳра тириклигида қандай бўлса шу ҳолича сақланар ва хонада унинг ўзи кезиб юргандек, суйган кўйлакларини янги туғилган чақалоқ мисол авайлаб силаб-сийпалаётгандек бўларди. Толибжоннинг буларга кўникиши жуда-жуда оғир эди. Шундай кунларда хотини ўйларида мунаввар қиёфада умрбод яшаб қолишини тушунди. Гулчеҳранинг сўлим чеҳраси умр йўлидаги қайбир пучмоқлардан истаган пайтда жилмайиб чиқиб келаверарди…
У Зартопганнинг соҳир саҳарлари жозибали эканини кўчиб келган кунлариданоқ сезганди. Шаҳарчанинг чор тарафини уфққа туташиб кетган бепоён боғлар қуршаган. Мана ҳозир ҳам енгил шабада аллақайлардан олма гулининг оқ-пушти япроқларини учириб келди. Толибжон темирйўл бекатида қишлоғига олиб борадиган поездни кутиб ўтираркан, ёшлик йиллари ёдига тушди. Чорраҳадан бурилиб, бозор олдидан ўтаётганида яна Гулчеҳрани учратган кунини эслаганди…
Пештахтага ярми қирмизи, ярми тилларанг олмалар териб қўйилганди ўшанда… У секин сотувчи қизга яқинлашди:
“Олма ширинми?” – деди.
“Ширин”, – жилмаяди сотувчи қиз.
“Майлими?” – Толибжон олмага қўлини узатди.
“Олинг, еб кўринг!”
Толибжоннинг кўзларидан тирқираб ёш чиқиб кетди. Атрофдагиларга сездирмасдан рўмолчасини олиб артди. Бекат навбатчиси электропоезд келаётганини ­эълон қилди. Харракларда ўтирган йўловчилар “дув-в” этиб ўринларидан туришди. Толибжон ўзининг мискин ўйлари билан одамлар издиҳомига қўшилиб кетди.
Темирйўлда энди электропоездлар қатнай бошлаганди. Овозсиз келиб тўхтайдиган “электричка”га зартопганликлар ҳавасга ҳам минишарди. Вагонлар озода, қулай, манзилга тез етказиб қўяди.
Толибжон поездда атрофни томоша қилиб борди. Ойнадан Зартопганнинг баҳорни қаршилаб уйғонаётган боғлари лип-лип этиб ўтарди. Бир-бирига томирлардек уйқашиб кетган олма шохлари ғалати шаклларни ҳосил қилган. Қибладан эсган шамолда кун чиқишга эгилган новдалар осмонга талпинаётган одам қиёфасини, айримлари кўринмас тўсиққа урилиб, вулқондек отилаётган шаршарани эслатади. “Дарахтлар ҳам қуёшга интилади, – дея ўйлади Толибжон. – Инсон иродали бўлиши, яшаши, ишлаши керак!.. Гулчеҳранинг хотираси-чи?! Мен уни унутмоқчиманми? Бу ҳиёнат эмасми?!” Ўзини вагоннинг локланган ёғоч суянчиғига ташлаб, кўзини юмди…
У электропоезд қишлоқ бекатига яқинлашганда ўрнидан турди. Перронга уч-тўрт нафар ёшлар тушишди. Бу йигитларни танимасди. “Қишлоғимизнинг эски одамларидан бўлиб қолибман”, деган ўй ўтди кўнглидан. Йигитлар йўл-йўл бўйинбоғли кимсага ажабсиниб қарашарди. Толибжон секин-аста юриб бекатдан чиқди-да, қишлоқ йўлига тушиб олди. Узоқдан қуёш нурларида кумушранг товланиб, мовий тасмадек уфққа чўзилган дарё кўринди. Болалиги ўтган йўллар ўтмиш хотираларини ёдига солди. Ойисини, қўшни аёлларни суратга туширган даврларини эслади. Дарё бўйида штативга ўрнатилган камера олдида мағрур тургани хаёлида жонланди. Одамлар ўзгарибди, йўллар эса ўша-ўша… Дарёнинг ўйга чўмгандек мунғайган қумлоқ қирғоғи ҳам аввалгидек. Фақат унинг ёшлик йиллари жуда-жуда олисларда қолиб кетди…
У туғилиб-ўсган уйига хаёл оғушида кириб келди. Ҳовлида кексайиб қолган Муслима опа ҳазин овозда “ту-ту-ту”лаб товуқларга дон сепиб юрарди. Дарвозадан кирган ўғлини кўрди-ю, маккажўхори дони солинган эски товоқ қўлидан тушиб кетди. Уни бир четга олиб қўйди-да, рўмолини тўғирлаб, “Болажоним!”, дея талпинди. “Ойим қариб қолибдилар, – ўйлади Толибжон. – Жудаям қарибдилар! Сезмабман…”. Унинг кўзларидан тирқираб ёш чиқди. Онаси нимадир деб қучоқлаганида ҳам кўз ёшлари тинмаганди.
– Ойи, дадам қанилар? – деди овози бўғилиб.
– Даданг уйда ётибди, болам, қувватсиз бўлиб қолган.
– Нега?!
– Қарилик-да, қарилик, – Муслима опа ўғлига маъноли тикилди. – Бизни қўявер, ўзинг яхшимисан?
– Ишлаб юрибман, ойи.
Она-бола бир-бирларини сўзсиз тушунишди. “Қийналдингми?” демоқчи бўлди онаси. “Менинг ҳаётим шу энди”, дерди Толибжон…
– Юр, бу ерда турмайлик, – ойиси уй томонга ишора қилди.
Даҳлизга киришганда Толибжон қўлидаги юкхалтани узатди:
– Гўшт, нон олгандим. Зартопганнинг нонидан.
Ойиси жилмайди:
– Ҳеч нарса кўтариб овора бўлма. Дадангни пенсияси катта.
– Ойи, мен ёмон ўғилман.
– Нега ундай дейсан?
– Сизларга қаролмаяпман.
– Биз сендан розимиз. Йўлингни топдинг, қишлоқдагилар ҳам ҳавас қилишади сенга.
– Ойи!
– Нима, болажоним?
– Сизларни Зартопганга олиб кетаман.
– Юр, дадангни олдига кирамиз, – Муслима опа олдинга ўтиб, йўл бошлади.
Нимқоронғи хонага кирганларида электр чироғини ёқди. Дераза олдидаги каравотда дадаси ётарди. У аввалги норғул гавдали, бақувват эркакка сираям ўхшамасди. Деразадан тушган ёруғ оқаринқираган, заҳил юзини ёритиб турарди.
– Ассалом алайкум, дада, – деди Толибжон оҳиста.
– Ва алайкум ассалом, – бошини у томонга бурган дадасининг хирқироқ овози ундан-да секин чиқди.
– Нима бўлди, дада?
– Шамоллаб қолибман, ўғлим. Ўзинг яхши юрибсанми?
– Яхшиман. Дўхтир чақирмадингизми? – у ойисига қаради.
– Чақирдим. Дўхтир дори ёзиб берди. Касалхонага ётинг, деди. Даданг унамадилар.
Толибжон кечагина тоғу тошларда жавлон уриб юрган, сахт-сумбатидан куч ёғилиб турадиган дадасининг озғин билакларига кўзи тушиб ўкинди.
– Касалхонага бормайман, – у Толибжонга термилди. – Тузалиб кетаман. Ўғлим, мен ҳаётда ҳамма нарсани кўрдим; бойликниям, камбағалликниям. Яхшилик билан ёмонликкаям жуда-а кўп дуч келдим. Ҳар бир ишни ақл тарозисида ўлчаб, кўнглим чопганини қилганман. Худо тўғри йўлга бошлади. Урушда ўлимни бўйнимизга олиб жангга кирардик. Ўлим билан ҳам кўп бор юзма-юз бўлдим. Худо тақдиримга ёзган экан, омон қолиб, шунча яшадим. Сен ҳам ўз йўлингни топдинг, энди хотиржамман…
Ўшанда Толибжон отасининг бу гаплари васият ва видолашув эканини тушунмабди. Орадан бир хафта ўтар-ўтмас уни зудлик билан қишлоққа чақиртиришди. Етиб борганида отасининг жони узилганди…
Ҳаётида юз берган жудоликлар Толибжонни эсанкиратиб қўйди. Гулчеҳранинг ўлими, отасининг ёруғ оламни тарк этиши… Бир ой ўтар-ўтмас онажонидан ҳам айрилди…
Эри ўлганидан кейин Муслима опа қувватдан кетди. Иштаҳаси йўқолиб, ниҳоятда ҳолсизланиб қолди. Ўғлини кўриб овунар, унга тўйиб олмоқчидек узоқ-узоқ термиларди. Толибжон, отамга бефарқ бўлдим, дея ич-ичидан эзилиб қолганди. Онасининг аҳволини кўриб, ишидан таътил олди. Отасига ўхшаб Муслима опа ҳам касалхонада ётишга сира-сира кўнмади. Шундан кейин ўзининг машинасида шаҳардаги таниқли шифокорларга олиб борди. Ҳар сафар ўғлининг машинасига ўтираркан, Муслима опанинг нигоҳидан миннатдорлик, шукроналик туйғулари нурдек ёғиларди.
– Ўғлим, сен бошқачасан, – деди бир куни машинасида шаҳарга кетаётганларида.
Толибжон онасининг гапи сермаъно эканини тушунди. Шу кунгача қанча азиз одамларидан жудо бўлди. Мана, энди онаси ҳам юракни эзиб юборадиган мискин оҳангда сўзлаётир.
– Раҳмат, ойи, доим мени ўйладингиз, – деди. – Энди ўзингизга қаранг… Бугунги тиббиёт кучли. Сизни энг яхши дўхтирларга олиб бораман.
Онаси унинг гапларини ё эшитмади, ёки эътибор бермади. Жим бўлиб, бироздан кейин нимагадир ўтмишни эслади:
– Ўша пайтда, эсингдами, шаҳарга яқин жойга кўчиб бораман, дегандинг?
– Кечагидек эсимда, ойи. Нима десам йўл бердингиз.
– Тўғри қилибман. Йўқ деганимда қишлоқда қолардинг. Ёлғиз ўғлини сиғдирмади, дегувчилар ҳам бўлди. Бу гапларга қулоқ солмадим. Мана, катта одам бўлиб кетдинг.
– Ҳа, ойи… Яқинда суратларимга танловда “Гран-при”– олий мукофот беришди.
– Нега менга айтмадинг?!
Толибжон индамай елкасини қисди. Машина асфальт йўлдан елиб борарди. Ойиси, “танлов”, “Гран-при” деганларини тушундими, йўқми, ҳар ҳолда, мукофот деган сўздан таъсирланди:
– Сендан розиман, болам!
Муслима опа бу гапни шундай бир титроқ овозда айтдики, бундан Толибжоннинг эти жимирлаб кетди. Ўйида “Ойим нега ундай дедилар?! – деган фикр чақмоқдек чақнади! Машина рулини ушлаган қўли бўшашди. Тезликни камайтирди. – Энди ойимдан бошқа меҳрибоним қолмади-ку? Гулчеҳрадан, отамдан айрилдим!”
Ҳар инсоннинг ҳаётида жудоликнинг иштибоҳи боди сабодек кезиб юради. Аммо одамзод ишонч билан яшайверади. Бағри бутунликка, эртанги кунига ишончсиз яшаб бўладими, ахир. Ўтган салафларни хотирлаб соғинамиз, ўкинамиз. Ёнимиздаги, бағримиздаги меҳрибонимизни бериб қўйганда эса сорбонсиз қолгандек бўзлаймиз.
Номдор докторларнинг муолажалари кор қилмади. Орадан бир ой ўтар-ўтмас ойиси бутунлай ётиб қолди. Қўни-қўшни, қариндош-уруғлар хабар олишар, “тузалиб кетасиз”, дейишарди кўнгил сўраб. Аммо хасталик орқага чекинмади, нимжонгина аёлни бир бурда қилиб қўйди.
Муслима опа овқатдан қолди. Бошида қўшни – Ҳидоят опоқи сув томизиб ўтирди. Ойиси узоқ ухлайди. Кўзини очганида уларга термилади, кимнидир излагандек бўлади. Ҳидоят опоқи – чўпдек озғин, қорачадан келган кампир, титроқ қўллари билан унинг сочларини силайди.
– Муслимажон, ўртоғжон, қаридик, – дейди ғамгин овозда. – Кўз очиб-юмгунча ўтди-я ёшлигимиз! Мен ёнингдаман, ўғлинг ёнингда, хотиржам бўл! Яхши-ёмон кунларда бирга бўлдик, сирдош эдик… Биздан рози бўл…
Унинг гапларини эшитиб Толибжон икки кафтини юзига босди. Танаси ботиний ўксикдан силкиниб-силкиниб тушаркан, елкасида Ҳидоят опоқининг қўлини сезди.
– Ўғлим, – деди у, – Муслима сени ҳеч тилидан қўймади… Онанинг меҳри булоқ бўларкан-да, болам, қайнаб турган булоқнинг суви адо бўлармиди? Дарё бўйида суратга туширганинг эсингдами? Унда жуда ёш эдинг?
Толибжон ялт этиб Ҳидоят опоқига қаради.
– Нималарни эслаяпти мияси айниган кампир, деб ўйладингми? – Ҳар кирганимда Муслима шу суратни, янги дурра ўраб, кўк гул босилган кўйлакда тушган суратини кўрсатарди. Сени соғингандан шундай қиларди. Дарё бўйида мениям суратга туширгансан. У пайтларда онанг иккаламиз анча ёш эдик…
Толибжон Ҳидоят опоқининг охирги гапларини эшитмади. “Сени соғингандан” дегани юрагини эзди. Унинг калимаи тоййиба ва калимаи шаҳодатни тиловат қилаётгани эшитилди:
– Ла илаҳа иллаллоҳу Муҳаммадур Росулуллоҳ. Ашҳаду ал ла илаҳа иллаллоҳу ва ашҳаду анна Муҳаммадан абдуҳу ва росулуҳ…
“Оҳ, ўртоғжон-а, сенданам айрилдим-а!” деганида ялт этиб онасига қаради. Муслима опа кўзларини юмиб, хотиржам бир қиёфада мангу уйқуга кетганди. Толибжон онасининг қўлини кафтлари орасига олиб, бошини қўйди…

19

Ёшлари улғайиб қолганда ҳам Толибжон билан Сервер ўртасидаги дўстлик ришталари узилмади. Аксинча, вақт ўтган сайин бу кўзга кўринмас иплар янаям маҳкамроқ боғланди. Онасидан айрилганидан кейин Толибжон анча чўкиб қолди. Сервер уни ёлғиз қолдирмасдан, олдига тез-тез келиб турарди.
– Тентаксойнинг нариги томонига ўтгансан-а? – деб қолди бир куни.
– Ўтганман? – Толибжон ажабланди.
– Йўлдош отани биласанми?
– Йўқ, эслолмаяпман.
– Бир юз ўн уч ёшга кирганлар!
– Йўғ-э?!
– Худди шундай!
– Отани зиёрат қилгани узоқ-яқиндан одамлар келиб туришади. Буни сенга аввалроқ айтишим керак эди. Ёши юздан ошганлар Зартопганда кўп. Шунинг учун бу шов-шувли воқеа эмасдир, балки. Лекин Йўлдош отанинг сўқир кўз билан одамлар дилидагини ўқий олиш қобилияти бор, дейишади. Одамлар ота билан ёнма-ён яшаб, унга ўрганиб қолишган. Уни ҳамма ўзининг бобосидек яхши кўради. Бирорта катта иш бошламоқчи бўлганлар, сафарга жўнаётганлар дуоларини олишади. Газетага бу яхши мавзу, деб ўйлайман. Масалан, отанинг ҳаёт тарзини ўрганиш керак. Йўлдош ота уч нарсага – тўғри овқатланиш, тартибли яшаш, хушфеълликка қатъий амал қилар эканлар.
Толибжон дўстининг гапига қизиқиб қолди. Сервер Зартопганнинг тарих китобидаги суратлардагидек – уйлар бир-бирига туташган кўҳна маҳаллалари, тор жинкўчаларини яхши биларди. Шу ерда катта бўлгани боис кўп одамларни танийди. Зартопгандаги мактабда ишлаётгани учун шаҳарчадаги воқеалардан ҳам хабардор. У бўлса юз ёшдан ошган Йўлдош отани шу пайтгача билмас экан.
Эртаси ишга борганида Зокир Қодиров уни бетоқатлик билан кутиб ўтирарди. Бош муҳаррирнинг хонаси одатдагидек саранжом-саришта, буюмлари ўрни-ўрнида. У анча кексайганига қарамасдан ҳамон ғайрат билан ишлар, газетага замон нафасини олиб кириш учун тиришиб-тирмашади.
– Боғбонлар баҳорги юмушларини бошлашди, – деди, саломлашаётиб. – Шу сонга Зартопган боғларидан суратлар сув, ҳаводек зарур. Ён дафтарингиз тўлиб келса янаям яхши.
Бу пайтда Толибжон Японияда ишлаб чиқарилган “Nikon” фотоаппаратида сурат олар, ишга ўзининг машинасида қатнарди. “Москвич” анча эскирди. Аммо алмаштиришни истамади. “Ойим, дадам ўтирганлар бу уловга, – дея ўйларди. – Машина олишимни эшитганида Гулчеҳранинг боши осмонга етганди. Хотиралардан воз кечолмайман, сира-сира ундай қилолмайман…” Йиллар давомида қаймоқранг “Моск­вич” ўзига бутунлай бўйсунди. Машина ногиронларга мўлжаллаб лойиҳаланган: уланиш, газ, тўхташ педаллари – руль ва руль ўқига ўрнатилган. У пайтлар ёш эди, бошқаришни тез ўрганди…
Мана ҳозир ҳам машинасига ўтирди, рулни тутамлаб, бир муддат ўйланди. Кейин двигателни ўт олдирди. “Москвич” Зартопган йўлида шамолдек елиб кетди. Шаҳарчага кириб келар экан, атрофга завқланиб тикилди. Бу пайтда Зартопган янада кўркамлашиб, аҳолиси анча кўпайган, катта йўл ёқасида автомобилларни таъмирлаш корхонаси, чорраҳада шаҳарча Кенгашининг икки қаватли янги биноси қад ростлаганди.
Толибжон машинасини бош муҳаррир топшириғини бажариш учун боғларга эмас, беихтиёр Йўлдош отанинг маҳалласига бурганини сезмай қолди. Йўл бирдан қиялади. Пастликда Тентаксой ҳайқириб оқарди. Ўзанининг икки томони тик жарликлардан иборат. Бу табиат деворларига узун, калта томирлар тирмашган. Илонизи ўзанидан тошган лойқа сув жарликлар пойидаги яшил ўтлоқни қучоғига олган. Ҳар ер-ҳар ерда жинғил буталари ўсади. Шошқин сойнинг гил тупроқ йиғилган бир тутам оролчасида бақатерак бор. Ўжар оқим ҳарчанд уринсаям бақатеракни қулатолмабди. Дарахтнинг бақувват танаси сувга эгилган. Азамат шохлар кунчиқардаги қирғоққа талпиниб ўсаётир. Бу эса бақатеракнинг мувозанатини сақлаб, оқимга бардош беришига имкон яратган…
Ғаройиб манзара Толибжонни ўйга толдирди. Бир пайтлар таҳририят машинасида келиб, кўприкдан манзара сурат олганини эслади. “Одам ҳам мана шу дарахтга ўхшайди: яшаш учун тиришиб-тирмашади. Ҳаёт – тезкор ва бешафқат оқимга ўхшайди. Инсон бу оқимга қарши тура олиши керак! Шунда ҳаёт давом этади. Ўша, “инсон маймундан яралган”, деган Чарлз Дарвин ҳам ҳаёт учун курашда инсон бардоши асосий ўрин тутади, деган экан. Тўғри, мухолиф ҳамкасблари унинг бошини маймун танасига чиздириб масхаралашган. Бироқ бу инглиз олимининг, ҳаёт асосида табиий танланиш ётади, дегани ҳақиқат бўлиб чиқди. Дарвин биргина мана шу қоидани исботлаш учун бутун умрини сарфлаган… Толибжон-чи? Унинг умр бўйи тиришиб-тирмашганидан, бугунги қилаётган ишидан кимга, нима наф?..”
Толибжон сой кўпригидан ўтиб, Йўлдош отанинг уйига етиб келди. Дарвоза очиқ экан, овоз бериб ичкарига кирди. Катта ҳовли ўртасида бир туп улкан ўрик қийғос гуллаган. Оч пушти, нофармон гуллари баҳорнинг мумтоз тароватини ўзида мужассам этган. Ним таралган ифори кишини сархуш қилади. Чап тарафда кўҳна бир уй кўринади. Қаршидаги, пойдевори баланд бошқа иморатнинг жимжимадор ёғоч панжарали айвони ҳам бор. Мана шу айвондаги каравот олдида эллик-эллик беш ёшлардаги аёл жилмайиб турарди.
– Келинг-келинг, – деди у очиқ чеҳра билан.
– Йўлдош отани йўқлаб келдим.
– Билдим.
– Қандай?
– Сизни танийман, газетада ишлайсиз, Толибжон Зайниддиновсиз! Мен отамнинг келинлариман, исмим Наргиза. – Аёл чаққонлик билан уйнинг очиқ эшигидан ичкарига мўралади. – Мансур ака, газетадан келишибди!
Аёл суянчиқли курсини Йўлдош ота ётган каравотга яқин сурди:
– Келаверинг, бемалол, дадамни ҳозир бу ёққа олиб чиқдик, тоза ҳаво олсинлар, деймиз-да.
Толибжон айвонга чиқди. Йўлдош ота оқ қошлари ўсиқ, лаблари қалин, чеҳрасидан нур ёғилиб турган қария эди. Ёстиғига суялган жажжи радиодан мумтоз қўшиқ таралмоқда. У ёнбошлаганича қўшиққа қулоқ тутади. Хонанда ёниб “Сайқал”ни куйламоқда.

– Ёрдин ҳижрон чекар ушшоқи зор, эй дўстлар…

Шу дамда Навоийнинг нолали сатрлари Толибжоннинг қалбига ёқимли ҳисларни олиб кирди. Йўлдош отанинг оппоқ чойшаб солинган ўринда эркаланиб ётиши, чеҳрасида айвонга тушаётган қуёш нурларининг жимирлаб ўйнаши кўнглига хуш ёқди.
– Ўтиринг, марҳамат! – Наргиза опа таклиф қилди.
Шу пайт очиқ эшикдан ўрта бўй, қотма, қоп-қора бежирим мўйловли эркак чиқди.
– Хуш келибсиз, – деди у икки қўлини узатаётиб. – Ассалому алайкум!
Толибжон у билан самимий сўрашди.
– Отамизни зиёрат қилгани келибсизда, жудаям хурсандмиз. Қани, нега тик турибсиз? Мен отамизнинг кенжа ўғиллари – Мансурман.
– Неча ёшдасиз? – Толибжон курсига ўтираётиб беихтиёр сўради.
– Отамиз бир юзу ўн учга кирдилар, мен эллик саккиздаман. Отадан беш фарзандмиз: уч ўғил, икки қиз. Тўнғичлари – Тошпўлат акам етмиш тўрт ёшда, ҳали бақувватлар.
Толибжон унинг мурти оқармаганига эътибор қилди. Мансур ака жуда ёш кўринарди. “Ирсият деганлари шуми? – ўйлади ўзича. – Бир замонлар Сталиннинг қаҳрига учраган фан – генетика!” Узоқ умр кўраётган Йўлдош отанинг фарзандлари ҳам кексаликка бўй бермаётгани кенжа ўғлининг сахт-сумбатидан кўриниб турарди.
Наргиза опа ҳамон қўшиқ таралаётган радиони ўчирди. Толибжон Йўлдош ота­га тикилди. Унинг тарам-тарам ажинли чеҳрасида шундай бир покизалик бор эдики, кўнгли ёришиб кетди. Ўсиқ қошлар, оппоқ соқол, бежирим садаф мўйлаб юзига нуронийлик, улуғворлик бағишлаганди.
– Ассалому алайкум, ота, – Толибжон салом берди.
– Ва алайкум ассалом… Ким? – ботиний гулдурак овоз эшитилди.
– Дада, мухбир бу киши, газетадан.
Наргиза қайнотасининг туриб ўтиришига ёрдамлашди.
– Кўзлари кўрмай қолди, – деди. – Аммо хотиралари жуд-да яхши. Радиодан янгиликларни эшитиб, бизга айтиб ўтирадилар.
– Радио эшитасизми, ота? – баланд овозда сўради Толибжон.
– Зерикаман-да… Газитданмисан, болам?
– Ҳа.
– Унда, яхшилаб ёз!
– Хўп, ота…
Толибжон Йўлдош отанинг аллақандай оҳангга йўғрилган беназир ички овозини эшитган сайин ғалати ҳолатга туша бошлади. Бу овоз нимаси биландир узоқ мозийдан келаётганга ўхшар, лабларидан учаётган сўзларда кишини ўзига тортадиган жозиба бор эди.
– Ким бўлиб ишлагансиз, ота?
– Боғбонман, болам, боғбон! Уч ерда боғ қилганман! Олма, узум экдим…
Йўлдош ота ўтмишини хотирлар экан, Толибжон тезда фотоаппаратини ишга туширди. Моҳир мусаввир чизиб қўйгандек нурли қиёфа фото тасмасида муҳрлана бошлади.
– Нега индамаяпсан, болам? – деб қолди бир пайт Йўлдош ота.
– Сизни эшитиб ўтирибман.
– Йўқ, ичингда дардинг бор, сени айрилиқ қийнаяпти.
– Ҳа, ота, – деб юборди Толибжон беихтиёр.
У қаршисидаги беозор қариянинг олдида ғалати ҳолатга тушди. Мансур ака билан Наргиза опаларнинг бор-йўқликларини ҳам унутиб қўйди. Йўлдош отанинг сўқир кўзлари Толибжонни кўриб тургандек диққат билан тикилди.
– Қўлингни бер, – деди дутор торларидан таралгандек тўлқинли овоз.
Толибжон унинг майин кафтига қўлини қўйди. Ота бир муддат қўлини ушлаб турдида, қўйиб юборди.
– Сен яхши одамсан, – деди ўшандай аллаловчи овоз. – Кўнглинг тоза йигитсан. Хотиржам бўл, йўқотганинг умрингнинг охиригача ботинингда яшайди, ёлғиз қолмайсан.
Қария Қуръон сураларини тиловат қила бошлади. Толибжон бу Илоҳий суралар силсиласи қалбига илиқ нур бўлиб қуйилаётганини ҳис қилди…

20

Умр оқар сувдек кўз очиб юмгунча ўтаркан. Вақт моҳир чавандоз мисол олдинга чопади. Буни Толибжон Зайниддинов ёши улғайган сари янаям теран тушунди. Йўлдош ота билан учрашув уни бошқа одамга айлантирди. Худди сеҳргар афсун қилиб қўйгандек, тушкун хаёллари, хавотирли ўйлари тонг отиб, тун осмонида қолган юлдузлардек аллақайларга сингиб кетди.
Кейинги пайтда шаҳарга машинасида бормай қўйганди. Асранганни Худо асрайди, деб ўйларди. Аслида, бу ҳам ёши улуғларга хос эҳтиёткорлик эди. Бир куни шаҳар автобусига чиққанида, иккита пўрим кийинган йигитлар бараварига ўринларидан туриб, “ўтиринг, ота”, деб жой беришди. “Қариб қолибман”, деб ўйлади. Дарҳақиқат, ҳозир у бир пайтлардаги дўппи кийиб юрадиган озғин, қорачадан келган қишлоқ йигити эмасди. Сийрак сочларига оқ оралади. Бироз тўлишиб, бўй-бастида зиёлиларга хос улуғворлик кўриниб қолди. Эгнида шу пайтларда урф бўлган бўзранг пинжак, бўйнида бўйинбоғ. Йиллар силсиласида ўзи мансуб бўлган аҳли давроннинг бир бўлагига айланган.
Бекор қолган кунлари Серверни кўргиси келиб қоларди. Уни излаб мактабга бормоқчи эди, бунга ҳожат қолмади, тушдан кейин ўзи келиб қолди. У ҳар доимгидек олифтанамо кийинган, эгнида ялтироқ сариқ йўлли кўйлак, оёғида шу пайтларда урф бўлган оқ туфли.
– Дам олаётган бўлсанг, узр, безовта қилдим, – деди хуштавозелик билан.
– Айни вақтида келдинг, – Толибжоннинг чеҳраси очилиб. Серверни гилос остидаги стол-стул қўйилган жойга таклиф қилди. – Ўзим ҳам мактабга, олдингга бормоқчи бўлиб тургандим.
– Нега? Уйга боравермайсанми? Кеча сени Урие сўради. Қара, “Дўстингиз келмай қўйдилар, нима бўлди, орангиздан ола мушук ўтдими?” дейди-я.
– Бизнинг орамиздан ола мушук ўтиб қаёққа борарди, Сервержон?
– Тўғри айтасан, ушлаб, томга улоқтирамиз!
Улар кулишди.
– Иш кўпайиб кетиб анча пайт кўришолмадик, – деди Толибжон узрли оҳангда. – Бугун бекорман, зерикиб ўтиргандим, келганинг яхши бўлди.
– Унда бошқа гап. Ўзим ҳам уй ташвишларидан бўшамаяпман. Бугун ўғлимни Қримга жўнатдим.
– Меҳмонгами?
– Йўқ, бутунлай кўчиб кетди.
– Йўғ-э?!
– Шундай, дўстим, қрим татарлари ватанларига қайтишяпти.
– Қолганлар ҳам кўчишадими?
– Ҳар кимнинг ихтиёри ўзида, Толибжон. Лекин кўпчиликнинг ўйида шу муаммо борлиги аниқ. Тўғри, биз тақдир тақозоси билан меҳмондўст юртда томир отдик, аммо… Орзиқиз ҳақидаги афсона эсингдами?
– Сув парисига айланиб, денгиздан қишлоғига қайтган қизми?
– Ҳа. Бу ерда ҳам Орзиқизлар кўп. Фарқи – биздаги Орзиқизлар тутқун эмас. Лекин Ватан соғинчи ўша-ўша.
– Сен-чи, Сервер, сен ҳам…
– Мен… мактабни, ўқувчиларимни ташлаб кетолмайман. Отам билан онамнинг қабрларини… – Сервер ўз-ўзига гапираётгандек паст овозда сўзлай бошлади. – Зартопганни, сени, Толибжон…
Сервер гилоснинг соясидаги ёғоч курсида ўтириб, ишкомдаги шарбатга тўлган қора кишмиш гужумларига тикилди.
– Юр, уйга кириб чой ичамиз, – деди Толибжон.
– Майли, – Сервер ўрнидан турди.
Олдинма-кейин меҳмонхонага киришди. Ўртадаги столга, ҳатто дераза токчаларигаям китоблар, даста-даста газета-журналлар тахлаб ташланганди.
– Кўп ўқияпсанми? – деди Сервер.
– Қўлимга тушган ҳамма нарсани ўқийман. Газеталар тинимсиз “қайта қуриш” ҳақида ёзишяпти. Замон ўзгариб кетди.
…Йигирманчи асрнинг саксонинчи йиллари ўрталаридан бошланган “қайта қуриш” шўролар ҳукуматининг сиёсий барқарорлигини тиклашга навбатдаги уриниши эди. Муаммо кўп. Улар қандай бартараф этилади? Кўплар қатори Толибжон ҳам ўзича бу саволга жавоб изларди.
– Мактабдаям шу гаплар, – Сервер дераза рўпарасидаги юмшоқ диванга ўтирди. – Беш йиллик истиқболли режада янги мактаблар қурилиши белгиланган. Режага бизнинг мактаб киритилмабди.
– Нега?
– Марказ етарли маблағ ажратмаган.
– Мактаб жуда эски-ку, авария ҳолатида десаям бўлади?
– Ҳа, уруш йиллари ҳарбий госпиталга мослаштирилган ҳолича қолган.
– Ҳалиям унутмадингми?
– Биринчи синфга борганимда каттагина бола эдим. Мен билан бир партада ўтирган, мўйлови чиқиб қолган йигитни айтиб бергандим-а, сенга?
– Ҳа.
– Ўша йигит чизган расмлар кечагидек кўз олдимда. У ярадор аскарнинг суягини арралаётган докторни тасвирлаганди!
– Ҳаммаси уруш касофати.
– Тўғри айтасан, урушнинг кулфатини биз ҳам кўрдик.
– У кунлар узоқда қолиб кетди. Аммо бугун ҳам муаммо йўқ эмас. Яқинда газетамизда “Аёлнинг фожиали қисмати” деган мақолани бердик. Бир шифокор ўзига ўт қўйган аёл ҳақида ёзибди.
– Бу даҳшат, Толибжон!
– Шундай, дўстим, болаларининг кўзи олдида ёнаётган аёлни тасаввур қил!
– Ахир, дўзах азоби-ку?!
– Ҳа, дўзах азоби! Чидаб бўлмайдиган ҳаёти шунга мажбур қилган!
– Нима бўлган экан?
– У жуда ёш турмушга чиққан. Кетма-кет фарзанд кўрибди. Қишлоқда яшайди. Колхоздаги иш, уй-рўзғор, сигир-бузоқлар… – буларнинг ҳаммаси бечора аёлнинг зиммасида, бўйнига тош бўлиб осилган. Доктор аёлнинг аччиқ қисматини изтироб билан тасвирлабди. Жуда таъсирчан мақола! Ўзинг ўйлаб кўр, Сервер, тунлари боласи йиғлаб чиқади, у уйқуга тўёлмайди. Қайнонанинг, эрнинг кўнглини олиш… Бу буҳронлар ичида ҳаётдан ҳам тўйиб кетган-да. Кунларнинг бирида ўзига керосин сепиб, ўт қўйибди! Жизғанаги чиққан танани куйганларни даволаш марказига олиб келишади.
– Ҳалиги докторгами?
– Ҳа. Шифокор йигит ўша мақоласида аёлнинг жони узилаётганда айтган сўзларини ёзибди.
– Нима деган экан?
– “Яшашдан чарчадим”, дебди базўр пичирлаб. Инсоннинг бардоши темирдан эмас эканда… Ўша мақола чиққан газетанинг тўртинчи бетида номдор муаллимнинг “Оила, энг аввало, давлат аҳамиятига молик бўлган катта иш ҳисобланади”, деган сўзлари катта ҳарфларда ёзилган. Остида “Умрингиз боқий бўлсин” сарлавҳаси билан ахборот беришибди. Унда ўн битта фарзанди бор “қаҳрамон она” кўкларга кўтарилади.
– Мазмунан бир-бирига қарама-қарши экан, – Сервер ажабланди.
– Ҳа, балли! Мен оддий одамлар орасида юраман. Улар – деҳқонлар, ишчилар. Ҳатто ўқитувчилар ҳам сен айтган “қарама-қаршиликлар” ҳақида сўрашади. Ишонсанг, нима дейишимни билмасдан қийналаман.
– Мактабдаям шундай гап-сўзлар ўрмалаб қолган.
– Ҳар қандай муаммога лоқайд қараб бўлмайди, Сервер. Уни ечиш йўлларини ахтариш керак!
– Мен ўқувчиларимни фикрлашга ўргатяпман, мустақил фикрлайдиган бола оқ-қорани ўзи ажратиб олади.
– Бу энг тўғри йўл, Сервер.
– Сен-чи, Толибжон, ахир сен газетада ишлайсан, камчиликларга ҳеч қачон бефарқ бўлмагансан. Эсингдами, бир пайтлар асфальт ётқизувчиларнинг кўчада қолган пўлат ғилдираклари муаммосини кўтариб чиққандинг?
– Жуда яхши эсимда. Садир Назировнинг кўрсатган “ўйин”лари ҳам.
– Кечирасан, нохуш воқеани эслатдим.
– У пайтларда ёш, қизиққон эдим… Ҳозир бир иш қиляпман. – Толибжон ўрнидан туриб, дераза олдига борди. Ташқарига бироз тикилиб, Серверга ўгирилди. – “Зар­топган одамлари” фотокўргазмасини тайёрлаяпман. Матбуотда чоп этилмаган суратларим кўп. Улар, масалан, пешонаси терлаб ишлаётган деҳқон йигит ёки бешикдаги боласини аллалаётган аёл… Бу суратларда оддий одамларнинг ҳаёт лаҳзалари муҳрланган. Уларни йиғиб, халқаро танловга жўнатаман.
– Тўғри қиласан, жуд-даям тўғри қиласан! – Сервер тўлқинланиб кетди. – Сен олган ҳар бир сурат, ўзинг айтганингдек, зўр ҳикояга ўхшайди, уларда аллақандай сеҳр бор, билсанг!
Толибжон дўстининг куйинчаклик билан айтган гапларига мамнун қулоқ соларди.

21

Йигирманчи асрнинг саксонинчи йилларида горбачёвча “қайта қуриш” жамиятда, халқнинг ҳаётида йиғилиб қолган муаммоларни ҳал этолмади. Аксинча, бу жараён одамларнинг онгини янада тиниқлаштирди, юз бераётган воқеаларга муносабат билдиришга ўргатди. Ҳурфикрлилик, матбуот эркинлиги палласи бошланди. Ошкоралик даврида шўролар мамлакати раҳбариятининг йўл қўйган хатолари бирин-сирин очила борди. Буни бир амаллаб хаспўшлаш мақсадида турли найранг­лар ўйлаб топилди. Шулардан бири кейинчалик “ўзбеклар иши” деб ном олди. 1983 йилда Марказ топшириғи билан Ўзбекистонда пахтани териш, қайта ишлашдаги “ўғирлик”, “қўшиб ёзиш”лар тафтиш қилина бошланди. “Негатив ҳолатлар”, “порахўрликлар” ҳақида бутун оламга жар солинди.
Буларнинг бари буюк эврилишларнинг арафаси эди. Ўша қора кунлар осмонида ҳам умидбахш бир шуъла бор эдики, бу нур яқинлашиб келаётган янги кун, оддий одамлар узоқ вақт муштоқ бўлиб кутган янгича ҳаётга ишора эди.
Толибжон Зайниддинов ҳам жамиятда юз бераётган ушбу ўзгаришлардан чеккада эмасди. Қишлоқларни кезар экан, энди одамларнинг кайфиятлари ўзгариб қолганини пайқади. Уларнинг чеҳраларида ёруғ кунларга интилиш, умид пайдо бўлгани рўй-рост сезилиб турарди. Ўзи ишлаётган газета ҳам рўй бераётган воқеаларни имкон қадар ёритиб борди. 1991 йилнинг 1 сентябри халқни кўпдан қийнаётган саволларга жавоб бўлди. Тонгда туман марказининг аҳолиси еру осмонни титратган карнай-сурнай овозларидан уйғонди. Фалакка ўрлаган қудратли садолар давлат Мустақиллиги эълон қилинганидан дарак эди!
Толибжон ишга ўзининг машинасида жўнади. Туман марказига етганида карнай-сурнай овозларини эшитди. Ҳали эрта бўлишига қарамасдан кўча одамлар билан гавжум эди. Қўш қаватли райком биносининг рўпарасида беқасам тўн устидан белбоғ боғлаб, янги марғилон дўппи кийган ўн чоғли йигитлар карнай, сурнай, доираларини берилиб чалишарди. Толибжон тўхтаб, уларга бироз қараб турди, сўнгра машинасини таҳририят томонга бурди.
Таҳририят биносининг кўчага қараган қўш тавақали эшиги очиқ эди. Машинани тўхтатиб, секин тушди-да, ичкарига кирди. Зокир Қодиров хонасида столига мук тушганича нималарнидир тез-тез ёзиб ўтирарди. У ишига қаттиқ берилгандан Толибжоннинг кирганини сезмади. “Зокир ака ё уйига кетмаган, ёки тунни бедор ўтказган, – деб ўйлади Толибжон. – Етмишдан ошган бўлсаям сира тинмайди-я!”
У томоғини қириб қўйди. Зокир Қодиров қоғоздан бошини кўтарди. Толибжонни кўрди-ю, дарҳол қўлидаги ручкасини қўйиб, ўрнидан турди, тез-тез юриб келиб, қучоғини очди.
– Мустақиллик муборак, Толибжон укам! – деди уни маҳкам қучиб.
Қаттиқ ҳаяжонланганидан овози чертилган тордек титраб кетди. У самимий жилмаяр, чеҳрасида қувонч барқ уриб турарди.
– Келинг, Толибжон, сиз бугун жуд-да, жуда кераксиз! – деди уни хона тўридаги столи томонга етакларкан. – Бугун ҳар қачонгидан кўп сурат олишингиз лозим! Карнай-сурнайчилардан бошланг, азизим! Эшитяпсизми, бутун туманга мустақиллик садолари тараляпти! Тарихий кун бугун! Сизнинг суратларингиз ҳам тарихда қолиши шубҳасиз!
Зокир Қодиров қайта иш столига ўтириб, тез-тез қоғозларини титкилай бошлади. Толибжон унинг оташин сўзлари таъсирида ўзига кўп йиллардан бери қадрдон чеҳрага тикилганича рўпарадаги курсига чўкди.
– Бугун газетамизнинг Мустақиллик сонини чиқарамиз, – деди Зокир Қодиров қўлидаги қоғоздан кўзини узмай. – Бош мақола ҳам тайёр! “Мустақиллик муборак, халқим!” деб сарлавҳа қўйдим. Нима дейсиз?
– Жудаям яхши! – Толибжон чин дилдан маъқуллади.
– Унда эшитинг, мақола шундай бошланади:
“Бу ўлкада ҳар нарса бордир, Кўрмаганлар доим хумордир”, деган мисраларни битган ҳассос шоир Ҳамид Олимжон серқуёш диёримизнинг ҳусну тароватини, қалби қайноқ одамларининг фидойи ишларини тараннум этганди. Юртимиз оламда тенгсиздир. Унинг табиий бойликлари, маъданлари беҳисоб. Яқин-яқингача буни чуқур ҳис қила олмасдик. Ҳур Ўзбекистон, деяр эдигу, аслида ҳурликдан йироқ эдик. “Мустақиллик” сўзи фақат қалбларимизнинг қатида эди…”
Зокир Қодиров ўқишдан тўхтаб, матндаги ниманидир тузатди. Ҳаяжон­ланганидан ўрнидан туриб кетди. Толибжонга бир қараб олди-да, яна сухандонлардек қироат билан мақоланинг давомини ўқий бошлади:
“Мана, ниҳоят йигирма миллионли ўзбек халқи қалбида асраб-авайлаб келган муқаддас орзу рўёбга чиқди. Минг тўққиз юз тўқсон биринчи йил, Биринчи сентябрь Ўзбекистон тарихида зарҳал ҳарфлар билан ёзилиб, ундан абадулабад ўрин олди. 1991 йилнинг 31 августида бўлиб ўтган Республика Олий Кенгашининг нав­батдан ташқари олтинчи сессиясида Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги эълон қилинди! Сессия, халқимизнинг орзу-умидларини ифодалаб, Ўзбекистонимизнинг мустақиллиги тўғрисида Қонун қабул қилди…”
Зокир Қодиров бутун вужуди қулоққа айланиб ўтирган Толибжонга қаради:
– Энди, ука, шу мақолага ярашадиган ажойиб суратлар керак! Илтимос, бор маҳоратингизни ишга солинг! Суратларингиз қалб қўри билан йўғрилган бўлсин!
Толибжон бош муҳаррирнинг хонасидан чиқаркан, Зокир Қодировнинг муста­қиллик ҳақида ёзганларини ўқиётган пайтдаги ҳаяжонини ўзида ҳам ҳис қилди. Бу куннинг тонги ана шундай эҳтирослар билан бошланди.

Райком биносининг қаршисидаги катта майдонга ҳар томондан одамлар оқими ёпирилиб келарди. Ўнг тарафда, улкан қайрағочлар соясида ширмой нон, ширинликлар, мева шарбатлари савдоси ташкил қилинган. Уларнинг ёнбошига яна бир гуруҳ карнай-сурнайчилар келишди. Карнайлар бир-бирига навбат бермасдан, овозлари еру осмонни титратиб наъра тортарди. Доира зарбига жўр бўлаётган сурнайнинг дилни қитиқловчи шўх овози таралади.
Толибжон қўлида фотоаппарати билан одамларнинг дарёдек оқимига қўшилиб кетди. Бир пайт баланд бўй, қалин мўйловли, чеҳраси қуёшдек чарақлаб турган дароз йигит югуриб келиб, у билан қучоқ очиб сўраша кетди.
– Толибжон ака, мени танидингизми?! – деди дўриллаган овозда. – Маҳамад­жонман, механизатор! Суратимни михдай қилиб газетада чиқаргансиз. Зўр сурат эди-да, жон ака!
– Э-ээ, Маҳамаджон ука! – дея у ҳам севинчини ичига сиғдиролмаётган йигит билан қуюқ сўрашди.
– Ака, мустақиллик байрамингиз билан! – Маҳамаджон оғзи қулоғида жилмаярди. – Қаранг, энди бемалол белбоғ боғлаб юрсак бўларкан-да! – У беқасам тўн кийиб, шоҳи белбоғ боғлаган карнай-сурнайчиларга ишора қилди. – Йигитларга ярашибди-я, ака?
– Ярашган! Жудаям ярашган! – Толибжон унинг гапидан завқланди. – Шулар билан суратга туширайми?
– Зўр бўларди-да, ака! Мени яна бир марта газетага чиқаринг! Биринчи бетига!
Улар ёнма-ён юриб бориб карнай-сурнайчилар гуруҳига яқинлашишди. Атрофда ёш-яланг йигит-қизлар кўп эди. Кимдир ўйин тушган, бошқа биров мусиқа оҳангига мослаб қарсак чалади. Бир пайт Маҳамаджон уларга қўшилишиб ўйинга туша кетди. У йигитларга хос завқ-шавқ билан тойчоқдек даврани гир айланар, қотма гавдаси доира услубига мос енгил кўтарилиб тушарди. Толибжон сурат ола бошлади. Маҳамаджон фотоаппарат объективига қараб гоҳ оғзи қулоғига етиб жилмайганича муқом қилади, гоҳ қўлини кўксига қўйиб миннатдорчилик билдириб қўяди. “Кўнгли тоза йигит экан, – ўйлади Толибжон. – Бундай йигитлар, қизлар қишлоқларимизда кўп. Улар ҳақида алоҳида кўргазма қиламан! Бугун олган суратларим ҳам ана шу кўргазмага қўйилади”.
Шу дамда унинг кўнглида ижод завқи уйғонганди. Йиллар давомида дардларига малҳам бўлиб, ҳаёт билан ҳамнафас яшашга даъват қилган бу илоҳий туйғу қалбига дарё мавжларидек силсила бўлиб қуйилиб келди. У Маҳамаджонни ташлаб кетолмай кутиб турди. Ниҳоят, терлаб-пишган йигит ҳансираб олдига келди:
– Ака, энди юринг мен билан, – деди авайлаб тирсагидан ушларкан. – Бир ошхўрлик қилайлик! Ўша, газетада чиқарган суратингизни олиб қўйганман. Ўғлим катта бўлганида бераман, дадаси қандай йигит бўлганини билсин-да. Шунақа ният бор, ака, қалай?
Толибжон Маҳамаджоннинг қишлоқча соддалик билан айтган самимий гапига қулоқ тутиб туриб:
– Тўғри қиласиз, – деди. – Отасининг зўр йигит бўлганини билсин-да!
Бу Маҳамаджонга маъқул келди. У Толибжоннинг қўлини олиб маҳкам сиқиб қўйди.
– Ҳали кўп иш қиламиз, мухбир ака! – Мана, мустақил бўлдик! Энди бошланади-ди, катта ишлар. Балки, янги трактор ҳам беришар?
– Беришади! Энди, беришади! – деди ишонч билан Толибжон.
Улар ўйин-кулги қилаётган ёш-яланглар издиҳомини оралаб боришарди. Майдон тўрига катта саҳна ясалган. Раққоса қиз саҳнани гир айланиб, қушдек енгил парвоз қиларди. Хонанда йигит Тўра Сулаймоннинг урф бўлган шўх қўшиғини куйламоқда:

Чаман ичинда бир гул, гул бир ён, чаман бир ён,
Сарви, санобармидир, – соч бир ён, суман бир ён.

Маҳамаджон Толибжонни майдоннинг кунгайига етаклади. Бу ерга қатор қилиб муваққат ошхоналар тикланган. Атрофи Хоразм гиламлари билан ўралган. Бир нечта оқ ўтов ҳам бор. Ош, бешбармоқ, кабоб иси димоққа урилиб, иштаҳани қитиқлайди. Улар “Ўзбекистон” хўжалиги” деб ёзилган шинам айвонга киришди. Маҳамаджон бўш жой излаб атрофга аланглади. Шу пайт тўрдаги, “катталар” ўтирган даврадан қорин қўйган, паст бўй, ўрта ёш бир киши ўрнидан турди-да, чаққон юриб келиб, уларга пешвоз чиқди.
– Келинг, Толибжон ака! – деди хуштавозелик билан. – Бизни жуда хурсанд қилдингиз-да. Шундай улуғ кунда-я! Катталар сизни дастурхонга таклиф қилишяпти.
У яна нималардир деб, шовқин-сурон остида Толибжон билан Маҳамаджонни даврага бошлади. Улар бўш ўринларга ёнма-ён ўтиришди. Тўкин дастурхон атрофидаги меҳмонларнинг кўпи Толибжонга яхши таниш эди. Улар билан алоҳида-алоҳида сўрашиб чиқди. Маҳамаджон катталарнинг олдида одоб сақлаб ўтирди. Лекин, “мухбир ака”ни ўзи меҳмон қилолмаганидан хижолатлиги қош-қовоғидан сезилиб турарди. Даврадагиларнинг суҳбатлари қизиди. Ҳар ким юрагидаги гапни айтишга шошиларди.
– Маҳамаджон ука, сенгаям янги трактор олиб берамиз, – деди раис салмоқлаб.
– Энди-и, мустақилмиз, жамоа хўжаликлариям янгича бўлар? – деди Толибжоннинг ёнида ўтирган ҳисобчинамо киши.
– Бундан бу ёғига ҳаммаси янгича бўлади-да. Пахта ишига энг зўр техникалар келиши аниқ! – деди билағонлик билан раис.
Толибжон уларнинг ҳангомаларини эшитиб ўтираркан, ўзлари туғилиб-ўсган қишлоқлари, уфққа туташган бепоён далалар уларнинг ҳаёти эканлигини тушунди. Кун тиғида терлаб-пишиб меҳнат қилиш бу одамларга завқ-шавқ бағишлайди, экин-тикин ишлари бошланганида баҳор ёшартиради, ҳосилларини йиғиб олаётганларида куз эпкинлари кўксиларини тўлдиради. Буларнинг бари ота-боболар юртига муҳаббатнинг худди ўзи эмасми?!
Толибжон тушдан кейин Зартопганга қайтди. Зартопган марказида ҳам байрам сайли давом этарди. Чорраҳа одамлар билан гавжумлашган. Симёғочларга турфа рангдаги байроқлар илинган. Кўчаларга сув сепиб, супурилган. Бозорга кираверишда мевалар савдоси ташкил этилибди. Тилларанг товланаётган ҳусайни узумлару қирмизи олмалар кўзни қамаштиради. Толибжон олма расталари олдидан ўтаётиб Гулчеҳрани эслади. Унинг кулиб туришлари хаёлида жонланди. Майин овозини эшитгандек бўлди. Қадами секинлаб, бехосдан қоқилиб кетди. Шу дамда биров қўлтиғидан олиб, “эҳтиёт бўлинг” деди. Толибжон ўзини ўнглаб, бошини кўтарди. Ёшгина йигитча жилмайганича яна нимадир деди. Толибжон унинг гапини яхши англамади. Секин бурилиб, ортига қайтди. Гулчеҳра билан ўтган бахтиёр кунларини хотирлаб кўнгли бузилди.
У хаёл билан бораркан, шаҳарча кенгашининг биносига етганини сезмай қолди. Қўш қаватли бинонинг очиқ айвонига гиламлар тўшалиб, саҳна безатилган. Атлас кўйлакли хонанда аёл доира чертиб ялла айтарди. Бола кўтарган келинчаклар завқланиб термилишади. Болаларнинг қўлларида узун, рангли қоғозларга ўралган қўлбола ширинликлар. Толибжон тикилиб қаради: ўн-ўн беш чоғли келинчак турган бўлса, ҳаммалари болаларига ўша “ўрама қанд”дан олиб беришибди. Уларнинг чеҳралари тонгги шабнамдек тиниқ, жилмайиб бир-бирларига гап ташлаб қўйишади. Хонанданинг овози ширали, нолалари эҳтиросли эди. У вафоли ёр ҳақида куйларди. Толибжон қўшиққа маҳлиё бўлиб қолди.
Байрамга келаётганлар дақиқа сайин кўпаярди. Уларнинг орасида оқсоқоллар, ёш йигит-қизлар ҳам бор эди. Толибжон издиҳомни ёриб ўтиб, олдинга интилди. Атрофдаги одамларни, ашула айтаётган хонандани суратга туширди. Чарчаган бўлсаям кетгиси келмасди. Бирйўла мактабдаги тантанага ҳам кириб чиқмоқчи бўлди. Чорраҳадан ўнгга бурилиб, мактаб томонга юрди. Яқинлашганида овоз кучайтиргичдан ўқувчи қизнинг қироат билан шеър ўқиётгани эшитилди. Шеър тугаган ҳамон бир гала оқ каптарлар пирпирак мисоли овоз чиқариб осмонга кўтарилди. Яна ўқувчиларнинг қарсаклари эшитилди.
Ҳовлига кирганида бир қаватли кўҳна бинолар қуршовидаги майдоннинг чор тарафида катта-кичик ёшдаги ўқувчилар саф тортишган, қўлларидаги турфа ранг шарларни силкитиб қийқиришар, парвоз қилаётган оқ каптарларни олқишлашарди. “Бинолар нураб қолибди, – дея ўйлади Толибжон. Сервернинг бир пайтлар айтиб берганлари ёдига тушди: уруш йилларидаги ҳарбий госпиталь кўз олдига келди. ”Наҳотки, шу бинода жангдан олиб чиқилган ярадорлар жон беришган?! Ке­йин ғалати расмлар чизадиган дароз ўқувчи билан кичкина Сервер бир партада ўтиришган… Энди буларнинг ҳаммаси аччиқ тарих бўлиб қолди”.
…Ўшанда Толибжон Зайниддинов бир неча йил ўтиб бу ерда хаёлидаги қўш қаватли янги мактаб қад ростлашини билмаганди…
У секин-аста юриб ҳовли бурчагидаги ёш техниклар марказига борди. Остонада Қобилжон амаки ўтиргандек, уни кулиб қарши оладигандек туюлди. Ҳовлини бироз айланиб, ёшлик йилларини хотирлади. Узум ишкоми остида қийқириб сакраётган Иброҳимни кўргандек бўлди… Сўнгра, кўнглини энтиктирган ширин ҳислар оғушида мактаб дарвозасидан чиқиб кетди
Толибжон уйига етиб келганида чарчаганини ҳис қилди. Дарвозани очаётиб поч­та қутисига кўзи тушди. Тунука қутичанинг тирқишидан хат кўриниб турарди. Қутининг қопқоғини очиб, мовий рангли хатжилдни олди. Унда лотин алифбосида уй манзили ёзилганди. Толибжон ажабланди. Бир қўлида хат билан уйига кирди. Хатжилдга қарай-қарай дераза қаршисидаги столга борди. Ўтириб, кўзойнагини тақди-да, хатжилдни авайлаб очди. Ундан ажнабий тилда ёзилган бир варақ қоғоз чиқди. Толибжон лотинча ҳарфларни ҳижжалаб ўқишга уриниб кўрди. Матн инг­лиз тилида эди, айрим сўзларни тушунгани билан тиши ўтмади.
У бироз шундай ўтириб, нафасини ростлади. Кейин уйидан чиқиб, яна мактабга борди. Байрам қилаётганлар орасидан инглиз тили ўқитувчисини топиб, хатни ўқитди. Унда шундай ёзилганди:

“Жаноб Толибжон Зайниддинов!
Сизнинг “Зартопган одамлари” фото коллекциянгиз “Муҳрланган лаҳзалар” халқаро фото танловининг “Гран-при” – олий даражали мукофотига лойиқ топилди.
Мукофот топшириш маросими ушбу 1991 йилнинг ……….. ойида Стокгольм шаҳрида ўтказилади. Йўл харажатлари танлов ташкилотчилари зиммасида. Қўшимча маълумотларни хабар қиламиз.
Тантанада қатнашиш имкониятингиз ёки истагингиз бўлмаган тақдирда, мукофот почта орқали Сизга етказилади.
“Зартопган одамлари” фото коллекцияси Венециядаги фотография мерослари фондининг консультантлари томонидан санъат асари даражасида баҳоланди. Ушбу фото коллекцияни сотиб олмоқчи бўлган музейлар бор.
Жавобингизни кутамиз.
Халқаро фотография Маркази”

“Шарқ юлдузи”, 2017 йил, 9-10-11-сонлар