Chingiz Aytmatov va Anvar Jo‘raboyev suhbati

— «Vremya»dan «Issiqko‘l forumi» vakillarining Kremldagi qabulini ko‘rsatishayotganida men Samarqanddagi chekka qishloqda — bir cho‘pon cholnikida edim. U ruschani deyarli bilmas va shu bois unga diktorning so‘zlarini tarjima kilib turardim.

«Yozuvchi degani ana shunaqa qarsillagan bo‘lsa-da! Butun jahondan odamlarni to‘plabdi-ya! Mana, senga ikki Chingiz. Biri qilichini yalang‘ochlab dunyoni yakson qilmoqchi bo‘luvdi. Bizning Chingiz esa jahon bo‘ylab tinchlik bayrog‘ini ko‘tarib borayotir. Ishqilib, umri uzoq bo‘lsin…» — derdi u tanglayini takillatib.

Shunda chiday olmadim va cholga: «Yaqinda Aytmatovning oldiga bormoqchiman, agar nasib qilsa, suhbatlashaman, u kishi bilan», — dedim hayajonlanib.

«Mabodo uchrashsalaring, mendan, butun qishloqdoshlarimdan salom aytib ko‘y. Dunyoni urush balosidan saklab qolishdagi ishida omad tila. Yangi-yangi kitoblari ko‘payaversin, uning…» — deb qoldi chol.

— Rahmat, Anvar, yo‘lingiz tushib, unikiga yana borib qolsangiz unga mening salomimni, eng yaxshi istaklarimni yetkazing.

— Haqiqatan ham jahonshumul vokea bo‘ldi-da o‘ziyam, Issiqko‘l forumi! Chingiz To‘raqulovich, uni tashkil etish g‘oyasi qanday vujudga kelgani haqida gapirib bersangiz.

— U dabdurustdan paydo bo‘lgani yo‘q, albatta. Ishonchim komilki, forumni tashkil etish g‘oyasi davrimizning real voqeligidan kelib chiqkan. U o‘zida, avvalo, inson tafakkurining yangilanishini mujassamlantiradi.

Ochig‘i, bundan o‘n-yigirma yillar ilgari davrning eng dolzarb masalalari yuzasidan gaplashib olish maqsadida butun jahondan o‘z maslakdoshlarini oldin o‘z uyida ana shu tarzda to‘plash hech kimning xayoliga kelmagandi. Menimcha, bu g‘oya ayni o‘z vaqtida pishib yetdi va amalga oshdi. Garchand bizlar tamomila boshqa-boshqa odamlar, hamda siyosiy, madaniy tuzumlarimiz ayricha bo‘lsa-da, men baribir til topishimizga ishonuvdim. Yo‘q, bu ishonch tusmol yoki tavakkalga asoslanmagandi: men bu odamlarning kimligini, ulardan har birining imkoniyat darajasini bilardim. Ha, avvalo, men ularning aksariyati taklifimni rad etmasligini yurak-yuragimdan sezardim, chunki men bu odamlar bilan anchadan buyon tanishman — bizlar tez-tez turli xalqaro anjumanlarda uchrashib, suhbatlashardik va gap ko‘pincha butun insoniyatni xavotirga solayotgan muammolarga o‘tardi. Xuddi ana shu suhbat tufayli sayyoramizdagi eng global tashvishlarni barobar baham ko‘rishga tayyor, bir-birlariga ruhan yaqin odamlarni o‘z atrofiga uyushtiradigan norasmiy bir uyushma tuzish zarurligiga ehtiyoj tug‘ildi.

— Kechirasiz-u, lekin siyosatchilargagina xos ish emasmi bu?

— Haqiqatda ham bu muammolar bilan birinchi galda davlatlarning siyosiy arboblari, turli partiyalarning vakillari shug‘ullanishi kerak. Ammo dunyo faqat siyosiy bitimlaru shartnomalar tuzishdan iborat emas-u. Mening fikrimcha, madaniyat arboblari ham va eng avvalo ziyolilar ma’lum darajada keng ommaning o‘y-fikrini belgilaydi.

— Nega?

— Chunki ziyolilar oddiy xalqning, butun mehnatkash ommaning holati-yu ezgu maqsadlarini go‘yoki o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi, ularning orzu-o‘ylarini o‘z ijodlari orqali aks ettiradi. Umuman olganda, hayot ularning eng katta tadqiqot ob’ekti hisoblanadi. Men bu yerda avvalo ijod, badiiy ijod bilan mashg‘ul ziyolilarni nazarda tutyapman. Ammo tabiiyki, bunga fan, uning barcha sohalari — aniq fanlardan tortib, jamiyatshunoslik bilan shug‘ullanuvchi ziyolilar ham kiradi. Xullasi kalom, ziyolilar xalqning shunday bir qatlami hisoblanadiki, u eng chuqur ziddiyatli muammolarni ham ijobiy hal eta olishga qodir real kuchdir. Undan keyin, axir siyosatchilar ham yonlarida ishonchli suyanchiq bo‘laoladigan kuchga muhtojdirlar. Tuzumlar o‘rtasidagi o‘zi chigal, harbiy strategika esa yanada murakkablashtirib yuborgan qarama-qarshiliklar mavjud ekan, dabdurustdan yuksak darajada muzokaralar yuritish nihoyatda og‘irdir. Mana hozir biz XX asrning ikkinchi yarmi odamlar o‘rtasida umumiy til topish uchun sarflanayotganiga guvoh bo‘lib turibmiz. Bizning siyosatchilar qanday natijaga erishishlarini oddiy tomoshabin sifatida qo‘l qovushtirib kuzatishga haqqimiz yo‘q, albatta. Shu bois ham dastavval bir-birimiz bilan umumiy til topishga harakat qilishga va shundan keyingina birgalikda ishlab chiqqan g‘oyalarimizni keng jamoatchilik, shu jumladan siyosatchilar ixtiyoriga havola etishga bel bog‘ladik. Ushbu forumning poydevori ana shular asosida qurildi.

Gap bizlarni kimningdir to‘plashida qoluvdi, xolos. Bu vazifani esa kamina qo‘lidan kelganicha uddalashga harakat qildi: jahondagi mashhur kishilarga taklifnomalar yo‘lladim va shulardan o‘n besh nafari keldi.

— Kam emasmi?

— Ilk uchrashuvga bundan ko‘p odam kelishini kutmovdim ham. Ammo shunday odamlar to‘planishdiki — o‘z sohasining eng obro‘lilari, shunday odamlar yig‘ildiki, ular bilan, ularning fikrlari bilan hatto davlatlarning rahbarlari ham hisoblashishadi. Hozir men bularni nomma-nom aytib o‘tirmayman: ular haqda matbuotda o‘z vaqtida ma’lumotlar berildi.

Biz besh-olti kun davomida muloqotda bo‘ldik. Shundan ikki kuni Iesiqko‘l bo‘yida o‘tdi va menimcha, asosiy fikrlar xuddi o‘sha yerda vujudga keldi.

— Demak, shuning uchun ham uni «Issiqko‘l forumi» deb atashibdi-da? Kim birinchi bo‘lib shunday nomni taklif qilgan?

— Bizlar ilk daf’a Frunze yonidagi tog‘oldi rayoni Alarchada to‘planib, dastlab yig‘inimizni shartli ravishda «Do‘stlarning Alarchadagi uchrashuvi» deb nomladik. Yuqorida ta’kidlaganimdek, asosiy suhbat Issiqko‘lda bo‘lib o‘tgani uchun ham uni «Issiqko‘l forumi» deb atadik. Hozir kim birinchi bo‘lib ana shunday taklif qilgani esimda yo‘q. Ochig‘i, bu nom umumiy kelishilgan holda berildi.

Shunday qilib, biz ushbu tashkilotni o‘z ichki talablarimizdan kelib chiqqan va muloqotning optimal bir shaklini qidirish yo‘lida tashkil etdik. Bu tarzdagi uchrashuv naqadar zarurligini ayniqsa, Issiqko‘l bo‘yida yaqqol his qildik, chunki bu, afsuski, qisqa kunlar hozirgi davrning eng dolzarb jabhalariga bag‘ishlangan yirik-yirik suhbatlar bilan yo‘g‘rildi. Tabiiyki, biz avvalo zamonaviy madaniyat, ta’lim-tarbiya, ekologiya, san’at masalalari ustida to‘xtaldik. Nazarimda, biz bir-birimizni yangi-yangi ma’lumotlar bilan boyitdik, o‘zaro tajriba almashdik.

Forumning cho‘qqisi Mixail Sergeevich Gorbachev bilan uchrashuvimiz bo‘ldi. Ushbu uchrashuv uch soatcha davom etdi. Bizni tashvishga solayotgan narsalar, biz ko‘tarib chiqishga ahd qilgan muammolar KPSS Markaziy Komitetining Bosh sekretari tomonidan qo‘llab-quvvatlangani ruhimizga madad bag‘ishladi. Ochig‘ini aytish kerakki, ayrimlar ushbu boshlagan ishimiz to‘g‘rimi-yo‘qmi, deya ikkilangandi. Kremldagi qabul esa bu ikkilanish, umidsizlikka nuqta qo‘ydi. Uchrashuv, kim qayerda yashamasin, umumbashar tashvishlari hamma uchun birday ekanini yana bir karra isbotladi.

— Forumning ustavi, matbuot organi bormi?

— Ustavi yo‘q. Chunki biz mustaqil rivojlana olish qobiliyatiga ega, erqin, tashabbuskor gruppamiz. Siz «Issiqko‘l forumi»ning Bayonotini o‘qiganingizda (u matbuotda e’lon qilingandi) e’tibor qilgan bo‘lsangiz kerak. Bayonot o‘ziga xos, birovlarning zimmasiga mas’uliyat yuklamaydigan, ko‘rsatmalarsiz yozilgan.

Bosma organimiz ham mavjud emas. Biz forumgacha tuzilgan tashkilotlardan nusxa ko‘chirmasligimiz kerak.

— «Issiqko‘l forumi»ning shtab-kvartirasi bor ekan. Frunzeda joylashganmi u?

— Ha bor. Moskvada joylashgan. Uning mas’ul xodimi forumning barcha yozishmalarini koordinatsiyalab boradi.

Moskvada bo‘lib o‘tgan «Yadrosiz dunyo uchun, insoniyatning omon qolishi uchun!» xalqaro anjumani davomida, «Issiqko‘l forumi» qatnashchilarining galdagi ishchi majlisi bo‘lib o‘tdi. Gap shundaki, Moskva anjumaniga forumimizning aksariyat vakillari ham tashrif buyurgan edi. Biz o‘z majlisimizda shu yaqin o‘rtada bajarishimiz lozim bo‘lgan yumushlar xususida kelishib oldik. Ha, Piter Ustinovning taklifiga binoan forumning ikkinchi yig‘ilishi shu yil kuzda Jeneva shahrida o‘tkaziladigan bo‘ldi.

— Moskva anjumani o‘z strukturasiga ko‘ra sizlarning forumlaringizga o‘xshashmi?

— Nima desam ekan. Moskvadagi simpozium bir martalik edi, xolos, aytmoqchimanki, u «Issiqko‘l forumi»ga o‘xshab doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi tashkilot emas. Lekin shuni e’tirof qilmoqchimanki, «Issiqko‘l forumi»ning modeli Moskva anjumaniga asos bo‘ldi. Deylik, uning ishtirokchilari ham shaxsiy taklif printsipida yig‘ildi, ya’ni u yoki bu mamlakatdagi taniqli kishilarni ittifoqimizdagi san’at, adabiyot, fan namoyandalari shaxsan mehmonga chaqirishdi.

— Garsia Markes na Frunzeda, na Moskvada ko‘rindi. Taklif qilmagandilaringmi yo?

— Shaxsan o‘zim bizning forumga taklif qiluvdim uni. Ammo taklif qilinganlarning hammasiyam kelolmaydi-ku axir, vaqti bo‘lmasligi yoki biror-bir yumushi chiqib qolishi mumkin.

— Sizlarning forum maorif sistemasini radikal o‘zgartirish zarur degan fikrni o‘rtaga tashlashining asosiy sababi nimada?

— Maktablardagi hozirgi ta’lim talabga javob beradimi-yo‘qmi, degan muammo ko‘ndalang bo‘lib turibdi. Shu haqda jiddiy o‘ylab ko‘rish kerakki, ulardagi ta’lim kelajakdagi ehtiyojlarni qondira oladimi-yo‘qmi? Maktab kelajakda insoniyat hayotida sodir bo‘ladigan ulkan o‘zgarishlarga, birinchi galda iqtisodiy hayotda, ishlab chiqarish va informatsiyada ro‘y beradigan o‘zgarishlarga tayyormi-yo‘qmi. Hozir shu narsa tobora ravshanroq aniq bo‘lyaptiki, bir sinfda o‘ttiz-qirq nafar bolaning ta’lim olishi, ya’ni sinflarning o‘quvchilar bilan haddan ziyod to‘lib-toshishi va har qirq besh minutda fan bo‘yicha muallimlarning almashaverishi ko‘ngildagidek samara bermayapti. Axir maktabda ana shu tarzda ish yuritish sistemasi uch yuz yildan ziyod vaqt mobaynida davom etib kelyaptida.

— Demak, sizlar uning o‘rnini bosuvchi qandaydir yangi bir sistema ishlab chiqasizlar-da?

— Yo‘q. Chunki bizlar mutaxassis emasmiz va shu bois ham hech qanaqa sistema ixtiro qila olmaymiz.

— Unda…

— Biz muammo ko‘tarib chiqamiz va o‘sha muammoga, uni hal qilish jarayoniga keng jamoatchilikning diqqatini torta boramiz.

Haqiqatan ham o‘qituvchilar, maorif sohasida ishlayotganlar oldida juda katta vazifalar turibdi. Chunki har bir sohada, har bir fanda o‘ziga xos konservatorlik «jamg‘arma»si mavjud. Bunday hol aslida insoniyatga xos narsa o‘zi — novatorlik tomon qadam tashlayotgan odamzodning yelkasida beixtiyor konservatorlik yuki bo‘ladi. Maktab ta’limotining qoloqligi esa ana shu yukning eng katta qismidir.

— Siz butun dunyodagi maktablarni nazarda tutib gapiryapsizmi?

— Ha. Bizdagi ham, AQShdagi ham. Kim biladi, balki Amerikayu Yevropa maktablari texnikaviy qurollanish yuzasidan nisbatan yaxshiroqdir — u yerlardagi aksariyat o‘quv dargohlarida kompyuterlar qo‘llaniladi. To‘g‘ri, kompyuter bizdagi ayrim maktablargayam kiritilyapti, ammo juda oz miqdorda. Agar kompyuter sistemasi butun jahondagi maktablar bo‘ylab keng joriy etilmasa, qoloqlik yanada chuqurlashadi. Forumda ana shular to‘g‘risida so‘z yuritildi.

— Forum qatnashchilari hech qanday reglamentsiz gapirishibdi, yani kim qancha xohlasa. AQShlik futurolog Olvin Toffler ikki soat so‘zlabdi. Tabiiyki, u o‘z kasbi taqozosi tufayli insoniyatning kelajagini bashorat qilgan bo‘lsa kerak? Sir emasmi, ana shu bashorat?

— Haqiqatan ham bu olim ancha gapirdi. Lekin hozir u nimalar deb bashorat qilganini aniq eslay olmayman, Ammo shu esimdaki, Toffler tasavvuridagi kelajak o‘ta murakkab manzarali bo‘larkan.

— Optimistik manzarami u?

— Nurga to‘la yoki qop-qorong‘u deb aniq aytib bo‘lmaydi. Toffler byurokratizmga moyilligi bo‘lgan tuzum, jamoat tuzilishi qandayligidan qat’iy nazar, insoniyat taraqqiyoti yo‘lidagi g‘ovligini va allaqachonlaroq bu strategik strukturadan xalos bo‘lishimiz zarurligini ta’kidladi.

— U ana shu g‘ovdan qutulish yuzasidan konkret bir fikr aytdimi?

— Aytmadi. Chunki bu bir siltov bilan hal qilinmaydigan qiyin muammo. Odamzod byurokratizm botqog‘idan hech qachon bir sakrashda chiqa olmaydi, u yerdan asta-sekinlik bilan chiqadi.

— Forum qatnashchilari o‘rtasida u yoki bu masalalar bo‘yicha keskin kelishmovchiliklar ham bo‘lgandir-a?

— Men oramizda u qadar katta kelishmovchiliklar bo‘ldi, deya olmayman. Har birimiz o‘z tajribamiz, o‘z e’tiqodimizdan kelib chiqib gapirdik. Shu yerda tag‘in Tofflerga qaytaman. Uning  fikricha, kompyuterlashtirish, ilmiy-texnika revolyutsiyasi tufayli yer yuzida ishchi kuchiga bo‘lgan talab juda keskin kamayib, oxir-oqibatda ko‘pchilik ishsiz qoladi. Tofflerning ta’rificha, ishsiz qolgan yoki «ortiqcha odamlar»ni nima qilish kerak? Olim ana shunday savolni o‘rtaga tashladi. Bu xususda turlicha taxminlar aytildi. Lekin amerikalik yozuvchi Jeyms Bolduin bilan Toffler o‘rtasida shu «ortiqcha odamlar» atamasi ustida qizg‘in tortishuv bo‘ldi. Bolduin bu terminga qarshi chiqdi. «Ortiqcha odam» so‘zini mutlaqo ishlatmaslik zarur, chunki bu insonni kamsitishdan boshqa narsa emas, odamlarga nisbatan nihoyatda ehtiyotkorlik bilan yondoshish zarur, hech kim hech qachon, ayniqsa, bizning asrimizda, o‘zini ortiqcha yo keraksiz deb hisoblamaydi. Dunyoga qadam ranjida qilgan har bir inson o‘zini kerakli deb biladi va shuning uchun ham bu termin o‘z-o‘zidan xato. Yangi ishlab chiqarish hamda industrial sharoitlarda insonning ijtimoiy o‘rnini belgilashga xizmat qiladigan qandaydir boshqacha atama topish zarur», — dedi u. Yana bir marta ta’kidlaymanki, bizning bahslarimizda o‘tkir qirralar bo‘lmadi. Biz shunday holatni yuzaga keltirishga harakat qildikki, bir hamsuhbat ikkinchisining mavzusiga yumshoq bir ko‘prik» orqali ohista o‘taverdi go‘yo.

— Forumga bizning mamlakatimizdan kimlar kirgan?

— To Moskvadagi uchrashuvgacha ikki kishi edik: men va bosh maslahatchi sifatida faoliyat ko‘rsatuvchi tojikistonlik faylasuf Akbar Tursunov. Moskva majlisimizdan so‘ng esa bizning tashkilotga SSSR xalq artisti Mixail Ulyanov ham a’zo bo‘ldi.

— Bundan bir necha yillar muqaddam Siz Birlashgan Millatlar Tashkilotining Janubiy Afrika respublikasidagi irqchilikka qarshi kurash komitetining maxsus majlisida hamda Amerika Tinch okean «Pasifik» radiostantsiyasi orqali so‘zlagan nutqlaringizda irqchilikka qarshi kurash xususida ancha dadil fikrlarni o‘rtaga tashlagan edingiz. Ayting-chi, «Issiqko‘l forumi» programmasiga ham kiritilganmi shunday kurash?

— Yuqorida aytib o‘tganimdek, forumimiz yig‘inlari asosan konsultativ xarakterga ega va shu bois ham irqchilikka qarshi kurash bizning uchrashuvlarda tom ma’noda o‘z aksini topgan emas. To‘g‘ri, men va forumimizning boshqa a’zolari irqchilikni illat sifatida qoralaymiz. Bizning asosiy vazifamiz jamiyat qanday bo‘lishdan qat’iy nazar, insonning asl insonligicha qola olishi muammosi haqida fikr yuritishdir.

— Shu yilning boshida Parijda Siz, ya’ni «Issiqko‘l forumi»ning prezidenti boshchiligidagi forumning bir guruh vakillari YuNESKO rahbarlari, jumladan uning Bosh direktori Amadu Maxtar M‘Bou bilan uchrashib, muzokaralar olib boruvdingiz, Shuning yakuni kanday bo‘ldi?

— Ko‘ngildagidek, ishqilib. Biz norasmiy tashkilot sifatida endilikda YuNESKO bilan doimiy aloqada bo‘lamiz. Endi qay yerga yig‘ilmaylik, yig‘inlarimizda YuNESKO vakillariyam ishtirok etishadi va taalluqli ma’lumotlarni olishib, o‘z matbuotlarida chop etishadi. Bundan tashqari YuNESKO bizga uchrashuvlarimizni tashkil etishda ham bevosita madad beradigan bo‘ldi.

Forumimizning yana bir vazifasi jahondagi o‘ziga monand boshqa bir qator norasmiy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish. Biz shu yaqin vaqt ichida Rim klubi hamda Umumjahon fan va san’at Akademiyasi bilan ham aloqa o‘rnatdik.

— Chingiz To‘raqulovich, Siz SSSRdan yagona o‘zingiz (yozuvchilardan) Yevropa fan va san’at Akademiyasining a’zosisiz. Yaqinda esa Sizning Umumjahon fan va san’at Akademiyasining akademigi qilib saylashganlarini hamda Shvetsiyaning SSSRdagi elchixonasida Sizga ana shu Akademiyaning Diplomini uning Prezidenti, taniqli fizik olim Xarel Xadeng topshirganini eshitib quvonchimiz osmonga yetdi. Ko‘psonli o‘zbek o‘quvchilaringiz nomidan Sizni yana bir yuksak unvon bilan tabriklaymiz!

— Rahmat.

— Shu ikkala Akademiya haqida qisqagina qilib hikoya qilib bersangiz.

— Ikkoviga ham jahondagi yirik olimlar, madaniyat va adabiyot namoyandalari saylanishgan. Bu akademiklar har yili ikki marotaba yig‘ilib turishadi hamda ulkan muammolar yuzasidan ma’ruzalar o‘qishadi, o‘zaro fikr almashishadi. Ular bilan, ularning fikr-mulohazalari bilan davlatlarning rahbarlariyam albatta hisoblashishadi. Ushbu ikkala Akademiyaning ham prezidenti, doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi mas’ul kotiblari hamda yangi akademiklarni saylovchi sovetlari mavjud.

— «Izvestiya» gazetasining xorijdagi muxbiri o‘z maqolalarining birida shunday deb yozgandi: «Frantsiyaga tashrif buyurishgan barcha sovet yozuvchilari uning poytaxtidagi «Glob» deb ataladigan kitob magaziniga albatta tashrif buyurib, u yerda frantsuz kitobxonlari bilan uchrashadi. Bu yerda Paustovskiy, Simonov, Katayev, Aytmatovlar bo‘lishgan va ularning har bir uchrashuvi nihoyatda qiziqarli o‘tgan».

Chingiz To‘rakulovich, ana shu uchrashuv va umuman «Glob» haqidagi hikoyangiz ko‘pchilikni qiziqtirishiga hech bir shak-shubha yo‘q.

— «Glob» Parijning markazida joylashgan. Bu magazinda asosan sovet mualliflarining kitoblari sotiladi.

— Frantsuz tilidagi kitoblarmi?

— Ham frantsuz, ham rus tilida (Sovet Ittifoqida chop etilgan). Bu magazin rosayam mashhur joy, bu yerda odam hamisha gavjum bo‘ladi, ayniqsa yoshlar.

Yaqinda meni «Glob»ga yana bir bor chaqirishdi. Uchrashuv mobaynida kitoblarim sotildi. Eh-he, savollar shu qadar yog‘ilib ketdi-ki! Umuman olganda bu magazin, uning xaridor-kitobxonlari SSSR bilan Frantsiya o‘rtasidagi madaniy aloqalarning yanada mustahkamlanishida judayam katta ishlarni amalga oshiryaptilar.

— Bir gap eshitdim: Turkiyada Sizga haykal o‘rnatishgan ekan…

— Yana qanaqa «gap» eshitdingiz? Noto‘g‘ri axborot bu. Voy odamlar-ey…

— «Bo‘tako‘z» povestingizning nemis (GDR) maktablari adabiyot darsligidan joy olganiga ancha bo‘ldi. Yana qaysi asarlaringiz kaysi xorijiy davlat maktablarida o‘tiladi?

— Deyarli barcha povestlarim. Asosan, Yevropa mamlakatlaridagi darsliklardan o‘rin olishgan ular.

— Chet ellarda Sizning kitoblaringiz Lev Tolstoyning kitoblariga karaganda ham ko‘proq chop etilar ekan. Ularning sonini aniq aytolmaysizmi?

— Bu tarzda qiyoslash noo‘rin. Keyin yozuvchilikda buxgalterlik hisobining nima keragi bor? Tolstoy zamoni boshqa, bizning davrimiz boshqa. Hozirgi kitoblar judayam tezkorlik bilan tarjima qilinyapti, ko‘proq bosilyapti. Lekin yozuvchining kimligi uning kitoblari soni bilan belgilanmaydi-ku! Tolstoy va Dostoyevskiy haqiqiy klassiklardir!

— Sizningcha, sovet va chet el kitobxonlari o‘rtasida qanday farq bor?

— U qadar katta farq yo‘q. Bizda ham, xorijda ham badiiy adabiyotni o‘ta muhim deb sanaydigan, kitoblardagi voqealarni kuyunchaklik bilan qabul qiladigan, shuningdek, loqayd o‘quvchilar mavjud.

— Siz «mening o‘quvchilarim kamayib borayotir» deganingizga hali hanuz tushunolmay garangman. Aksincha, oshyapti-ku ularning soni. Kitob magazinlaridan asarlaringizni mutlako topib bo‘lmaydi. Aytmatovning romani bosilgan jurnallarni kutubxonalardan olib o‘qish uchun esa oylab navbat kutish kerak…

— Qanday tushuntirsam ekan sizga. O‘quvchilarim bir jihatdan kamaysa, ikkinchi jihatdan ko‘paymoqda. Bilasizmi, yozuvchi yoshi o‘tgan sari o‘zgaradi, uning dunyoqarashi, uning ruhiy olamida go‘yoki revolyutsiya sodir bo‘ladi. Va tabiiyki, yillar o‘tishi bilan undagi qiziqarlilik kamayib, asarlarida mazmunni yanada chuqurlashtirishga urinish hissi oshadi. Ammo shunday kitobxonlar borki, bu ularga yoqmaydi, sababi ular oson o‘qiladigan adabiyotga ko‘nikib qolishgan. Men «o‘quvchilarim kamayib boryapti», deganimda ana shunaqangi kitobxonlarni nazarda tutaman.

Lekin shunga quvonamanki, jiddiy mulohazaga boy o‘quvchilarimning soni tobora ortyapti. Buni menga kelayotgan xatlar yaqqol isbotlaydi. Oldin aksariyat xatlarda o‘quvchilar yo faktlarni qalashtirar yoki o‘z his-hayajonlarini izhor etishardi, xolos. Endilikda esa shu qadar teran mazmunli maktublar olyapmanki, ulardagi mushohadayu tahlillardan hayratlanib ketaman.

— «Yozuvchilikda men kamtarlikni ortiqcha xislat deb bilaman. Chunki sen qancha kamtarona yozishga urinsang xuddi ana o‘sha darajadagi kamtarin yozuvchi bo‘lib qolaverasan. Shuning uchun dunyodagi bor shuhratparastlik bilan qurollanib va o‘z oldingga yuksak namunalarga tenglashish vazifasini qo‘yib yozishing lozim. Men uchun ana shunday namunalar Sofokl, Dostoyevskiy hisoblanadi. Shunday ekan, nega endi men bu ulug‘ san’atkorlardan yomon yozishga urinishim kerak? Mening vazifam — ulardan yaxshi yozish». Gabriel Garsia Markesning gaplari bu. Siz bunga qanday qaraysiz va Siz uchun qaysi yozuvchilar ana shunday «namunalar»dan hisoblanadi?

— Albatta bu gaplar Markes tomonidan judayam ta’sirchan qilib aytilgan. Lekin Markesning hamma fikri ham so‘nggi haqiqat bo‘lavermaydi-ku, axir. Ikkinchidan, yozuvchi shuhratparastlik bilan qanchalik qurollanmasin, agar uning iste’dodi bo‘lmasa, barcha urinishlari muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Keyin, qalami Dostoyevskiydan o‘tkir bo‘lgan ijodkorgina u bilan bellashishga jur’at etishi mumkin, yo‘qsa uning beli sinib ketadi.

San’at doimo olg‘a qadam tashlayveradi. Bu — qonuniyat. Har bir yangi avlod yangi tajriba, yangi bilimlar bilan qurollanadi, har bir yangi davrda yangi nomlar paydo bo‘ladi va tabiiyki, ular o‘tmishga faqatgina sajda qilib qolmay, balki umumsan’at rivojiga o‘z hissalarini qo‘shishlari shart.

— Xabaringiz bo‘lsa kerak, yozilmagan bir aqida mavjud bo‘lib, go‘yoki yozuvchi kambag‘allik, qiyinchilik va baxtsizlikni boshidan kechirgan taqdirdagina yaxshi yozarkan.

— Xabarim bor. Menimcha, bular shart emas, ayniqsa bizning asrimizdagi yozuvchiga. Ammo u hayotning barcha pastu balandini zukkolik bilan ilg‘ashga urinishi darkor. U zinhor-bazinhor o‘z qobig‘iga, o‘zining tor g‘am-tashvishlariga o‘ralashib qolmasligi kerak.

Shunday yozuvchilar ham uchrab turadiki, ular «hayotni quzatish» maqsadida ataylab besh-olti kunlik komandirovkalarga chiqib kelishadi. Men buni hech ham hazm qilolmayman. Qiziq, nahotki hayotni ana shu tarzda o‘rganish mumkin bo‘lsa… Hayotni, uni o‘rganaman deb bosh qotirmagan holda, ya’ni tabiiy ravishda o‘rganish mumkin, xolos. Normal, oddiy hayot oqimidan qolib ketmaslik, kundalik kuzatuvlarni tobora chuqurlashtirish, zamondoshlarning gaplarini astoydil tinglay olishi, shuningdek, ijodkor klassiklar tajribasini atroflicha o‘rganib, bularning baridan o‘zi uchun kerakli narsa ola bilishi lozim.

— Bundan bir oy ilgari hamqishlog‘ingiz, sinfdoshingiz Seytali Bekmambetov bilan tanishib qoldim. Biz ancha suhbatlashdik. Gap, albatta, Siz haqingizda bordi. U kishi: «Aslida adabiyotga men yaqinroqman: axir pedinstitutning til va adabiyot fakultetini bitirganman-da. Chingizning kasbi esa adabiyotdan butunlay yiroq bo‘lsa-da, ammo jahon adabiyotida unga tenglashadigani juda kam», — dedi faxr bilan.

— Haqiqatan ham mening ixtisosim adabiyotga hatto yaqin ham kelmaydi — zootexnikman. Oldin Jambul qishloq xo‘jalik texnikumi, so‘ng Qirg‘iston qishloq xo‘jalik institutini tugatib, o‘z ixtisosim bo‘yicha bir-ikki yil ishlaganman… Menimcha adabiyotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib borishning hech bir iloji yo‘q bo‘lsa kerak. Qanchadan-qancha vrachlar, agronomlar, injenerlar, o‘qituvchilar o‘z kasblarini tashlab, adabiyotga o‘tib ketishgan.

— Siz esa yigirma sakkiz yoshingizdan o‘tgansiz. Ikki kam o‘ttizda o‘z kasbini yig‘ishtirib, boshqa sohaga o‘tish, ya’ni hayotda, taqdirda keskin burilish yasash oson bo‘lmasa kerak? Shaxsan Siz, yozuvchilikka bel bog‘lashga jazm etganda hech ikkilanmovdingizmi?

— Aslo. Ungacha uncha-muncha yozib turardim: asosan hikoyalar. Keyin, tarjima bilan ham shug‘ullanardim — ruschadan qirg‘izchaga o‘girardim. Yozuvchilik esa meni kundan-kun o‘z bag‘riga tobora ko‘proq tortardi va oxiri u bilan butunlay shug‘ullanishim kerak degan qat’iy qarorga keldim. Lekin bilimim kam edi, shu bois Moskvadagi adabiy kurslarga o‘qishga kirdim. Poytaxtdagi o‘qish menga ko‘p narsalarni berdi.

— O‘qishni bitirgach esa ancha yillar jurnalistika sohasida ishladingiz: respublika adabiy jurnaliga muharrirlik qildingiz, «Pravda» gazetasining O‘rta Osiyo respublikalari bo‘yicha maxsus muxbiri bo‘ldingiz. Ko‘pchilik jurnalistika adabiyot bilan shug‘ullanayotganlarga hech vaqt foyda keltirmaydi, aksincha u yozuvchining tilini qashshoqlashtirishga xizmat qiladi, deyishadi…

— Men o‘z tajribamga asoslanib ta’kidlaymanki, bu noto‘g‘ri fikr. Jurnalistika bilan yozuvchilik bir-birini to‘ldiradi. Ijodkor qayerga va nima yozishini anglashi kerak, xolos. Masalan, men gazetaga maqola yozgudek bo‘lsam, gazeta uslubiga, jurnalga maqola yozgudek bo‘lsam, jurnal uslubiga moslab yozishga urinaman. Adabiy asar yozayotganimda esa butunlay o‘zga til olamiga kiraman. Lekin bunda menga jurnalistik tajribam beixtiyor qo‘l keladi.

— Yozuvchining mehnat intizomi qanday bo‘lishi kerak, Sizningcha?

— Bu borada men faqat nazariy fikrlar aytishim mumkin, chunki o‘zim bunda hech bir intizomga rioya qilolmayman-da. Ammo-lekin yozuvchilikda ham qat’iy bir intizom bo‘lishi kerak, albatta.

— Asosan qay paytlari yozasiz?

— Tong paytlari. Erta tongda.

— Bir kunda necha bet?

— Turlicha. Ba’zan o‘n bet yozsam, ba’zida bir bet ham yozolmayman.

— Yozganlaringizni qayta ko‘chirasizmi?

— So‘zsiz.

— Siz uchun yangi asarni boshlab olish osonmi?

— Judayam qiyin.

— Bosilib chiqqan asarlaringizni o‘qiysizmi hech?

— O‘qirdim-u, lekin vaqtim yetmaydi-da.

— Ba’zan shunday deb qolishadi: «Asarim qahramoni gohida izmimga bo‘ysunmaydi. Men o‘ylaganlarim qolib ketib, u o‘z bilganicha harakat qila boshlaydi. Men esa hech bir ilojsiz uning ketidan ergashishga majbur bo‘laman…» Sizda ham shunday hollar bo‘lib turadimi?

— Tushunmadim. Axir qahramon qanday qilib chiqib ketishi mumkin muallifning chizgan chizig‘idan. Chiqsa, syujet boshda xom o‘ylangandir.

— Yozuvchi ichki aktyor bo‘lishi kerak, degandingiz. Shu fikrni batafsilroq izohlash mumkinmi?

— Mumkin. Yozuvchi har bir epizodni na faqat yorqin tasavvur eta olishi, balki u yoki bu lavhadagi personajlarning xatti-harakatini va hatto ular qay tarzda gaplashishini xayolan ijro etishi zarur. Ana o‘shanda tasvir ishonarli, jonli chiqadi.

— Siz uchun qaysi asar ideal hisoblanadi?

— Menimcha, hamma davrlar uchun bab-baravar ideal bo‘lib qoladigan kitob yo‘q. Bugun ideal hisoblangan asar, vaqt o‘tishi bilan o‘z mavqeini yo‘qotadi…

— Shunday yozuvchilar borki, har yili bir-ikkitadan roman yozib tashlashadi…

— Demak, ijodlari sermahsul ekan!

— Rostdan ham shundaydir. Lekin men bu yerda so‘ramoqchimanki, nega Siz yoshingiz ellikdan oshgach, naq o‘nta qissa yozganingizdan keyin romanga qo‘l urdingiz?

— Kim biladi, balki, men roman yozishga judayam ko‘p tayyorgarlik ko‘rgandirman… Lekin gap janrdamikan?

— Hali-hali esimda, «Oq kema»ngiz ustida qizg‘in bahslar ketayotgan payt edi, kimdir (adabiyotga bevosita daxldor odam): «Aytmatov asarlarining doim shov-shuv bo‘layotganiga sabab shundaki, u qissalarida ko‘pincha miflarni qo‘llaydi. Mif esa bu — ekzotika. Unga millionlab xorijiy kitobxonlar, ayniqsa yevropaliklar rosa o‘ch bo‘lishadi. Shuning uchun…», — deb qoluvdi. Uning ana shunday «xulosasi» ta’sir qildimi, boshqa sababmi, ishqilib o‘shanda miflarga berilish tendentsiyasi avj oldi. Lekin tanilmagan yozuvchilarga miflar ham naf keltirolmadi…

— Shunday deng (xandon otib kuladi). Asarga mifni kiritish kerakmi-yo‘qligini yozuvchining ichki tuyg‘usi belgilaydi. Agar uni ko‘r-ko‘rona kiritaversa, mif asosiy g‘oyaga hech bir aloqasi yo‘q, keraksiz bir narsaga aylanadi. Menimcha, mifologizm hozirgi zamon prozasida alohida voqelikdir. Adabiyotshunoslik u bilan yanada jiddiyroq shug‘ullanishi zarur.

— Bizda kitob savdosi nihoyatda taraqqiy etgan, kuniga yuz minglab kitob sotiladi. Ammo ana shu kitoblar orasida bo‘sh yozilganlari ham ko‘p. Ikkinchidan, bizda kitob chop etish ham nihoyatda rivojlangan, kaysi magazinga kirmang, birining mukovasi ikkinchisinikidan chiroyli, biri-biridan qalin yuzlab kitoblarning xor bo‘lib yotganini ko‘rasiz.

Sotib olingan bo‘sh asarlar odamlarning ma’naviy dunyosini qashshoqlashtiradi, sotilmay, chang bosib yotganlari esa iqtisodiy zarar keltiradi. Nega endi buning uchun ularning mualliflariga, ularni chop etganlarga hech qanday jazo berilmaydi? Qandaydir choralar ishlab chiqish kerakmi-ey?

— Nima hojati bor masalani chigallashtirishning. Xom asarlarni chiqarmaslik kerak — vassalom. Buning uchun soyuzdagi, nashriyotlardagi mas’ul xodimlar printsipial, qattiqqo‘l, jur’atli bo‘lishlari lozim. «Aziz o‘rtoq, sizning yozganingiz bo‘lmaydi», deb haqiqatni yuzlariga baralla aytishlari kerak, garchand muallif qator-qator unvonli yozuvchi bo‘lsa-da. Ammo hozircha hech qaysi nashriyotdagilar shunday qilishmayapti.

— Printsipiallik va jur’atdan tashqari bunda yuksak badiiy did, ya’ni yaxshi asarni yomonidan ajrata bilish xususiyati ham shart-da. Nafaqat nashriyotlarning redaktorlari, balki kitobxonlari ham.

— Albatta, albatta.

— Siz o‘zingiz o‘qish uchun kitobni qanday tanlaysiz?

— O‘z uslubim bor: qo‘limga tekkan yangi kitobni oldin bir-bir varaqlab chiqaman, so‘ng o‘qiy boshlayman: ilk satrlardayoq bu kitobning yaxshi-yomonligini sezaman. Yaxshi bo‘lsa, o‘qishni davom ettiraman.

— Ammo dastlabki jumlalar bo‘sh bo‘lib, kolganlarining bari yaxshi bo‘lishi mumkin emasmi?

— Mumkindir balki. Lekin bu kamdan-kam uchraydigan hol. Shuni ta’kidlamoqchimanki, hali mening usulim biror martayam xatoga olib kelgan emas, chunki u yillar davomida shakllangan.

— Shunday yosh yozuvchiyu shoirlarni bilaman, bir-ikki kitobi chiqishi bilanoq o‘zlarini go‘yoki klassik hisoblashadi. Burni ko‘tarilgan, hech kimni, hatto ustozlariniyam mensimaydi, ba’zi taniqli adiblarning asarlarini o‘zlaricha «tahlil» qilishib bir tiyinga chiqarib qo‘yishadi.

— (Kuladi). Dunyoda ahmoqlar kammi, yozuvchilar ichida ham yo‘q emas, albatta. Klassik hisoblashsa hisoblashaverishsin. Ijodkor kibru havoga berilib, og‘iz ko‘pirtirgandan ko‘ra, qora terga botib mehnat qilsa o‘ziga foyda-ku!

— Chingiz To‘raqulovich, karerizm adabiyotga ham tobora chuqurroq kirib kelayotganday emasmi?

— Afsuski, shunday. Adabiyot bizda ko‘p hollarda karera vositasiga aylanyapti. Sababi — adabiyot olamida tashkilot mavjud, tashkilot bor joyda esa albatta mansabparastlik bo‘ladi. Lekin ikkinchi tomondan shunisi quvonchliki, bizning tashkilotimiz ulkan va nihoyatda obro‘li. Shu jihatdan biz so‘zsiz yutyapmiz, ammo karerizm…

— Hozir ko‘p yosh yozuvchilar Yaponiya yoki Lotin Amerikasi adiblariga taqlid kilishgani-qilishgan.

— Nima, yomonmi bu?

— Men yaxshi-yomon demoqchi emasman-u…

— Albatta, har bir yozuvchining, ayniqsa yosh yozuvchining o‘z yo‘lini qidirishiga nima yetsin. Lekin, mayli yozaverishsin taqlid qilib bo‘lsada, hamma gap ana shu taqlid tufayli paydo bo‘lgan asarning qanday chiqishida.

— Siz o‘ttiz besh yoshingizda Lenin mukofotiga sazovor bo‘luvdingiz. Hozir esa hatto qirqdan oshganlariniyam yosh yozuvchi deyishadi.

— Bu ham tarixiy jarayonning o‘ziga xos bir rivojiga bog‘liq bo‘lsa ajab emas. Biz adabiyotga kirib kelgan davr boshqacha edi shekilli: biz tezroq o‘sib-etilgandek, adabiyotni faol o‘zlashtirgan edik. So‘ngra esa sekinlik bilan rivojlanadigan bir davr boshlandi. Turg‘un bir davr. Uning turg‘unligi adabiyotga ham o‘tdi: adabiyot ob’ektlar, yangi ufqlar topolmay, ko‘pincha mayda- chuydalar bilan o‘ralashib qoldi. Bu turg‘unlik, shuningdek adabiyotga kirib kelayotganlarda ham o‘z aksini topmoqda, shekilli. Shuning uchun ham yozuvchilar anchagina «yosh» bo‘lib yurishgandir-da.

— Odatda, proza bilan yoshi bir joyga borganda shug‘ullanish kerak, chunki proza bu — nuqul hayot tajribasi, deyishadi. Lekin o‘n olti-o‘n sakkiz yoshlilar ham qalam tebratishyapti-ku, axir qanday hayotiy tajriba bo‘lsin ularda. To‘g‘ri, Sholoxov ancha yoshligidan proza bilan shug‘ullandi, lekin u davr boshqa, bizning davr boshqa-da.

— Albatta, dunyoni ko‘proq bilgan-taniganlarning proza bilan shug‘ullangani maqsadga muvofiq, har holda ularning aytadigan gapi bo‘ladi. Lekin bir paradoks mavjud: ko‘pincha yoshi kattalar, garchand o‘zlarida adabiyotga moyillik borligini sezishsa-da, ikkilana-ikkilana qalam tebratishadi: «qanday chiqarkan, bordiyu yomon chiqsa ustimdan kulishmasmikan?» deya. Menimcha, proza bilan hamma yoshda — ellikda ham, yuzda ham shug‘ullanaverish mumkin. Va hatto o‘n yetti-o‘n sakkiz yoshdayam: bu yoshdagilarda ham o‘ziga yarasha tajriba bor.

— Biz shu bilan faxrlanamizki, Siz O‘zbekistonda juda ko‘p marotaba bo‘lgansiz. «Pravda» gazetasida oltmishinchi yillarning boshida respublikamiz haqida yozilgan «Paxtaning oydin yo‘li» ocherkingiz hanuzgacha esimda.

Siz o‘z vaqtida Abdulla Qahhorning «Sinchalak» povestiga katta baho beruvdingiz.

«O‘zbek shoirasi Zulfiyaning qutlug‘ kadami tufayli sovet Sharqi adabiyotiga san’atkor ayol kirib keldi, yosh va iqtidorli shoiralar butun bir pleyadasining ovozi baralla yangray boshladi…» deb yozuvdingiz bizning muhtarama shoiramiz haqida. Bunday misollarni cheksiz davom ettirish va Sizning o‘zbek adiblari…

— Gapingizni bo‘lganim uchun uzr. O‘zbek adabiyoti haqida soatlab so‘zlashim mumkin. Eng asosiysi esa shuni aytmoqchimanki, u olg‘a qarab boryapti va bunda unga omad doimo yor bo‘lishini istayman.

O‘zbek hamkasblarim haqida gap ketganida do‘stim, talantli yozuvchi Pirimqul Qodirov va asarlarimning tarjimonlarini ham nomlarini ta’kidlashni xohlardim. O‘zbek va qirg‘iz adabiyotlarining o‘zaro aloqasi xususida ham gapirmasligim mumkin emas. Biz zamondoshlar bir-birlarimiz bilan g‘oyibdan emas, balki baqamti uchrashib tursak, birgalikda nafaqat ijodiy muammolar, balki umummadaniyat oldida turgan masalalarni u yoki bu darajada hal qilishda aktiv qatnashsak… Ishqilib, do‘stlik aloqalari takomillashuvining chek-chegarasi yo‘q. Biz aloqalarimizni tag‘in qam mustahkamlashimiz zarur. Agar vaqt topib, aytaylik bir-ikki marotaba Toshkentda yoki Frunzeda uchrashib tursak, nur ustiga nur bo‘lardi.

— Yevgeniy Yevtushenko o‘z maqolalarining birida jumladan shunday yozadi: «Vorislik tuyg‘usi — bugungi tarixiy va adabiy jarayonning eng sodiq oriyentiridir. Merosdagi noma’lumliklar didning buzilishiga olib keladi. «Hech kim, hech narsa unutilmaydi» shiori adabiyotdayam qo‘llanishi shart». Bu borada, tan olish kerakki, rus yozuvchilari, adabiyotshunoslari katta-katta ishlarni amalga oshirishyapti. Kimningdir sub’ektiv fikri tufayli tarix qatida anchadan buyon qolib ketgan bir qator ijodkorlarning, jumladan Gumilev, Xlebnikov va boshqalarning nomi tiklandi, asarlari chop etildi, so‘nggi yillarda.

Deylik, Bunin. Uning yozganlari orasida Oktyabr revolyutsiyasini qoralovchi «La’nati kunlar» asariyam bor edi. Agar rus birodarlarimiz bu adibga nisbatan hanuzgacha kek saqlayverishganda edi, biz Bunindek ulkan yozuvchining birortayam asarini o‘qiy olmagan bo‘lardik.

Bizda ham ba’zan adabiy merosga bir yoqlama qarash hollari mavjud edi. Masalan, buni yozuvchi Fitrat va shoir Cho‘lpon misolida ko‘rish mumkin. Repressiya qurboni bo‘lishgan bu ikki talantli adib Sovet tuzumini madh etuvchi ajoyib asarlar yaratishgan. To‘g‘ri, ularning dunyoqarashida ayrim kamchiliklar bo‘lgan, ammo ular xatolarini o‘z vaqtida tan olib, tuzatishga intilishgan. Garchand ularning asarlari o‘zbek adabiyoti tarixining o‘ziga xos sahifalari hisoblansa-da, ayrim kishilarning «ular haqda gapirish, ularning kitoblarini chop etish o‘tmishni ideallashtirish yoki bo‘lmasa millatchilik masalalarini qo‘zg‘ashdir» degan soxta xulosa chiqarganliklari (aslida esa ular «biror ishkali chiqib, amaldan tushib qolmayin, tag‘in» deb shunday qilishgan), ba’zi adabiyotchilarning esa boshliqlarga yomon ko‘rinib qolmaylik qabilida ish tutishgani tufayli bu ikkala adibning kitoblaridan odamlar bahramand bo‘lolmadilar.

Bugungi oshkoralik davrida bu va boshqa adiblar ijodiga yangi va xolis munosabat imkoni tug‘ildi. Respublikamiz yozuvchilar soyuzining plenumida bu haqda ochiq-oydin gapirildi va endi Fitrat hamda Cho‘lponning adabiy merosi o‘rganiladigan bo‘ldi. Bu masala bilan maxsus komissiya shug‘ullanyapti.

Mana, Abdulla Qodiriyni olaylik.

— Men bu ulug‘ yozuvchining ijodini yaxshi bilaman. Uning asarlariga Muxtor Avezov katta baho berardi doimo.

— Aleksey Tolstoy ham, taniqli sharqshunos olim Bertels esa bu adibimiz haqida shunday yozgandi: «Jahonda beshta romanchilik maktabi bor edi — frantsuz, rus, ingliz, nemis va hind romanchiligi maktablari. Oltinchisini esa Abdulla Qodiriy yaratdi».

— Aytganday muzeyi tashkil etildimi Qodiriyning?

— Men Qodiriyning o‘g‘li — Habibullo Qodiriyni yaxshi taniyman. Yoshi bir joyga borib qolgan, anchagina qiyinchiliklarni boshidan kechirgan bu odam, asl kasbi vrach esa-da, durustgina yozuvchidir. Uning otasi haqidagi esdaliklar kitobi qayta-qayta nashr qilingan.

«E, agar mening tirikligimda Qodiriyga muzey ochishsa, uni tashkil etishda juda katta foydam tekkan bo‘lardi-ya» — deydi ko‘pincha afsuslanib u. Habibullo aka Abdulla Qodiriy uy- muzeyini ochish, uning to‘liq asarlar to‘plamini chop ettirish masalasida judayam ko‘p yugurdi. Oxiri bir guruh san’at va adabiyot namoyandalari «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida yozuvchiga uy-muzey tashkil etish yuzasidan ochiq xat e’lon qilishdi. Ammo yaqinda Habibullo aka bilan uchrashib gaplashsam, hozircha amaliyroq biron o‘zgarish bo‘lmaganligini aytdi.

— Bu ulug‘ yozuvchiga uy-muzey emas, muzey-usadba (bog‘) tashkil etish kerak aslida…

Abdulla Qahhorning-chi, bormi muzeyi?

— Hozircha yo‘q. Ammo shunday qaror qabul qilingan. Bu borada O‘zbekiston Yezuvchilar soyuzi jonbozlik ko‘rsatyapti.

Chingiz To‘raqulovich, ochig‘i mening ko‘pchilik yurtdoshlarim yuragiga ko‘pdan beri zirapchaday sanchilib yotgan boshqa muammolar haqidayam gapirishni niyat qilib yuruvdim. Chunki Siz bizning tasavvurimizdayam, aslidayam butun Sharq xalqlari adabiyotining oqsoqolisiz.

— Marhamat.

— Ha, avvalo «Pravda Vostoka» gazetasida bosilgan «Tarix haqiqatga zid» (muallifi — M. Vahobov) maqolasi haqida gaplashsak.

— Men kecha kechqurun shu maqolaniyam, uning yuzasidan kelgan otkliklarniyam o‘qib chiqdim. Ko‘pchilik maqola muallifining fikrlarini keskin rad etgan, ba’zilar esa uni qo‘llab- quvvatlagan ham. Men kim haqu kim nohaq ekaniga hakamlik qilishni o‘zimga ep ko‘rmayman. Menimcha, maqoladagi aksariyat narsalar hatto bahslashishgayam arzimaydi. Meni bir narsa: olim odamning ana shunday darajada fikr yuritganligi taajjublantiradi, axir adabiyotga nisbatan bunday vulgar-sotsiologik munosabatlar davri qachonlardir o‘tib ketgan-ku. Maqolada shunaqangi gaplar bor ekanki!

— Mana, masalan, Chingiz To‘raqulovich, manavi jumlani olaylik. Unda avtor «Yulduzli tunlar» haqida gap yuritib, shunday deydi: «Qodirov Boburning shaxsiy hayotiga taalluqli lavhalarni tasvirlarkan, unga tilla suvi yuritilgan idishlarda, tilladan yasalgan qadahlarda ovqat va sharob berishlarini, u lashkarlariga zar to‘nlar hadya qilishini… zo‘r hayajon bilan yozadi… Ammo sovet yozuvchisi bu boyliklarning manbai haqida gapirishi shart edi-ku» (?!). Mantiqni qarang-a!

— Ha, haqiqatan ham g‘alati. Umuman, Bobur xususida maqolada achchiq gaplar bor. Bilasizmi, men yaqinda hindistonlik bir olim va yozuvchi bilan suhbatlashdim. Biz Bobur to‘g‘risida gaplashdik, aniqrog‘i men unga: «Sizlar Boburga qanday qaraysizlar?» deb savol berdim. «Biz Boburni Hindistonning asl farzandi sifatida ulug‘laymiz. Garchand u dastlab bizga bosqinchi sifatida kelgan esa-da, keyinchalik u bizning umumtaraqqiyotimizdagi katta kuchga aylandi. Bobur asos solgan Buyuk Mo‘g‘ullar imperiyasining tsivilizatsiyasi xalqimizning tarixiy rivojiga benihoya katta ulush qo‘shdi» — dedi u faxr bilan.

— Bobur haqida Neru ham ancha yaxshi gaplar aytgan.

— Xabarim bor. Axir unga faqat podshoh deb emas, ulug‘ shoir deb ham qarashimiz mumkin-ku.

— Sizga Boburning she’riyati yoqadimi?

— Bobur o‘z davrining shoiri edi, uning poeziyasi men uchun har bir asl she’riyat singari qadrli va bebahodir.

…Aytganday, Navro‘z bayramini o‘tkazmay qo‘yibsizlarmi-ey?

— Shunday bo‘luvdi… Ba’zi birovlar uni diniy marosimga yo‘yishib…

— Hech qanday aloqasi yo‘q-ku uning dinga, axir u xalqning islomdan ancha ilgari mavjud bo‘lgan ajoyib udumi-ku?

— Shu xususda bizda ancha bahslar bo‘ldi. Bu sohadagi kamchiliklar tuzatilyapti.

— Juda alomat ish bo‘libdi-da!

— Chingiz To‘raqulovich, Sizningcha O‘rta Osiyo va Kozog‘iston yozuvchilari oldida turgan eng muhim problemalar nimalardan iborat?

— O‘rta Osiyo va Qozog‘istonni alohida ajratib gapirish unchalik to‘g‘ri bo‘lmasa kerak endilikda. Chunki oxirgi yillar mobaynida madaniyat, ayniqsa adabiyot oldidagi muammolar Ittifoqning deyarli barcha regionlari uchun universal bo‘lib qoldi. Lekin har bir regionning o‘ziga xos xususiyatlari bor, albatta.

Yaqinda men «Olatov» jurnali xodimlari bilan uchrashib, ularga adabiyot oldidagi shu kecha-kunduzda turgan vazifalar haqida gapirdim. Bilasizmi, ko‘pchilikning fikricha, biz hamma narsani shu darajada o‘zlashtirgan ekanmizki, endi oldinda bizni keng va ravon yo‘l kutarkan. Ko‘pchilikning o‘ylashicha, barcha qiyinchiliklar o‘sha dastlabki yillarda zohir bo‘lganu, endilikda hech qanaqa qiyinchilik yo‘q ekan. Menimcha esa, hozir ilgarigidan, ya’ni O‘rta Osiyo professional adabiyoti ilk qadamlar tashlay boshlagan davrdagiga nisbatan bir necha bor murakkabroq vazifalar kutyapti bizni.

Hozirgi kitobxonlarimiz ikki tilni bilishadi. Ularning javonlarida milliy tilda yozilgan kitoblar bilan yonma-yon rus tilidagi va boshqa tillardan ruschaga tarjima qilingan ko‘plab kitoblar ham turadi.

Ilgari o‘quvchilarimizda alternativa yo‘q edi: yaxshimi, yomonmi, ular faqat o‘z tillarida chop etilgan kitoblarni o‘qishardi, xolos. Endi esa ular ruschani puxta egallashgan va milliy tildagi bo‘sh asarni bir chetga yig‘ishtirib qo‘yib, ruscha yaxshi-yaxshi kitoblarni o‘qiyverishadi. Endi ular rus tili yordamida butun jahon adabiyoti bilan bog‘lana olishadi.

Bu hol esa qay bir jihatdan raqobatga o‘xshab ketadi. Agar milliy tildagi asar o‘z badiiyligi, ta’sir kuchi, hayot qamrovi va boshqa tomonlardan ana shu raqobatga tob berolmasa, bora-bora uning yozuvchilari soni kamayadi. Bunday noxushlik sodir bo‘lmasligi uchun adabiyotimiz umumjahon adabiyoti va eng avvalo rus adabiyoty tarjimasiga suyangan holda o‘zini-o‘zi qayta qurishi, yangi cho‘qqilarga ko‘tarilishi shart.

Men adabiyotimizni milliy ramkada saqlab turish tarafdori emasman. Ammo biz shunday bir adabiyot, shunday bir badiiy tafakkur yaratishimiz kerakki, u o‘quvchilarimiz uchun boshqalarniki kabi jozibador bo‘lsin. Bu — murakkab vazifa.

Endi biz o‘z kitobxonlarimiz uchun ikki-uch baravar ko‘p kurashmog‘imiz lozim.

Bizni kutayotgan yangi-yangi sinovlardan o‘ta olamizmikan? O‘z badiiy tafakkurimizni jahon badiiy tafakkuri darajasiga ko‘tara olamizmikan? Men shuning uchun tashvishlanyapmanki, to shu yaqin o‘rtagacha biz yozgan narsalar allaqanday tor doirada va ancha primitivdir. Bu — tushunarli, chunki o‘tgan yillar biz uchun o‘zlashtirish, o‘qish-o‘rganish davri edi-da. Endi esa hech qanday bahonani ro‘kach qila olmaymiz, bunday qilishga haqqimiz yo‘q.

Shuniyam qayd etmoqchimanki, hozirgi zamon yozuvchisi nafaqat o‘z milliy tilini mukammal bilishi, balki rus tilini ham ancha chuqur egallashi lozim.

— Rus tilidayam yozish uchunmi?

— Shart emas ruscha yozish, buni hammayam uddalay olmaydi. Ammo rus tilini yaxshi bilgan yozuvchi yanada o‘tkirroq ma’naviy qurolga ega bo‘ladi. Bu til — katta bilish vositasi-da. U orqali milliy adabiyotni tag‘in ham yuqori pog‘onalarga ko‘tarish mumkin.

Endi baxtsiz sevgi yoki ayollarga feodallarcha munosabat haqida yoki sentimeutal asarlar yozish bachkanalikdir. Bular allaqachonoq ortda kolib ketgan bosqich. Endilikda teran bir falsafiy tafakkur darkor. Endi, deylik O‘zbekistonning biror chekka qishlog‘ida sodir bo‘lgan voqealar to‘g‘risida qalam tebratishga ehtiyoj tug‘iladigan bo‘lsa yozuvchi deyarli butun dunyoni bilishi, jahon adabiyoti tajribasini o‘zlashtirgan bo‘lishi shart. Ana o‘shanda asar o‘z maromiga yetadi.

— Demak buning uchun yozuvchi juda ko‘p o‘qishi kerak-da?

— Albatta! Lekin afsus shunday yozuvchilar borki, «men o‘quvchi-yozuvchi emasman» deb qo‘llariga kitob olishmaydi.

— «Yarim kechasi kvartiramizning qo‘ng‘irog‘i jiringladi. Shoshib eshikni ochdim. Bo‘sag‘ada ikki hamqishlog‘im — ikki ayol: ona va qizi turardi, Ular menga quyidagilarni gapirib berishdi…» Chingiz To‘raqulovich, esladingizmi bu satrlarni?

— Ha, ha!^[1]

— Uni gazetaga berishga qanday jur’at qiluvdingiz-a? Shundan so‘ng hamqishloqlaringiz rosayam xafa bo‘lgandir sizdan?

— Ayrimlar: «Shuni gazetaga yozguncha o‘zimizga aytsangiz, shu yerda birgalashib hal qilardik bu masalani», deb gina qilishuvdi. Ammo men ataylab gazetaga beruvdim — boshqa qishloqlarda ana shunday holning sodir bo‘lmasligi uchun. To‘g‘ri, andisha degan narsa bor, ayniqsa Sharqda kuchli bu hissiyot. Agar andisha deb hamma xato-yu kamchiliklarga, barcha yovuzlikdan ko‘z yumaversak, oxir-oqibatda nima bo‘ladi?

Ha, o‘shanda ba’zi hamqishloqlarim mendan xafa bo‘lishuvdi. Ammo keyin tushunishdi. Yaxshi odamlar yashashadi-da o‘zi ovulimizda!

— Hozir ham borib turasizmi ovulga?

— Albatta-da. Har yili, iloji bo‘lsa ikki-uch marta. Shakar endilikda ko‘rkamlashib ketgan. Ravon yo‘llar, yangi klub, magazin, zamonaviy maktab qurildi, turmush yanada farovonlashdi.

— Siz besh yoshingizda ilk bor tarjimonlik qilgan ekansiz-a?

— Ha, O‘shanda yozda buvimnikiga keluvdik (otamning onasi), yaylovga. Bir kuni o‘tlab yurgan bir toychoq to‘satdan o‘lib qoldi. U zotdor bo‘lib, kolxoz toychoqni Rossiyadan ancha pulga sotib olgandi. Toychoqning o‘limi sababini aniqlab, taalluqli hujjatlar tuzish zarur edi. Rayon markazidan zootexnik chaqirtirishdi. U rus bo‘lib, qirg‘izchani hech bilmasdi, bizning cho‘ponlar esa ruschani tushunishmasdi. Cho‘ponlar buvimni o‘rtaga solib meni tarjimonlikka «yollashdi» (shaharda ruscha bog‘chaga borardim-da).

Bir iloj qilib o‘z vazifamni uddaladim. Toychoq yaylovning u yer, bu yerida o‘sadigan zaharli o‘tdan o‘lgan ekan. «Nega boshqa otlar o‘lishmaydi o‘sha o‘tdan?» — deb so‘radi zootexnik cho‘ponlardan. «Chunki bizning otlar uni bilishadi-da», deb javob qaytarishdi ular. Xullas, hujjat tuzildi. Rus zootexnigu cho‘ponlar mendan mamnun bo‘lishdi va «gonorar»iga bir bo‘lak pishgan go‘sht berishdi. Uni o‘tov oldida turib, mening har bir gapimni quloqlarini ding qilib tinglashgan va mening «usta tarjimonligimdan» qoyil qolishgan bolalar bilan bo‘lib yedik.

— Bolaligingizda kechgan yana qaysi voqealarni ko‘proq xotirlaysiz?

— Ko‘p voqealarni. Ularning har biri zamirida haqiqiy insoniylik, ezgulik bor… Ming to‘qqiz yuzu o‘ttiz yettinchi yili otamni repressiya qilishgach (u kishi Moskvadagi Qizil professura institutida o‘qir va biz hammamiz poytaxtda yashardik), ovulga ko‘chib keldik.

Ahvolimiz og‘ir, oilamizda to‘rt farzand bo‘lib, to‘ng‘ichi men edim, onam xastalikka chalingandi. Ammam Qoraqiz opa (u ham rahmatli buvimdek rosa mehriban edi) bizni o‘z qanoti ostiga oldi. Qishloqdoshlarimiz ham saxiy, bag‘ri keng odamlar bo‘lib, garchand o‘zlari chor-nochor yashashsa-da, topgan-tutganlarini biz bilan baham ko‘rishar edi.

Kunlarning birida ukam Ilgiz (u hozir fan doktori, Qirg‘izistondagi yirik ilmiy-tekshirish institutlaridan biriga direktorlik qiladi. — A.J.) ikkimiz dalada o‘tin terib yurganimizda, bizga qarab bir otliq kela boshladi. Durustgina kiyingan. Yetib kelgach, «kimning bolalarisiz?» so‘radi bizdan.

Ammam bizga: «Agar otanglar kim deb so‘rab qolishsa, hech bir uyalmay, boshlaringni ko‘tarib, o‘sha so‘ragan odamning yuziga qarab, uning otini aytinglar», deb uqtirardi (Biz ukam ikkimiz otamiz haqida yozilganlarni eshitib, xijolatdan ich-ichimizni yeb yurardik. Ammo, ammam, shu savodsiz ayol, bularning bari bo‘hton va tuhmatligini yurak-yuragidan sezarkan, endi bilsam).

Biz o‘sha otliqqa tik boqib, otamizning otini aytdik.

«O‘qishni istaysizlarmi?» — deb so‘rab qoldi u esa daf’atan.

Biz o‘qishni judayam xohlardik! Quvonchimizdan yig‘lab yubormaslik uchun labimizni mahkam tishlab, boshimizni qimirlatib rozilik alomatini bildirdik.

Bir oydan so‘ng o‘qiy boshladik! O‘shanda hech qanday gap-so‘zlardan tap tortmay bizga o‘z yordam qo‘lini uzatgan odam — qishloq o‘qituvchisi Usubali Tinaliyev ekan.

— Yaqinda bir xushxabar eshitdim. Shakardagi o‘rta maktab kollektivi o‘z maktablariga otangizning nomini berishga ahd qilishibdi…

— Kim aytdi sizga?

— Eshitdim-da…

— Ular shuni lozim topishgan bo‘lsa, men uchun judayam quvonchli bu xushxabar.

— Otangiz haqida gapirib bersangiz.

— Otam respublikamizning birinchi kommunistlaridan, partiya xodimi edi. U taraqqiyparvar inson bo‘lib, respublikamiz rivojiga, ayniqsa, uning san’ati va fani rivojiga birmuncha ulush qo‘shgan.

— Ovullaringizdan birinchi bo‘lib ham rus-tuzem maktabiga otangiz kirgan-a?

— Ha.

— Agar bobongizning tegirmoni yonib ketmaganida…

— Yonmaganida balki otam o‘sha maktabda o‘qimagan bo‘larmidi-ey.

— Shu voqeani aytib bersangiz.

— Bobom hunarmand odam bo‘lgan. U egar yasashniyam, kavsharlashniyam, qo‘muz chalishniyam, o‘qish-yozishniyam bilgan. Bobom ovulimizga shahardan birinchi bo‘lib tikuv mashinasini olib kelgani uchun uni «mashinachi Aytmat» deb ham chaqirishgan.

Qo‘lida ming hunar bo‘lsa-da, bobom rosa kambag‘al yashagan. U kambag‘allikdan qutilish uchun ancha uringan va hech natija chiqmagach, oxiri qarindoshlardan qarz-quvala qilib, Shakarda suv tegirmoni qurgan. Ammo, aytishadi-ku, kambag‘alni tuyaning ustidayam it qopadi deb: bir yildan so‘ng tegirmon yonib ketgan. Batamom «singan» bobom o‘n ikki yoshli o‘g‘li To‘raqul (mening otam)ni ergashtirib, Maymoq stantsiyasi yonidagi temir yo‘l tonneli qurilishiga ishga borgan. Otam ana o‘sha yerdan Avliyootadagi (hozirgi Jambul) rus-tuzem maktabiga o‘qishga kirgan.

— Bolaligingizda o‘zlashtirgan qaysi xislat Siz uchun bir umrga qadrlidir?

— Adolat. O‘z hayotiy tajribamdan shunday xulosaga kelganman; odamlardagi barcha ijobiy xislatlar bosh fazilat bo‘lmish Adolatdan boshlanadi.

— Aksariyat qissalaringizda urush yillari Shakarda kechgan voqealar aks ettirilgan. Siz o‘sha suronli yillarda qishloq Sovetiga kotiblik qilgansiz. Qiyin bo‘lgandir-a rosa! Axir endigina o‘n to‘rt yoshga kirgan bolaning shunday mas’uliyatli vazifada ishlashi…

— Hali-hali esimda: qirq ikkinchi yilning qahraton qishida meni qishloq Sovetiga chaqirishdi. Xona sovuq, oynalari sinib ketgan derazadan huvillab shamol kirardi. «Maktabni vaqtincha yig‘ishtirishingga to‘g‘ri keladi. O‘qishni urush tugagach davom ettirasan. Kotibimizni (u og‘ir yarador bo‘lib qaytgan, qo‘ltiqtayoqda yuribdi), kolxozda odam yetishmayotganligi uchun brigadir qilib yuboryapmiz. Kotibsiz esa ish bitmaydi. Xullas, shu ishga seni lozim topdik» — dedi qishloq Sovetining raisi.

Qishloq Sovetimizga Shakardan tashqari Archagul qishlog‘iyam kirardi. Ish og‘ir va ko‘p edi. Bundan keyin, goho «qora xat»larni uyma-uy tarqatishimga va ko‘pincha ularni o‘qib berishga ham to‘g‘ri kelardi. Ana shunday paytlar onalarning dod-faryodlarini eshitib, yurak-bag‘rim ezilib ketardi.

Ha, hayot og‘ir, nihoyatda og‘ir edi. Lekin hech kim nolimas, odamlar bir-biriga nisbatan shu qadar mehr-oqibatli edilarki!

— Chingiz To‘raqulovich, endi ijozatingiz bilan mavzuni yangi romaningizga bursak. «Kunda»ni tahlil qilishayotgan ayrim olimlar-u adabiyotshunoslarning Sizni xudo izlovchilikda ayblashlariga qanday qaraysiz?

— Men unda kitobxonni Bibliya motiviga jalb qilganim uchun ham ana shunday xulosa chiqarishyapti ular. Menimcha bu — nohaqlik. Men asarimda Bibliyaning ko‘pchilikka ma’lum epizodlaridan badiiy metafora sifatida foydalanganman, xolos. Ushbu romanni o‘qishgan yoshlar xudojo‘ylarga aylanib qolishlari hech gapmas deganlari ham bema’nilikdir.

— Romandagi Bo‘ston obrazi-ku tushunarli — u Siz uchun an’anaviy…

— Bo‘ston haqiqatan ham men bolalik paytimdan biladigan, sevadigan va cheksiz hurmatlaydigan Tanaboy, Yedigey bilan og‘a-iniday, go‘yoki.

— Avdiy-chi?

— Avdiy Kallistratov esa men uchun mutlaqo yangi obraz. Lekin u ham menga judayam yaqin va o‘ylaymanki, ijodiy ishlarim mobaynida hali Avdiyga xos shaxslar bilan ko‘p marta uchrashaman.

— Meni, ayniqsa romaningizdagi ikki obraz — ikki bo‘ri: Akbara va Toshchaynar shunchalar ta’sirlantirdiki! Ular xuddi odamlardek tuyulaverdi, nazarimda.

— Bo‘ri sho‘rlik hamma asarlar, ayniqsa, ertaklarda bizning ashaddiy dushmanimiz sifatida tasvirlanadi. Realistik adabiyot, menimcha, bo‘rilarga bunday munosabatni keskin o‘zgartirishi va ularga ob’ektiv ravishda qarashi lozim. Men ular haqida yozayotganimda shu narsaga amal qildim. Ha (kuladi), buddiylarda bir naql bor: unga ko‘ra har bir odam qachonlardir qandaydir jonivor bo‘larkan. Menga allakim «Kunda»ni o‘qigach: «Balki siz ilgari buri bo‘lgandirsiz» deb qoldi. Balki (yana kuladi).

— Roman xususida juda ko‘p bahslar, tortishuvlar bo‘ldi. Tanqidiy fikrlar ham.

— Tanqidga ham o‘ta xotirjamlik bilan qarayman. Ha, albatta, asarning ba’zi joylari notekis yozilgan, ko‘ngildagidek chiqmagan.

— Ammo gazetayu jurnallarda bosilgan tanqidiy fikrlarning ayrimlari zamirida hasad ham bordek tuyulmaydimi Sizga?

— Hasadmi, hasad emasmi… turmushning bunaqangi arzimas ikir-chikirlari haqida bosh qotirishga vaqtim yo‘q mening — olg‘a bosishim kerak.

Asosiysi shuki, men romanimning taqdiridan xursandman, chunki asar yuzasidan shuncha ko‘p xat oldimki! Ba’zi xatlarga hayron qolasan odam — oddiy kitobxonning asar voqealarini shu qadar teranlik bilan his eta olishidan, ularni o‘ta noziklik bilan tahlil qila olishidan ko‘nglim xushnud bo‘lib ketadi.

Asosiysi shuki, romanda aytishim lozim bo‘lgan gapni to‘liq ayta olganman.

— Mana, yaqinda roman o‘zbekchada «Sharq yulduzi» jurnalida bosiladi.

— Ushbu asarning o‘zbekchaga tarjima qilinishini menga, ijodimga nisbatan bo‘lgan katta bir hurmat belgisi deb bilaman. Lekin meni bir narsa tashvishlantiradi: tarjima qanday chiqarkin? Ammo shu narsa dalda beradiki, o‘zbek adabiy tili judayam kuchli til va o‘ylaymanki, hammasi ko‘ngildagidek bo‘ladi.

O‘zbek o‘quvchilarimga bir iltimosim bor: ular «Kunda»ni shoshilmay, diqqat bilan o‘qishsa — romanning nima maqsadda yezilganini chuqurroq anglash uchun.

— Chingiz To‘raqulovich, qachon kelmayin, nuqul idoradasiz, qabulxonangizda doimo odam ko‘p bo‘ladi, uyingizga ishdan ancha kech, tabiiyki, horib-charchab borasiz. Boshingizda o‘nlab tashvish. Hazilmi axir respublika yozuvchilar tashkilotini boshqarish! Undan tashqari o‘nlab jamoat ishlari. Qachon yozasiz?

— Shu yil boshidan buyon biror satr jiddiy narsa yozganim yo‘q, maqola-saqola degandek, mayda-chuyda bilan o‘ralashib yotibman.

— Xafa bo‘lmang-u, lekin shartmikan idorada ishlash Sizday katta yozuvchiga?

— Albatta erkin yozuvchi bo‘lishga hech narsa yetmaydi. Lekin Yozuvchilar soyuziniyam kimdir boshqarishi kerak-ku. Demak, shu vazifa mening zimmamga yuklangan ekan… Qiyin, albatta, ammo qiyinchilik vaqtning qadriga ko‘proq yetishga o‘rgatarkan.

— Shu yaqin o‘rtada yozish niyatingiz yo‘qmi?

— Bor. Bir sidra ayrim ishlarni tugatsam yo Cho‘lponotaga yoki Moskva atrofidagi bir joyga borib, to‘rt-besh oy ijod qilaman.

— Roman mo‘ljallayapsizmi?

— Hozircha povest. Kim biladi, balkim ish jarayonida romanga aylanib ketar.

— Qaysi mavzuda?

— Zamonaviy mavzuda.

— Yozuvchilar orasida Sizday mashhuri kam…

— Judayam oshirib yubordingiz…

— Ayting-chi, og‘ir emasmi shunday shuhratni ko‘tarish?

— Shuhrat haqida hech qachon o‘ylamaslik kerak, chunki shuhrat — o‘tkinchi narsa.

Suhbatni Anvar Jo‘raboyev olib bordi

Frunze — Toshkent, 1987 yil

“Sharq yulduzi” jurnali, 1987 yil, 7-son

_______________________________

[1] Bu so‘zlar Chingiz Aytmatovning hamqishloqlariga yozgan ochiq xatidan olingan. Xatda asosan quyidagilar yozilgan: yettinchi sinfda o‘qiydigan qishloq qizini u maktabdan uyiga qaytayotganida o‘g‘irlab ketishib, majburan erga berishadi. Eri johil odam bo‘lib, xotinini bo‘lar-bo‘lmasga do‘pposlayveradi. Bu azobu xo‘rliklarga chiday olmagan yosh juvon uyiga qochib keladi. Lekin qalbi so‘qir qarindoshlari uni yana eriga qo‘shib qo‘yishadi… Ayol ikki farzand ko‘rgach ham erining dami pasaymaydi. Ustiga ustak, u ichkilikka ruju qo‘yadi, topganini aroqqa sarflab, uyga hech narsa keltirmaydi: xotini, bolalari och-nochor yashashadi. U esa qarz ustiga qarz olib, ichaveradi. Oxiri esa hovli-joyini sotib qarzlarni to‘laydi, oilasini bo‘lsa yerto‘laga ko‘chirib o‘tkazadi. Shundayam ichishini kanda qilmaydi va bir kuni mast bo‘lib kelib, xotinini shunday shafqatsizlik bilan kaltaklaydiki, oqibatda qamalib ketadi.

Ayol esa ikki bolasini olib o‘z kolxoziga ko‘chib ketadi. Fermaga ishga kiradi. Ularga shinamgina uy berishadi. Xullas, peshonalariga kun tega boshlaydi. Ammo eri qaytib kelgach, xotiniyu bolalarini o‘sha yerto‘laga ko‘chirmoqchi bo‘ladi. Ayol ko‘nmagach, uni o‘g‘irlashning payiga tushadi. Ayol ancha kungacha pichan g‘aramining ichida yashirinib yotadi. Oxiri eri uni topolmagach, bolalarini o‘g‘irlab ketadi. «Ularni qidirib o‘zi orqamdan albatta keladi» deydi u qaynonasiga… Juvon nima qilishini bilmay, onasi ikkisi najot so‘rab Aytmatovnikiga keladi.

Aytmatov bunday yovuzlikni ko‘rib ko‘rmaslikka olishgan hamqishloqlari: maktab direktori, o‘qituvchilar, kolxoz raisi, qishloq Sovetining raisi va hatto rayon partiya komiteti rahbarlari sha’niga judayam achchiq gaplar aytadi.

Ushbu ochiq xat bundan yigirma besh yil ilgari «Sovet Qirg‘izistoni» gazetasida bosilib chiqqan edi. (A. J.)