Шеър — фикр акстракти бўлиши жиҳатидан ҳикмат, кўнгилга йўл топиши, ундан ўзига ҳамоҳанг садо чиқариши жиҳатидан мусиқа.
Шеър — ошиқнинг оҳи, мусибатдийданинг кўз ёши, саодат ва сурур ифодаси бўлган қаҳқаҳа товуши.
Шеър — кўнгилнинг ойнаси, кўнгилда нима бўлса шу акс этади.
Шеър — маъсум гўдак, риёни билмайди. Риё бўлган ерда шеър йўқ.
Шеър — бир мўъжиза. Унинг мўъжизалик сирларидан хабардор бўлиш, бу сирларни жиловлаш ҳар кимга ҳам муяссар бўлавермайди. Бунга эришиш учун зеҳн, сабр ва меҳнатдан бошқа яна нимадир керак.
Поэзия юксак санъат.
Шундай бўлгани ҳолда балоғат остонасига қадам қўйган йигитча ўз туйғуларини дабдурустдан шеър билан ифода қилишга уринади, она ўз фарзандини шеър ўқиб аллалайди ёки унинг тобути устида айтиб йиғлайди, ошиқлар бир-бирига муҳаббат арз қилганда иложи бўлса икки мисрагина шеър қистиргиси келади. Халқ адабиётининг асосий қисмини поэзия ташкил қилади. Бунинг сабаби шуки, киши ўзида бўлган ва ўзига фавқулодда туюлган туйғуларни жўн ифода қилиб кўниколмайди, қандайдир фавқулодда ифода излайди. Бу ифода қисқа ва шу билан бирга «юракни бўшатадиган» бўлиши керак. Ана шундай қисқа ва юракни бўшатадиган ифода шеър бўлиб қолади. Киши ўзидаги фавқулодда туйғуларни одатдан ташқари, яъни шеър билан ифода қилганда нечукдир енгил тортади, кўнгилга таржимон топгандай бўлади. Бу нарса баъзан ҳақиқий талантнинг адабиётга томон ташлаган биринчи қадами бўлиб чиқади.
Ҳозирги вақтда бутун республикадаги ёш-қари шоирларнинг сони юздан кам эмас. Шоирлар ҳозир, бугунги кундагина кўпайиб кетгани йўқ. Революциядан буён чиққан газета, журналлар кўздан кечирилса, булардаги мустаор ва очиқ имзоларнинг сони бир неча юзга етади. Бу шеърлар муаллифларининг бошлаб революцияга, ундан кейин революция самараси бўлиб, мамлакатда юз берган йирик ҳодисаларга муносабат асосида бўлган фавқулодда туйғуларни акс эттиради. Гап шундаки, бу шеърлар муаллифларининг жуда оз қисми учунгина адабиёт томон ташланган биринчи қадам бўлди. Жуда кўпчилиги учун эса биринчи ва охирги қадам эди.
Республикамизда бошланган буюк халқ ҳаракати уйғотган илҳомлар ҳам шундай. Шу жиҳатдан «Қизил Ўзбекистон»нинг 1939 йил 24 сентябрь сонида «Ҳаваскор» имзоси билан босилган шеър жуда характерлидир.
Шонли меҳнат дарёларни уйғотди, Тилсиз дашту саҳроларни сўйлатди, Ҳатто мени шоир қилиб куйлатди, Меҳнатингиз ижод кони ботирлар.Ҳамма гап мана шу «ҳатто»да. Шу «ҳатто» билан «ҳаваскор» ўзининг бугунгача шеър ва шоирликка қанчалик алоқаси бўлганлигини айтиб турибди. Ҳақиқатан ҳам бу одам агар ўсмирлик чоғларида ҳафсала қилмаган бўлса, шеър ёзишни, шоир бўлишни ҳеч қачон хаёлига келтирган эмас. «Шонли меҳнат… шоир қилиб куйлатгунга» қадар унга биров мабодо «пайти келганда сен ҳам шеър ёзасан» деса, эҳтимол нафси койир — «менда асло шоирлик табиати бўлмаганини писанда қилаётир» деб ўйлар эди. Табиий, бу хилдаги кишиларнинг адабиётга томон босган қадами биринчи ва охирги қадам бўлади. Булар революциядан бери чиққан ва матбуотда бир ёки бир неча марта кўриниб, шу билан «табъи назми» соб бўлган шоирлар қаторига киради.
Шу билан бирга канал илҳоми адабиётга етаклаган, канал ҳақида ёзган шеърлари адабиётга томон ташланган дадил қадамлар ҳисобланиши мумкин бўлган кишилар ҳам бор. Буларнинг бири — Чустий.
Чустий шоирликни каналдан бошлагани йўқ, деган эътироз бўлиши мумкин. Бу эътирозни унинг ўзи ҳам қувватлаши мумкин, лекин шеър машқ қилиш шеър ёзиш эмас. Чустийнинг узоқ вақт машқ қилиб юрганлиги адабиётга биринчи қадамни мустаҳкам қўйишга катта ёрдам берган бўлиши мумкин, лекин бунинг ўзи биринчи ва мустаҳкам қадам эмас.
Чустийнинг нашриётга топширган шеърлар тўплами шу даъвонинг исботи учун далил бўла олади. Бу тўпламга шоир босилишини лойиқ кўрган ҳамма шеърларини деярли киргизган, 70 дан ортиқ шеърнинг 7—8 тасини мустасно қилганда ҳаммаси 39-йилда ёзилган. Бу 7—8 та шеърнинг тўпламга киритилгани шуни кўрсатадики, Чустий 39-йилгача ёзган ҳамма шеъри ичида шуларгина қай даражада бўлмасин, қийматга эга деб ҳисоблайди. Бу шеърлардан бири 1932 йилда ёзилган «Боғ аро».
Чустийдан:
1) Боғ аро қўйсанг қадам гул гунча қолмай хандадир(?)
Фольклордан:
1) Боғ аро қўйсанг қадам хандон урар гулгунчалар.
Чустийдан.
2) Лабларингдан эй нари лаъли адан шармандадир, Тишларингга бегумон дарёда гавҳар бандадир.Муқимийдан:
2) Лабларингдан «аъли Адан шарманда, Тишларингга гавҳар дарёда банда.Чустийдан:
3) Эй нигоро мен ўзим ҳар жойда, кўнглим сендадир Пурхуморо мен ўзим ҳар жойда, кўнглим сендадир, Гулузор мен ўзим ҳар жойда, кўнглим сендадир, Ушбу ёро(?) мен ўзим ҳар жойда, кўнглим сендадир.Муқимийдан:
3) Ўзим ҳар жойдаман, кўнглим сендадур.
Бу 20 йўллик шеърнинг саккиз мисраси, кўриниб турибдики, ҳар қаердан териб олинган. Қолган 12 сатрини ҳам ижод деб бўлмайди. Ундаги ташбеҳлар, ифодалар ҳар кимники.
Чустий:
1) Қоматинга сарв ила ар-ар қалингга бандадур(?)
Амирий:
1) Қоматингга сарв ила шамшод дер юз марҳабо.
Чустий:
2) Бул жунун саҳросида кездим қуюндек чарх уриб.
Гулханий:
2) Кезмишам қуюн янлиғ водию биёбонлар.
Ҳар икки мисрада ҳам сўз ёр тўғрисида боради. 35-йилда ёзилган «Уйғониш» шеърида шундай мисралар бор:
Чустий:
1) Сабо тонг отди юр ноз уйқудан дилдорим уйғонсин, Висолин торини чертиб, тили сеторим уйғонсин.«Ҳалима» пьесасида:
1) Кел э тонгнинг шамоли уйқудин дилдорими уйғот, Қўнгулнинг торини чертай, саҳар сеторими уйғот.32-йилда ёзган «Дилбар» шеърида:
1) Маконимни байтул эҳзан айладинг.
Шавкатдан:
1) Маконимни дашту саҳро айладинг.
Чустийдан:
2) Неча йиллар дилда эрди таманно, Кўриб бул кун ҳуснинг қилдим тамошо.Муқимийдан:
2) Дилда васлинг эрди доим таманно, Хаёлимда келиб вақти тамошо.Булар ва ҳозир филармониянинг ашулалар фондига киритилган бирмунча шеърлардаги омонат мисралар, шеърий ифодалар эгаларига қайтариб берилса, Чустийнинг ҳиссасига жуда оз нарса қолади.
Чустий адабиётга бундан кўп йиллар муқаддам кирган деб ўйлайдиган кишилар бўлса, уларни мана шу омонат мисралар янглиштирган бўлиб чиқади.
Тўғри, унинг мустақил ёзган шеърлари ҳам бор. Улардан тўпламга киритиш учун ўзи лойиқ кўргани (демак энг яхшилар) «Ҳур ватан» ва «Ишла» деган иккита шеър. Буларнинг ҳар иккиси ҳам мустақил ёзилган шеър эмас, мустақил машқ қилинган деса бўлади.
«Ҳур ватан»дан:
Айлади бизда тараққий илму фан, Мактабимиз гуллаган мисли чаман. Илм ила меҳнатда эл бир жону тан, Чустийга сен севгисан эй, ҳур ватан.«Ишла»дан:
Колхозчи, бу ғайратингга раҳмат, Кенг далада ҳимматингга раҳмат. Кучлик билакда меҳнатингга раҳмат, Чустий қаламида раҳматингга раҳмат (?).Лекин Чустийни канал шоир қилди деган сўз — каналда каттакон бир хум бор эдию, шунга бир шўнғиб, тап-тайёр шоир бўлди деган сўз эмас. Канал унга халқнинг ўтмишдаги кулфатини, бугунги роҳатини кўрсатди.
Ўтмишда:
Кун чиқар эрди сочиб оламга ўт, Тош отар эрди самодан ҳар булут. («Хат»дан)Бугун:
Чўлларим бўлди бугун халқим кучидан лолазор. Дашту саҳрода очилди лолалар, бўлди баҳор. («Канал»)Чустий каналда янги манзаралар кўрди:
Эй адир чўллар, чопиди шўру қумлоғинг бугун, Қақшаган кўкракларингдан кетди янтоғинг бугун. Юзларингдан олди халқим шўр ниқобингни суриб, Тозаланди бул тиниқ куч бирла тупроғинг бугун. («Канал»)Бу манзарани яратган халқнинг ижодий кучини идрок қилди:
Бу қўллар кон олур ер қаъридан ҳам, Бу қўллар сув олур кўк наҳридан ҳам.Чустий каналда мамлакатимизнинг қудратини ҳис қилди:
Агарда ҳамла қилса шерга тулки, Бўлур дунё элига маҳзи кулги.Канал унда катта фикрий уйғониш, ҳиссий жўшқинлик вужудга келтирди, ундаги «карахт» қобилиятни ҳаракатга солди, илҳом берди. Унинг шунга қадар бугунги ва ўтмиш ҳаёт, бугунги ва ўтмишдаги одамлар, бугунги кураш ва ғалабалар тўғрисида билганлари калласидан қалбига тушди. Чустий илгари бугунги ҳаёт ва курашни каналда ҳис қилганча ҳис қилмаган дейилганда, албатта мафкуравий бирон қусур кўзда тутилмаслиги керак, чунки ҳис қилмаганлик билан ҳис қилолмаслик бир эмас. Ҳис қилолмаслик ички, ҳис қилмаганлик ташқи сабабларга боғлиқ. Турмуш ҳодисаларини ҳис қилиш учун турмушга жуда ҳам яқин, унинг ичида бўлиш керак. Бундан албатта учувчининг туйғуларини бериш учун учувчи бўлиш шарт деган хулоса чиқармаслик керак. Сабабки, Аннанинг туйғуларини беришда бу қадар маҳорат кўрсатган Лев Толстой бир секунд ҳам хотин киши бўлиб кўрган эмас.
Чустий каналда бугунги ҳаёт ва курашимизнинг ичида бўлди. У, канал илҳоми билан яратган чиройли сатрлари, бу муваффақиятли сатрлардан кейин қалами юришиб кетиб ёзган бирмунча шеърлари билан адабиётга кирди.
Катта Фарғона канали ер юзидаги каналлар тарихида мўъжиза, лекин революциядан кейинги мамлакатимиз тарихида мўъжиза эмас, балки порлоқ саҳифалардан бири. Бу ҳаётимизнинг бир парчаси. Ундаги пафос ҳаётимиз пафоси. Шунинг учун Чустий қайси темада ёзмасин, ана шу пафос, ана шу илҳом барқ уриб туради.
«Баёз»нинг асосий мавзулари — ватан, партия, бахтли турмуш, бахтли кишилар, муҳаббат. Бахтли турмуш, бахтли кишилар тўғрисида ёзган шеърларнинг кўпчилиги, Чустийни кўзда тутганимизда, яхши шеърлар дейиш мумкин. Ватан тўғрисида ёзган «Боғима» шеъри «Баёз»нинг асосий мотиви деса бўлади.
Келди бугун тоза ҳаво боғима, Чиқди қуёш, берди жило боғима, Ёғди кулиб нури бақо боғима, Сабза бериб ранги хино боғима, Гуллар иси атру упо боғима. Кўк ясаниб эгнига зарҳал кийиб, Ер безаниб, устига бахмал кийиб, Кўчаларим сийнаси асфальт кийиб, Бошдан-оёқ, ҳаммаси машъал кийиб, Равшан этиб берди зиё боғима.«Боғима» шеъри Чустий ижодининг мотиви бўлса, «Нур кони келди» деган шеъри шоирнинг камолот даражасини белгилайдиган шеър:
Бугун эл бошига нур кони келди, Саодат боғининг боғбони келди, Гули юлдуз очар бўстони келди, Ҳиди олам олур райҳони келди, На райҳон, бахту шавкат-шони келди.Мана бундан кўринадики, Чустий оз муддат ичида бурунги мустақил ва ғайримустақил қилиб юрган машқларидан жуда узоққа кетган. У машқлари билан «Нур кони келди» сингари шеърларини сира солиштириб бўлмайди. Мана шунинг учун у талантли бир шоир сифатида диққатимизни ўзига жалб қилди. Бирдан ялт этган шоирдан катта аланга чиқишини кутдик. Лекин афсуски, мана шу алангани кўрмадик ва кўрмаётирмиз. Чустий ҳамон «йилт» этганича турибди. Унинг аланга олишига кўп нарсалар халал бераётипти. Бу халал бериб турган нарсалар уни кўзга шу қадар майиб қилиб кўрсатадики, ҳатто Навоий айтган типдаги шоирлардан ажратолмай қолади киши.
«Яна адно табақасида жамоатидурларки, назми била фақат хушнуд ва хурсанд, розию баҳраманддурлар. Ва юз машаққат бирла бир байт боғлаштургайлар ва даъво овозасин етти фалакдин оширгайлар. Сўзларида не ҳақойиқ ва маориф нўшидин ҳаловат ва назмларида не завқ ва ишқ ўтидин ҳарорат. Не шоирона таркиблари аҳсан ва не ошиқона сўзлари шуъла афган. Баъзидин агар бирор яхши байт воқеъ бўлур, аммо ўн онча ёмон даъво ҳам зоҳир бўлурки, ул ҳам зойеъ бўлур.
Агар бир нозикроқ байт писандида печ қилур, аммо неча писандида даъво билан ани ҳеч қилур. Гўё ўз-ўзича ақидада мувофиқдирлар ва сўзларига эътиқодда муттафиқ. Турфароқ буким, ҳар бирининг сўзида маъно озроқ, ўзида даъво кўпроқ». («Маҳбубул қулуб».)
Чустийнинг алангаланишига тўсқинлик қиладиган нарсаларнинг биринчиси, Навоий айтгандай «даъво овозасин етти фалакдин» оширгани, иккинчиси саводсизлигидир.
Мана шу икки нарсанинг тўсқинлик қилиши орқасида Чустий ижодда илгари силжимаганлигига иккита далил кўрсатсак кифоя қилади:
1. Чустий ўзи янги шеърий ифодалар яратмайдиган, ўтган шоирлардаги тайёр ифодалардан ҳатто механистик равишда фойдаланадиган бўлиб қолди.
2. Чустий турли вазн, турли қофияда ўзини-ўзи қайтара бошлади.
Чустий ўтган шоирларнинг шеърий ифодаларини тўғридан-тўғри кўчиришни «классиклардан фойдаланиш» деб даъво қилади. Ҳолбуки, классиклардан фойдаланиш уларни классик қилган гўзал асарларининг гўзаллик сирларини англашдан иборат бўлиши керак. Маълумки, замон ўтиши, давр алмашуви билан кишиларда фикр ўзгаради. Ҳозиргидек бурунги шоирлар ҳам ўқувчининг ҳиссига таъсир қилиш учун аксари унинг ўзида бўлган тайёр ҳисдан фойдаланганлар. Масалан, маълум давр кишиларида Худо, Каъбага нисбатан маълум бир ҳис бўлган. Шунинг учун:
Муаззин каъба тоқи узра гулбонга самад урди, Бараҳман давр айвонида оҳанги санам чекди. (Навоий)деган мисралар уларга таъсир қилган. Ҳозирги ёшлар ҳозирги шоирларнинг китобида шундай мисраларни кўрса қандай таъсирланиши мумкин? Шу нуқтаи назардан қараганда Чустийнинг мана бу мисралари ўқувчига нима беради:
Оби замзам, ҳавзи кавсарлик гўзал жаннатдаман, Мен билан бир ҳуру ғилмонлик гулистондан салом. («Салом»)Ёки:
Бузди меҳрибони зоҳид қомат эгмоқдин хижил, Кўрди эгма-эгмалар қайрилма қошингдин сенинг. («Қуёшингдин сенинг»)Сўнгги икки мисранинг маъноси шу: зоҳид сенинг қайрилма қошингни кўрди-ю қомат эгишдан хижолат бўлиб, ибодатини бузди. Бу мисралар бундан 20—30 йил бурун ёзилганда муболаға бўлар эди. Ҳозирги одамлар на зоҳидни билади, на унинг ибодат бузиши фавқулодда бир ҳол эканини. Шунинг учун шоир тасвирлаётган қош қандай қош эканини кўз олдига келтирилмайди. Маълумки, бурунги кўп шоирлар Худога ҳам, пайғамбарга ҳам наът ёзганларида уларни табиатдан ташқари қилиб кўрсатадиган тасвирий воситалар ишлатганлар. Масалан:
Ҳамадан илгари бир нури аъзам айлади пайдо, Муҳаммад ном қўйдики бўлур деб боиси ашъё. (Мухлис)Ўз замонида «Ислом динининг қуввати» ҳисобланган Бухорони бир шоир шундай тасвирлайди:
Шаъби мирож кўрдим кўкка ғуброда чиқар уч нур, Дедим Жибрилга бу нур қайси нурдир э, аҳи гапур.Чустий бугунги ҳаёт, бугунги одамларни тасвирлашга ҳаракат қилганида мана шундай тасвирий воситалардан фойдаланади.
Чустий Ҳамза Ҳакимзоданинг қабрини бундай тасвир қилади:
Бир баланд тоғ келди қаршу қошима, Барқ уриб бир нур ёвушди бошима. Ошиқиб боқдим бу дам бу нур сари. Қаридирким устига юлдуз тақиб, Остида бир сой ўтар сутдек оқиб, Ҳар тарафга шуъла бермуш ушбу нур, Нур остида турар бир гавда ҳур. («Жаннатга тирик кирган кампир»)«Юлдуз» сўзи олиб ташланса бу мисраларни ўқиган кишининг кўз олдига «Равзаи поки Муҳаммад Мустафо» келади.
Бир бугина эмас, Чустийнинг ҳамма шеърларида деярли «нур» сўзи учрайди. Чустий қаерда ифода тополмаса (бунга кўпинча ҳаракат ҳам қилмайди) ишни «нур» билан осонгина битириб қўяди. Одамлар пахта майдонини «нурга» тўлдиради («Лочин билаклар»), нутқдан «нур» ёғади («Ўзбекистонга ютуқ»), осмон бизга «нур»дан кошона ясайди, ғайрат юлдузидан кўнгил ойнасига «нур»дан ғайрат берилади («Шеърий доклад»), «Сенга нур берди қуёш, ушбу нурдан ерга сув, инсонга қош» («Армуғон»), «Большевиклик нуридан чиққан шуълалар коммунистик гулшанида жилва қилади» («Икки ҳурнинг янги турмуш тўйимиз»), «Офтоб дўстлик нурини кўради ва бу нурдан саволига жавоб олади», «Насиҳат гавҳари кўнгилга нур беради» («Нодонлик») ҳоказо ва ҳоказо…
Чустийнинг ҳамма ишқий шеърларида деярли классик Эрон адабиёти, Навоий даврида оригинал бўлган, Умархон даврида бир қадар сийқаланган ва Муқимий, Фурқатлар даврида тамом шаблон ҳолга кириб қолган образли сўзлар, ифодалар қайтарилади: сарв қомат, оҳу кўз, лаъл ва шакарлаб, жон мурғи (ҳеч бўлмаса «жон қуши» ҳам эмас!), шамшод қад, булбули хушилҳон, маҳлиқо, моҳи тобон, қош меҳроби, шахду шакар, қанду набот, бодаи васл…
Гап буларнинг кўпи шаблон эканлигидагина эмас. Бундан ташқари яна икки нарсани кўзда тутиш керак:
1. Шу ташбеҳлар, шу ифодалар ҳозирги китобхонга етадими?
2. Етган тақдирда шулар воситаси билан яратилган гўзаллик ҳозирги бизнинг китобхоннинг эстетик завқига тамом мос тушадими?
Ташбеҳнинг вазифаси нуқтаи назаридан қараганда биринчи саволга ҳеч иккиланмасдан салбий жавоб бериш мумкин. Китобхон сарв-шамшодга ўхшатилган қад-қоматни тасаввур қилиш учун аввал сарв билан шамшодни яхши билиши керак.
Иккинчи савол тўғрисида бир оз кенгроқ муҳокама қилиш лозим бўлади.
Маълумки, замон ўтиши, давр алмашуви билан кишиларнинг ҳаёт тўғрисидаги тасаввури ва шу асосда гўзаллик ҳақидаги тушунчаси ўзгаради. Бу бир томондан. Иккинчи томондан шоир гўзалликни ўзининг шахсий диди, завқи асосида яратмайди. Шундай бўлгандан кейин гўзаллик ҳақидаги тушунчаси ўзгарган, шоирнинг шахсий завқини эътиборга олмайдиган одамлар бугунги тушунча, умумнинг завқига мос келадиган гўзалликни гўзаллик деб танийди холос. Шунинг учун бугун ишқий шеър ёзадиган шоир бурунги шоирларнинг ифодаларидан эмас, приёмларидан фойдаланиш бугунги одамларнинг эстетик завқини ўрганиш асосида иш кўриши керак. Шундай қилганда илгари мукаммал бўлган гўзалликдан кўп нарсаларни олиб ташлаш, унга кўп нарсалар қўшиш лозим бўлади. Мана шунинг учун иккинчи саволга ҳам, мукаммал гўзаллик нуқтаи назаридан қараганда салбий жавоб беришга мажбурмиз.
Чустий ижодда илгари силжимаганлигига иккинчи далил қилиб турли вазн ва қофияда ўзини ўзи қайтараётганлигини кўрсатдик. «Баёз»дан бунга исталганича мисол топиш мумкин. Бугун масалани темагина ҳал қилолмайди. Ҳозирги замон темасида шеър ёзиш совет ёзувчисининг вазифаси. Шу темаларда жуда яхши нарсалар ёзсагина кўрсатган хизмати бўлади. Шу жиҳатдан унинг темага масъулиятсиз қараганини қўшсак, ижодий силжиш эмас, ижодий орқага кетиш тўғрисида сўзлаш лозим бўлади…
Чустий талантли шоир. У ёзган бирмунча шеърлар, ашулалар ҳозирги поэзиямизда маълум ўринни олади. Унинг вазифаси мана шу муваффақиятли мустаҳкамлаш ва олға қараб дадил-дадил қадамлар ташлашдир. Биз юқорида унинг илгарилашига халал бериб турган нарсаларни кўрсатдик. Оз муддат ичида диққатни жалб қиларлик фаолият кўрсата олган шоир учун бу камчиликлардан қутулиш биринчи навбатда зарур бўлган ишдир. Чустий бу камчиликлардан қутулса, шоирлик мақсад эмас, мақсад йўлида ишлаш учун ўз иқтидорига мувофиқ танланган бир касб эканини англаса яқин келажакда олдинги сафда бўлган қалам аҳллари қаторига ўтиши муқаррардир.
1941 йил