Anvar Jo‘raboyev: — Avvalo ijod dargohiga yo‘l topishingiz qanday bo‘lgani haqida so‘zlab bersangiz.

Pirimqul Qodirov: — Gapni sarchashmadan boshlay qolaylik.

— Yaxshi bo‘lardi.

— Unda oddiy bir cho‘pon qizi bo‘lgan onamning ertaklari menda ijodga ilk bor havas uyg‘otganini aytishim kerak. U kishi nihoyatda ta’sirli hikoyalar so‘zlab berardilar. Turkiston tizma tog‘i etagida joylashgan onam tug‘ilib o‘sgan Oqsuv, So‘farkat qishloqlaridagi jonli xalq shevasi bugungi adabiy tilimizga juda yaqin. 1964 yilda Odil Yoqubov bilan Oqsuvga borganimizda shahar ko‘rmagan ba’zi keksa odamlarning adabiy tilimizga monand holda so‘zlashganlari bizni hayron qoldirgandi. Keyinchalik surishtirib bildikki, tarix kitoblariga kirgan Dahkat qishlog‘i yaqinida va Bobur yalangoyoq kezgan Osmon Yaylov tog‘i etaklarida shu Oqsuv qishlog‘iyam bo‘lgan ekan. Boburning Andijon haqida aytgan: «Eli turkdur, lafzi qalam bilan rostdur…» so‘zlarini oqsuvliklarga nisbatan ham tatbiq etish mumkin. Barlos urug‘ining bir shoxasi bo‘lgan bu qavmlar shayboniylarga bo‘yin egmay, tog‘ oraliqlarida o‘zlarining ko‘hna turkiy lahjalarini, hatto «turk» degan nomlarini ham saqlab qolganlar. Onamizning mana shu adabiy tilga tabiatan yaqin bir muhitda yashagani va uning boyliklarini zehnimizga bolaligimizdan singdirganligi men uchun katta ne’mat bo‘lgan.

Esimni taniganimdan boshlab onamiz aytgan ertaklar, og‘zaki hikoyalar, maqollar, qochiriqlar hanuzgacha xotiramda toshga o‘yilgan suratlardek butun turibdi.

— Demak, ijod bobida onangizni birinchi ustozingiz desak, xato bo‘lmas?

— Har qalay, tilni men, avvalo, onamdan o‘rganganman. Adabiy ijodning sarchashmasi esa tildir. Shuniyam aytmoqchimanki, urushdan oldingi yillarda adabiyot darsliklari xiyla yaxshi tuzilgan edi. Afsuski, keyingi davrlardagi darsliklarda quruq mulohazalar, «palon ijobiy obraz», «palon g‘oyaviy mazmun», «palon sinflar kurashi» kabi bolada adabiyotga qiziqish uyg‘otmaydigan umumiy gaplar ko‘paydi.

Biz boshlang‘ich maktabga kirib o‘qigan vaqtda ajoyib an’ana bor edi: zehni o‘tkir o‘quvchi darslarni yaxshi o‘zlashtirsa, besh-to‘rt oydan keyin navbatdagi sinfga ko‘chirilardi. Men, masalan, bir yilda ikki sinfni bitirib, uchinchiga o‘tgan edim. Bolaligimda xotiram kuchli edi. To‘qqiz-o‘n yoshlarimda o‘zimga yoqqan ashulani bir-ikki marta eshitishimdayoq yod olardim.

— Bu esa, Pirimqul aka, musiqaviy zehnning o‘tkirligidan dalolatdir. Bordiyu sizdagi bu xislat rivojlantirilganda, bastakor bo‘lishingiz ham mumkinmidi?

— Mumkin edi. Ammo bizda o‘shanda muzika maktablari yo‘q edi…

— Endi kitob haqidagi gapni davom ettirsak. Bolalikdagi sevimli asarlaringiz qaysilar bo‘lgan?

— Birinchisi Elbek to‘plagan «O‘zbek xalq qo‘shiqlari». Undagi ashulalardan birqanchasini hali ham takrorlab yuraman. Yettinchi sinfga o‘tganimda romanu qissalar o‘qishga qiziqdim. Uyimiz O‘ratepaning chekka joyida bo‘lib, maktabga bog‘ ko‘chalar orqali piyoda borib kelardim. Kuz va qish oylarida ko‘chalar deyarli bo‘m-bo‘sh bo‘lar va men yo‘l-yo‘lakay kitob o‘qirdim.

Voynichning «So‘na»si, Lermontovning «Zamonamiz qahramoni», Stivensonning «Javohirot oroli», Jyul Vernning «Kapitan Grant bolalari» — shunga o‘xshash asarlarni shahar kutubxonasidan olib o‘qiganman.

Meni kitob o‘qishga rag‘batlantirgan yana bir sabab bor edi. Akam (u rosa o‘yinqaroq bo‘lib, to‘rtinchi sinfdan keyin maktabga bormay qo‘ygandi) kolxozning qo‘yini boqardi. Men unga o‘qigan kitoblarimning mazmunini aytib berar, u esa nihoyatda qiziqib quloq solardi. Akam kuz va qishda suruvni O‘ratepa atrofidagi doni yig‘ib olingan dalalarga yoyar, yozda esa toqqa chiqib ketardi. O‘qishdan bo‘shagan paytlarimda, qishki-yozgi ta’tillarda undan xabar olgani borib turardim. Akam: «Qani, o‘qigan kitoblaringdan gapir», deb qo‘ymasdi. Unga yuqorida sanalgan asarlardan tashqari Pushkinning «Kapitan qizi», «Belkin qissalari», Tolstoyning «Hojimurot»i, Oybekning «Qutlug‘ qon» romanini butun tafsilotlari bilan so‘zlab berardim. Akamga qaysi voqea qattiqroq ta’sir qilsa, shunga ko‘proq urg‘u berardim. Har qalay, hikoyalarim tufayli akamning oldida hurmatim o‘sib borayotganini sezardim. Kitoblar aka-uka ikkovimizga tarbiya berishdan tashqari, bir-birimizga bo‘lgan mehru oqibatimizni mustahkamlardi. Ayni chog‘da, o‘sha og‘zaki hikoyalarim meni ijod dargohiga olib kelgan ilk so‘qmoqlar vazifasini ham o‘tagan ekan. Men buni endi bilmoqdaman.

Biz birinchi navbatda tabiatdan, so‘ng kitoblardan minnatdor bo‘lishimiz lozim. Bizni koinot bag‘rida omon saqlab turgan tabiat ne’mati — osmonning yuqori qatlamidagi azon pardasini eslang. Uni «erning azon qalpog‘i» ham deyishadi. Lekin suratini ko‘rsangiz, million yillar davomida to‘plangan eng toza va eng tiniq havo — azon qalpoqdan ko‘ra ko‘proq harir ipak pardaga o‘xshaydi. Eski kitoblardagi «pardai asror» — «sirli yer pardasi» degan iborani yodga soladi u.

Nafis azon qatlami yerdagi butun tirik jonlarni quyoshning xatarli zarralaridan himoya etib turarkan, ammo, afsuski, unga lat yetkazilyapti. Masalan, Antarktida ustidagi minglab kvadrat kilometr maydonda azon qatlami yo‘qoldi. Bu butun dunyoni tashvishga solmoqda. Antarktidada-ku quyoshli kunlar kam, aholi deyarli yo‘q. Bordiyu aholi zich joylashgan qit’alar va quyoshli mintaqalar osmoni azonsiz qolsa, ahvolimiz qanday kechadi?

Yaxshi kitoblar butun odamzod tarixi davomida to‘plangan ma’naviy azon xizmatini o‘taydi. Ular insoniyatni turli zamonlardagi salbiy ta’sirlar va ahloqiy buzilishlar «radiatsiyasi»dan asrab kelayotir. Eng yaxshi yozuvchilar esa odam zoti uchun ana shu qadar zarur ma’naviy azon ishlab chiqarayotganliklari tufayli alohida e’zozdadirlar.

Yozuvchilikka havas tug‘ilishida o‘qituvchilarimning xizmati ham nihoyatda katta bo‘ldi. Ular adabiyotga nisbatan dilimda ulkan ixlos uyg‘otgan edilar. Kishidagi qobiliyat tog‘ bag‘ridan chiqqan buloqqa monand ko‘z ochadi. Lekin bu buloqning katta daryolarga yo‘l topib borishi oson emas. Agar chashmaning yo‘lida soy oqayotgan bo‘lsa, ularning suvi bir-biriga qo‘shilib, katta daryolarga yetib boradi. Yosh taqdirimni bepoyon kengliklarga olib chiqishda muallimlarim hayotbaxsh soylarning xizmatlarini bajarishgan.

— Qachondan boshlab qo‘lingizga qalam olgansiz?

— 6—7-sinflarda o‘qib yurgan paytlarimdan. Lekin o‘shandagi ijodiy mashqlarim kundaliklardan iborat edi. Ming afsuski, ular yo‘qolib qolgan, chunki yaxshi saqlay olmadim. Ammo talabalik yillaridagi hamma kundaliklarim bor.

— Siz Bekobod metallurgiya zavodida quyuvchi bo‘lib ishlagansiz-a?

— Quyuvchi emas, balki ana shu korxona qurilishida muxbir bo‘lib. Urush davrida, hali ruxsatnoma bilan bir burda non olib, yarim och yashagan paytlarimizda, men tavakkal qilib qishloqdan Bekobodga borgan edim. O‘shanda ichterlama, bezgak kabi og‘ir kasalliklarga chalinib, nimjon bo‘lib qolganman. Lekin shunga qaramay, ishga kirdim.

Biz yashagan davrning ko‘p qismi fojialarga to‘la bo‘ldi. Bolalik yillarimiz Stalinning shafqatsiz zulmi kuchaygan paytga to‘g‘ri kelgan. Otamiz katta o‘g‘il to‘yi qilgani sababli oilamizni qahraton qish kunida Kengko‘ldan Oqsuv qishlog‘iga zo‘ravonlik bilan ko‘chirishgandi. Shunda ikki-uch yashar bola edim. Mendan kichik — olti oylik Rabbim degan ukam ham bor edi. Qor qalin, izg‘irin, bizni tog‘am bilan onam ko‘rpalarga o‘rab, otlarga mindirib olishdi. Ora u qadar uzoq emas: yigirma chaqirimcha keladi. Ammo pastu baland tog‘ yo‘llari muzlab qolgan; otlar nuqul toyib yiqilaverdi. Ag‘anab ketgan ko‘chlarni qayta ortgunlaricha biz diydirab sovuqda qoldik. Ukacham qattiq shamollab, Oqsuvga kelganimizda vafot etdi. Uning qabrchasi hali-hanuz ko‘z o‘ngimda turibdi…

Keyinchalik Bekoboddan komsomol yo‘llanmasi bilan Toshkent dorilfununining tayyorlov bo‘limiga o‘qishga kelganimdayam sharoit benihoya og‘ir edi: bir xonada o‘ttiz-qirq kishi yashaymiz. Xonalar isitilmaydi. Bezgak tutadi.

— Shu sharoitda dorilfununni «qizil» dillom bilan tugatganingizni tasavvur qilolmayapman… Keyin, birinchi kitobingiz ham talabalik davringizda chop etilgan-a?

— Ha, bunda Abdulla Qahhorning yordami ko‘p asqotdi. O‘shanda — o‘n sakkiz yoshimda yozgan ilk hikoyamni u kishining huzurida o‘qib berdim. Ulkan adib menga donolik va talabchanlik bilan saboq berdi. Shundan so‘ng uch-to‘rt yil berilib mashq qildim. Natijada «Studentlar» degan hikoyam kitobcha holida bosilib chiqdi. Keyinchalik, «Uch ildiz» romanimni yozganimda Konstantin Simonov bilan Muxtor Avezov menga katta ma’naviy madad berishgan.

— Ayrimlar yozuvchini dard chekuvchi inson desa, boshqalar uni dardlarga davo beruvchi, ya’ni, tabib deyishadi. Shu xususda va umuman, yozuvchilik haqida fikringizni bilmoqchi edim.

— O‘zimning qirq yillik ijodiy tajribamdan kelib chiqib aytmoqchimanki, bu har ikkala o‘xshatishda ham jon bor.

Hayotdagi biri ikkinchisidan chigal muammolar yozuvchining qalbida bir dard, bir tugun bo‘lib turadi. Ana shu dardga davo izlay boshlaysiz. Lev Tolstoy san’at haqidagi risolasida badiiy ijod, haqiqiy diyonat va pok diniy e’tiqod kabi muqaddas bir ishdir, deb yozadi. Qadim zamonlarda muqaddas kitoblar odamlarga qanday xizmat qilgani ma’lum. Bugungi kunda, insoniyat taraqqiy etib, ko‘p narsalarni chuqur tahlil eta oladigan bir paytda, uning xilma-xil ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun badiiy ijod avvalgidek xizmat qilishi, unda dard ham, dardga davo ham mujassamlashgan bo‘lishi zarur.

Shu kecha-kunduzda ham adiblarimiz san’at odamlarga qanday xizmat qilishi kerak, degan azaliy savolga muttasil javob izlashyapti. Bu borada hozir xorijda yashayotgan iqtidorli yozuvchi Aleksandr Soljenitsinning aytganlari, ayniqsa, diqqatga sazovor. U Nobel mukofoti olishi munosabati bilan so‘zlagan nutqida (ushbu nutq «Noviy mir» jurnalining 1989 yil 7-sonida e’lon qilingan) deydiki, publitsistik maqola har qancha o‘tkir bo‘lsa-da, vaqt o‘tgani sari eskiradi. Chunki u inson qalbini, shuurini, his-tuyg‘usini, tafakkurini batamom qamrab ololmaydi. Badiiy asar esa odamning ham aqliga, ham diliga ta’sir qiladi. Albatta, kuchli asarlar, aytaylik, Shekspir, Dostoyevskiylarning yozganlari kabi. Borib-borib bu asarlar shunday qudratga aylanadiki, ularni hech kim yo‘q qilib tashlolmaydi. Odamzod ulardan mudom shifo topib guradi.

Rivojlangan xalqlardagi yaxshilik, haqiqat va go‘zallik uchalasi birgalikda insonning ma’naviy dunyosini ustunday suyab turadi, — deydi Soljenitsin. — Ammo hozir yaxshilik ham ko‘pincha behisob muammolarning chakalagidan o‘ziga yo‘l topolmay, adashib qolishi mumkin. Lekin san’atu adabiyotdagi go‘zallik (ayniqsa, adabiyotda) joziba kuchi chakalakzor ichra adashib yurgan haqiqatni o‘z qanotida ko‘tarib olib chiqa oladi.

Dunyoni atom halokatidan shu uchovi — haqiqat, yaxshilik va go‘zallik xalos etishi mumkin.

Odamzodga eng katta xavf-xatar solayotgan narsalar — zo‘ravonlik, qalloblik va yolg‘onchilikdir, deya ta’kidlaydi Soljenitsin. Zo‘ravonlik shunday bir narsaki, u o‘zini yolg‘on-yashiqlar bilan xaspo‘shlab kun kechiradi. Mana, Stalin shaxsiga sig‘inish boshdan-oyoq zo‘ravonlikka asoslangan bo‘lib, u yolg‘onning temir pardalariga o‘ralgandi. Bu temir pardalarni esa adabiyotu san’at, baquvvat kitoblar birin-ketin yirtib tashlayotir.

— Lekin kitoblar ham, barcha yozuvchilar ham baquvvat bo‘lavermaydi-ku!

— Hamma sohada turli darajadagi ijodkorlar bo‘lgan va bundan keyin ham bo‘ladi. Mayli, o‘rtamiyonalar ham ijod qilaverishsin, lekin ularning iste’dodsizligi yolg‘on bilan burkanmagan bo‘lsa bas. Ammo dahshatli bir tomoni shundaki, ular, aksariyat hollarda, guruhlarga birlashib, haqiqiy iste’dodlarning umriga zavol keltiradi. Dillari ijoddan ko‘ra ko‘proq baxillik va ig‘vogarlik tuyg‘ulari bilan band bo‘ladi. Shundaylar tufayli Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Usmon Nosir, Fitrat… qurbon bo‘lib ketishdi. Hozir ular fosh etilyapti. Guruhbozlar bugun ham ko‘p, lekin vaqti kelib, bularning ham haqiqiy qiyofasi ochiladi, avlodlar oldida javob berishadi!

— Bilishimcha, siz ham ana shunaqangi baxillarning jabrini tortgansiz. «Yulduzli tunlar» ham, «Avlodlar dovoni» ham yozib bo‘lingach, bir necha yillar o‘tib, og‘ir jangu jadallardan so‘ng bosilib chiqdi-ku, axir…

— Bu haqda matbuotda gapirganman. Shartmikan eski dardlarni yana qo‘zg‘ash?

— Odamlar ko‘proq bilgani ma’qul. Shuning uchun…

— Mayli, mavrudi kelgan ekan, ayta qolay…

«Yulduzli tunlar» («Bobur») 1973 yilda chop etilishi kerak edi. (1972 yilda muhokamadan o‘tgan edi-da). Ammo o‘sha paytlarda tarixiy mavzularga munosabat yomonlashib ketdi. Deylik, O‘ljas Sulaymonovning «Az i Ya» kitobiga hujumlar avj olgandi. Moskvada chiqadigan «Voprosы istorii» jurnalida tarixchi olimlarimizdan biri Hamid Sulaymonning Bobur to‘g‘risida yozganlari-yu, u haqda chop etgan albomiga qarshi o‘ta adolatsiz gaplar aytgandi.

— Shunday bir sharoitda tarixiy mavzuga, yana deng, Bobur mavzuiga bilib qo‘l urdingizmi yo…

— Bilib. Men, avvalo, Boburga, umuman tarixga bo‘layotgan bunday munosabat mutlaqo noto‘g‘riligini isbotlash, xalqimiz tarixiy ildizlarimizdan ruhiy ozuqa olishi va tarixni hech qachon unutib bo‘lmasligini yana bir karra aytish uchun shu asarni yozgan edim. Qiyinchiliklar bo‘lishini oldindan sezgan edim-u, lekin nimadandir umid qilardim.

Aslida, men «Yulduzli tunlar»ni 59-yilda, «Uch ildiz»dan keyin boshlamoqchi edim. Lekin tushundimki, bunday murakkab vazifani yetarli tajriba orttirmasdan turib amalga oshirib bo‘lmaydi. Shuning uchun yana bir qator narsalar — «Qadrim», «Qora ko‘zlar», «Erk» kabilarni yozdim, jamoatchilik ularni yaxshi kutib olgach, niyatimga kirishdim.

— Romanga material to‘plash uchun Hindistongayam borib kelganmisiz?

— Ha. Hindistonning Agra, Dehli, undan tashqari, Pokistonning Karochi, Islomobod, Lahor shaqarlarida ancha bo‘ldim. Tarixiy obidalarni va tabiat manzaralarini o‘rgandim…

Romanning qo‘lyozmasini o‘qigan yozuvchilar, nashriyot xodimlari unga ijobiy baho berishdi. «O‘zbekiston madaniyati» (hozirgi «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati»), «Saodat» jurnalida asardan parchalar bosildi (1973 yilda). Bu esa o‘quvchilarda juda katta qiziqish uyg‘otdi. Shu qiziqish o‘sha paytdagi turg‘unlik muhiblarini xavotirga solib qo‘ydi. Nedirki, roman qammani o‘ziga jalb etib olib ketib qolishi mumkin, deb. Yana deng, mavzusi nozik… Buning ustiga, o‘zimizning yozuvchilarimiz orasidagi ma’lum bir baxillar qo‘shildi. Xullas, romanning yo‘liga g‘ov tashlandi. Oradan uch yil o‘tdi. Hech natija yo‘q. Uyushmamizning rahbarlari esa meni yupatishadi, kuting, bugun-erta hal bo‘lib qolar, deb. Uch yildan oshiq kutdim. Oxiri, Rashidov bilan gaplashib ko‘ring-chi, deb qolishdi. Huzuriga kirdim. Rashidov gapni aylantirib, bizga hozir Bobur haqidagi roman kerak emas, deb ochiq aytdi.

— Ammo u kishi «Yulduzli tunlar»ga yaxshi baho bergan ekan-ku?

— To‘g‘ri. Lekin roman bosilib chiqqach. Nazarimda, oldiniga Rashidovga kimdir asar haqida boshqacha axborot bergan yoki o‘shanda zamona shuni taqozo qilgan, chunki boya aytib o‘tganimday, Bobur, u to‘g‘risidagi albom, «Az i Ya» kitoblari Moskvadan turib qoralanayotgan, Ibrohim Mo‘minovning Temur haqidagi risolasi qattiq tanqidga uchragan payt edi-da. Balki uning ham shundan og‘zi kuyib, romanni chop ettirishga jur’at etmagandir.

Xullas, yana kutishga tushdim. Oradan uch-to‘rt yil o‘tdi…

— Ijodkor odamga bundan og‘ir qiyinchilik bo‘lmasa kerak. Axir yurakning qoni to‘kilib yozilgan asar…

— Nimasini aytasiz. Ochig‘i, hatto yig‘lashgachayam borganman. Chunki ustiga ustak, turli-tuman dashnomlar ham eshitib turardim. Begonalar u yoqda tursin, hatto ba’zi yaqin qarindoshlarimiz ham: «Ayb o‘zingda, o‘rtamiyona qalamkashsan, kuching yetmagan shuni eplab yozishga», deyishgandi. Ishingiz yurishmagandan keyin duch kelgan odam sizni turtib o‘tishga urinarkan-da…

— Ichkilik yoki tamakidan taskin topgan paytlaringiz ham bo‘ldimi?

— Bordiyu shu narsalardan najot qidirish yo‘liga o‘tsam, mutlaqo tamom bo‘lardim, maqsadimga umuman erisholmasdim.

— Hech kimga shikoyat ham qilmadingizmi?

— Yo‘q. Arzu dod qilishni yomon ko‘raman. Umrimda birovning ustidan yozgan emasman. Mening og‘ir-vazminligimni esa birovlar kamchilikka yo‘yib, «Siz qo‘rqoqsiz, sizda dadillik yo‘q, isyonkorlik yetishmaydi», deyishar edi. «Mayli, sizlar botir, isyonkor bo‘laqolinglar», deb javob qaytarardim ularga. Odam besh daqiqada minbarga chiqib, hali aytilmagan gapni aytib, «eh-ha, bu botir ekan» degan bahoga muyassar bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri, buyam jasorat, lekin jasoratning boshqa bir turi bor: bu — mehnatkashga xos jasorat: bu — o‘z vazifasini yillar davomida sokinlik bilan, baqirib-chaqirmasdan amalga oshira bilish. Hozir bizda bunday bardoshlilar kam. O‘ylaymanki, sizlarning orangizdan shundaylar ko‘p chiqadi.

— Shaxsan siz shunday bardoshni qayerdan olgansiz?

— Bilmadim… Qiyinchilik bizdan oldingi avlodning ham boshiga tushganini esladim. Deylik, Qodiriyga qanchalar og‘ir bo‘lgandi… Qodiriylar fojiasiga nisbatan, mening boshimga tushgan savdolar (odam qiyos bilan yashaydi-da) u darajada bedavo emas-ku, deb o‘zimga tasalli berib turdim.

— O‘sha davrda yozuvchilikdan rosayam sovib ketgan, qo‘lingizga qalam ham olmagan bo‘lsangiz kerakdir-ov?

— Qaytanga rosa yozdim! Ish odamni ovutarkan. Bir talay ijodiy rejalarim to‘planib qolgandi, shularni amalga oshira boshladim. Bolaligimda boshimdan kechirganlarim asosida «Akramning sarguzashtlari» qissasini yozdim. Paxtakorlar to‘g‘risida biror narsa yozishni anchadan buyon mo‘ljallab yurardim va hatto bir bobini qoralab ham qo‘ygandim. Mirzacho‘lga borib-kelib yurganimda Mamajon Dadajonov bilan tanishib qolgan edim. Keyin uning fojiaviy o‘limini eshitdim-u, qattiq ta’sirlanib, u haqda «Meros» degan qissa yozdim. «Qora ko‘zlar»da shahar hayotiga taalluqli bir yo‘nalish bor edi, kitobga hech qovushmagani uchun olib qo‘ygan edim, asqotdi: «Olmos kamar» romaniga asos bo‘ldi. Uniyam yozib bitirdim.

— Bu yozganlaringiz o‘z vaqtida chiqib turdimi?

— Chiqib turdi, lekin baribir «Yulduzli tunlar»ning yo‘li ochilmadi. Nima qilishni bilmayman: osmon uzoq, yer qattiq, deganlariday… Mening bu ahvolimni ko‘rgan Yuriy Surovtsev (u SSSR Yozuvchilar uyushmasining kotibi edi. Men bir vaqtlar Moskvada, mamlakatimiz yozuvchilari uyushmasida ham ishlagandim. O‘shanda Surovtsev bilan do‘st tutingandik) sababini surishtira ketdi. Unga bor voqeani aytib berdim, darhol romanning so‘zma-so‘z tarjimasini so‘radi. Besh-olti oyda o‘qib chiqar deb yursam, o‘n kun deganda Moskvadan xatini oldim. Yuriy Ivanovich «Yulduzli tunlar» haqida nihoyatda iliq so‘zlar bitib, «Bu romanni, albatta, chiqarish kerak va bunda senga qo‘limdan kelgan yordamimni ayamayman!» deb yozgandi. Quvonib ketdim. Keyin u ko‘p fursat o‘tmay, Toshkentga kelib, Rashidov bilan roman xususida ancha suhbatlashib, uni shubhalantirgan hamma nuqtalarga javob bergach, asarning bosilishiga ruxsat tegdi.

— Shundan keyin asar darhol dunyo yuzini ko‘rgan bo‘lsa kerak!

— Qayerda deysiz. Bu voqea 77-yilning kuzida sodir bo‘lgan bo‘lsa, roman 78-yilning bahoriga borib «Sharq yulduzi» oynomasida, 79-yilda esa kitob holida chiqdi. Nashriyotning o‘sha paytdagi rahbarlari ataylab cho‘zishdi.

— Shunday qilib, «Yulduzli tunlar» o‘quvchilar qo‘liga olti yil kechikib tegibdida!.. Romaningiz katta shov-shuvlarga sabab bo‘lganini haligacha eslaymiz. Uni rus kitobxonlariyam yaxshi kutib olishdi. O‘zbek adabiyotiga kamdan-kam o‘rin beradigan «Noviy mir» jurnalida kitobga taqriz bosildi. «Literaturnaya gazeta» «Yulduzli tunlar»ni yuksak baholadi. Asaringiz «Pravda» gazetasida tilga olindi. Lekin shunga qaramay, 85-yillarda romanga qayta hujum boshlanib ketdi. Buni o‘zingiz qanday izohlaysiz?

— Buning ikkita sababi bor. Birinchisi, o‘shanda jumhuriyatimiz partiya rahbariyatiga Abdullayevayu Usmonxo‘jayevga o‘xshagan odamlar kelib qolishgan edi. Ular tariximizni oyog‘osti qilish yo‘li bilan markazdagilarning hurmatini qozonishni o‘ylashardi. Ikkinchidan, men bu paytga kelib asarning ikkinchi kitobi — Boburning o‘g‘li Humoyun va nevarasi Akbar (asosan, Akbar)lar davriga bag‘ishlangan «Avlodlar dovoni»ni yozib tugatgan edim. U ham muhokamada yaxshi baho olib, «Sharq yulduzi» oynomasida chop etish rejalashtirilgan edi. So‘ng G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida bosilishi mo‘ljallangandi. Bu ayrimlarga yoqmadi shekilli, ular yangi asarning yo‘lini berkitish uchun «Yulduzli tunlar»ga tosh ota boshladilar. Oqibatda yangi roman oynomada ancha vaqt to‘xtab qoldi.

Shoir Erkin Vohidov (u o‘shanda nashriyot direktori edi): «Mayliga, jurnalda chiqmasa ham o‘zimiz chop etamiz», deb romanni nashrga tayyorladi. Ish sal yurishay deganda Usmonxo‘jayevning plenumdagi nutqiga binoan, yana yo‘llar taqa-taq berkildi: terilgan matnni tarqatib yuborishga majbur bo‘lishdi.

Oradan ikki yil o‘tgach, sharoit sal yumshab, roman «Sharq yulduzi»ning 88-yilgi aprel sonida chop etiladigan bo‘ldi. Terilgan sahifalarni o‘qib berdim. Lekin bu orada «Guliston» oynomasida Nuriddin Akramovich Muhiddinovning Bobur haqidagi turkum maqolalari chiqdi. Rahbarlar unga salbiy baho berishdi. Bobur atrofida yana qora quyunlar aylanib, roman matni ikkinchi marotaba tarqatib yuborildi.

Ammo har qalay, hozir zamon boshqa, adolat tezroq yuzaga chiqadigan davr keldi. Tegishli joylarga bordim, «kimlardir ig‘vo qilayotganga o‘xshaydi, roman tarix orqali xalqlar do‘stligini mustahkamlashga yordam berishi mumkin», dedim, isbotlar bilan yuqoridagilarni bunga ishontirishga intildik. Oynoma jamoati va bosh muharrir O‘tkir Hoshimov ham romanni chiqarish uchun ko‘p harakat qildi. Nihoyat, asar oynomaning 88-yilgi 8—9—10-sonlarida bosilib chiqdi. Ammo to‘liq emas, olti bosma taboqni qisqartirishga to‘g‘ri keldi, jurnal uchun hajmi juda katta deyishdi. Nima bo‘lsada, roman kitobxonlarning qo‘liga tezroq tegsin deb, rozilik berdim.

— Kim qisqartirdi?

— O‘zim.

— Umuman, shu asarga qancha vaqt sarflagansiz?

— O‘n yildan ko‘proq (shundan uch-to‘rt yili davrni o‘rganish va hujjatlar to‘plashga ketdi). Ha, romanning paydo bo‘lishida do‘stim Chingiz Aytmatovning o‘ziga xos ma’naviy hissasi bor. Qattiq tanqidga uchragan o‘sha paytlarimda Aytmatov Siz bilan qilgan suhbatida, Anvarjon, «Yulduzli tunlarini, Boburni baralla himoya qilgani ko‘nglimni ko‘tardi. Men Chingiz To‘raqulovichga minnatdorchilik bildirib, maktub yubordim. Unda adibni «Qiyomat» romani bilan tabrikladim hamda Akbar davri haqida kitob yozganligimni aytdim. U kishi qisqa muddat ichida ikki betli javob yo‘lladi. Unda shunday jumlalar bor: «Sening buyuk Akbar haqidagi mulohazalaring, Akbarning turli dinlarni birlashtirishga intilishi o‘ta zamonaviy mavzudir. Bunga, ya’ni ma’naviy birlikka odamzod baribir murojaat qiladi, chunki bugungi sharoitda insoniyatning omon qolishiga imkoniyat beruvchi birdan bir yo‘l ana shudir. Bu haqda, albatta, roman yoz va asaring uchun kurash. Shaxsan men niyatingni ma’qullayman.»

— Ba’zi kitobxonlar: «Pirimqul Qodirovning Akbari barcha dinlarni qovushtirib, qandaydir yangi din yaratmoqchi bo‘lganmi?» deyishyapti…

— Dobrolyubov Akbarni ulug‘ shaxslardan biri deb bilgan. Chunki Akbar ulkan g‘oyalarni ilgari surgan. U, masalan, dinlar o‘rtasida ma’naviy ko‘prik qurishga intilgan, barcha din teng bo‘lsin, mustaqil rivojlansin, degan g‘oyani ilgari surgan.

— Bundan kelib chiqadiki, romanning ayrim g‘oyalari kitobxonlarga birday yetib bormagan ekan-da?

— Shunday. Sababi bu asar boshqa romanlarimga qaraganda biroz murakkabroq, ayniqsa, ikkinchi qismi. Unda tafsilotlar iloji boricha kamaytirilib, falsafiy mushohadaga ko‘proq o‘rin berilgan, e’tiqodlar, imonlar kurashi tasvirlangan, dinlar o‘zaro qiyoslangan. Bularni bus-butunicha qabul qilish bir qadar tayyorgarlikni taqozo etadi. To‘g‘ri, so‘nggi paytlarda kitobxonlarimizning saviyasi o‘sib ketdi, ammo afsuski, hammasi birdek emas. Ba’zi o‘quvchilar esa – yordamga muhtoj. Bu o‘rinda ularga adabiyotshunoslar, tanqidchilar ko‘makka kelishlari kerak edi. Lekin ular «Avlodlar dovoni»ga befarq qarashdi: asar u yer-bu yerda tilga olinganini hisoblamasak, uning tahliliga bag‘ishlangan jiddiy, atroflicha maqola chiqmadi.

— Sizningcha romanda kamchiliklar bormi?

— Men uni yozish jarayonida sezgan kamchiliklarni tuzatib borganman. Bundan tashqari, kitob holida chiqishidan oldin ham ancha tuzatishlar kiritdim, ayniqsa, dinga oid qismlarida…

Umuman, adabiy asar baholi qudrat, ya’ni kuch yetganicha yoziladi. Men oldimga juda ulug‘ vazifalarni qo‘yishim mumkin, ammo ularning hammasigayam erishib bo‘lmas… Har bir yozuvchini o‘sha yozuvchi tan olgan haqiqatlar tarozisi bilan tortib baholash lozim, degan edi Pushkin.

Romanimda nuqsonlar bo‘lishi tabiiy, ammo men qo‘limdan kelgancha benuqson yozishga intilganman.

— Nega boburiylarni ovrupaliklar doimo «Ulug‘ mo‘g‘ullar» deyishadi?

— Boburning o‘ziyam, uning avlodlariyam hech qachon «biz mo‘g‘ulmiz» deyishmagan. Ular doimo ona tilimiz turkiy deyishgan, o‘zlarini turkiy xalqqa mansub hisoblashgan. Akbarning do‘sti va tarixchisi Abdulfazl Allomiyning «Akbarnoma» kitobida bu buyuk zot shajarasi quyidagicha sanab o‘tilgan: Akbar binni Humoyun, binni Bobur binni Umarshayx… binni Temur. Temurning ham besh-olti avlodi qayd qilinib, oxiri binni Abu Turk bilan yakunlangan, ya’ni Temurning bobokaloni turkiy xalqdan bo‘lgani ta’kidlangan.

«Buyuk mo‘g‘ullar» atamasi keyinchalik, G‘arbiy Ovrupadan chiqqan, aniqrog‘i, u ingliz, ispan, portugal sayyohlari tomonidan «ta’sis» etilgan. Ataylab, boburiylarni turkiy, musulmon xalqlaridan uzoqlashtirish maqsadida.

— Tarix har birimiz uchun ulkan saboq, shu sababli tarixiy asarlarga bo‘lgan qiziqish juda katta. Demak, tabiiyki, siz ana shu yo‘nalishda, ya’ni tarixiy mavzuda yana asarlar yozsangiz kerak?

— Haqiqatan ham tarixiy mavzu nihoyatda qiziqarli, ham to‘qnashuvlarga boy. Lekin shu 60—70 yil davomida boshimizdan kechgan va hozir ko‘z o‘ngimizda sodir bo‘layotgan voqealardan ham katta hayotiy saboq olishimiz mumkin. Rosti, men ikkilanib turibman, uzoq tarixni davom ettirayinmi, yoki zamonaviy mavzuga qo‘l uraymi, deb…

— Yaqin-yaqingacha siz mutlaqo erkin yozuvchi edingiz, ya’ni bor vaqtingizni faqat ijodga sarflardingiz. Endi O‘zbekiston xalq deputati, parlamentda esa katta bir qo‘mitaga rahbar etib saylandingiz… Siz xohlaysizmi-yo‘qmi, bu ishlar ijodingizga ketadigan vaqtning ma’lum bir qismini oladi. Shundan afsuslanmaysizmi?

— Mening asosiy vazifam — yozuvchilik. Ammo hozir biz g‘alati bir davrda yashayapmiz, xalqimizning kelajak taqdiri xuddi shu kecha-kunduzda amalga oshirilayotgan ishlarga chambarchas bog‘liqdir. Shu sababli bu ishlarga ozmi-ko‘pmi hissa qo‘shayotganimdan xursandman. Ammo, yana ta’kidlayman: mening asosiy ishim — yozuvchilik.

— Pirimqul aka, men bir narsaga hayronman; yuksak madaniyat taraqqiy etgani sari yovuzlik, jinoyat ko‘payib boryapti, ko‘pchilikda e’tiqod yo‘qolyapti…

— Jinoyat, meningcha, ilgarilariyam ko‘p bo‘lgan. Lekin u yashirib kelingan. Mana, Stalin davrini olaylik, millionlab odamlar uylaridan bitta-bitta olib ketilib, yovuzlarcha halok etilgan, badnom qilingan. Insoniyat tarixida ming yillar davomida bunchalik katta miqyosda, cheksiz shafqatsizlik bilan qilingan jinoyat sodir bo‘lmagan edi. Ko‘p xalqlar o‘z vatanidan badarg‘a qilindi. Lekin hidi chiqarilmagan bu jinoyatlarning. Hozir, oshkoralik davrida esa hamma narsa haqida ochiq-oydin aytilmoqda. Shunday bo‘lgani yaxshi. Masalan, uyning derazalarini ochib, xonalarni shamollatib tursangiz, havo toza bo‘ladi, mikroblar qirilib ketadi. Siz aytgan illatlar ham shu mikroblarga o‘xshaydi, ya’ni ularga quyosh nuri tushsa, toza havo ta’sir qilsa — bu illatlarni yo‘qotish osonroq ko‘chadi. Endi e’tiqodga kelsak. E’tiqodsizlik 50— 60-yillarda ko‘proq edi. Nazarimda, e’tiqodlilar, hozir, aksincha, ko‘payib bormoqda. Men bu yerda samimiyatga yo‘g‘rilgan diniy imon-e’tiqodni ham nazarda tutayapman. E’tiqod yaxshi bo‘lish va yaxshilik qilish niyatidan kelib chiqishi kerak.

— Lekin, aksari hollarda yaxshilikka yaxshilik qaytmaydi-ku?

— Qaytishi shart emas. Bizda maqol bor-ku, «Yaxshilik qil — daryoga tashla, baliq bilmasa, xoliq biladi», degan. Yaxshilik bilan odam o‘zining dilini obod etadi. Birovga yomonlikni ravo ko‘rgan kishining dilida, albatta, o‘sha yomonliklarning asorati qoladi. Yomonlik oxir-oqibat qaytadi, kutilmagan joydan qaytadi. Mana, mening otamga adolatsizlik qilganlar ichida bir odam bor edi (men uni «Qora ko‘zlar» romanimda Ismat bobo degan nom bilan keltirganman). U chaqimchilik bilan qishlog‘imizdagi begunoh kishilarni qamatib yuborgandi. Siri ochilgach, odamlarning nazaridan qoldi. Keyin esa ko‘zlari ko‘r bo‘ldi. Ammo shundayam yomonlik qilishni qo‘ymadi, bora-bora xotini, kelini, o‘g‘li o‘rtasida nizo chiqara boshladi. Oxiri o‘g‘li chidolmay: «Ota, shuncha qilgan ayg‘oqchiligingiz kammidi, endi uydagilarni tinch qo‘ying», deydi g‘azab bilan. U esa «dod» solib baqiradi. «Men seni oq qilaman!» deydi o‘g‘liga. Shunda xotini: «Oq qiladigan odamning ko‘ngli oq bo‘ladi. Sizning esa ko‘nglingiz qora! Sizning ko‘zingiz ko‘r emas, imoningiz ko‘r, vijdoningiz ko‘r!» deydi…

Do‘rmondagi bog‘ atrofida kuskut (chirmoviqning yomon turi) degan bir o‘simlik o‘sadi. Bargi yo‘q, ildizi yo‘q, xuddi chuvalchangga o‘xshaydi. Ba’zan havodan uchib kelib, mevali daraxtlarga yopishadi. Bir kuni qarasam, chetroqdagi baland bir terakning yarmigacha chiqib, uni quritibdi, ammo o‘ziyam qurib yotibdi. Chunki unga o‘sha terak oziq berib turgan edi-da. Yomonlik bir kuni, albatta, o‘ziyam barbod bo‘ladi!..

“Sharq yulduzi” jurnali, 1990 yil, 12-son