Xorazm san’atining tarixi qadim zamonlarga borib taqaladi. Bizgacha yetib kelgan turli tasviriy san’at namunalari, olimlar, sayohatchilar qoldirgan asarlar, qolaversa, Xorazm musiqasining o‘zi bunga dalil bo‘la oladi.

Xorazm musiqa madaniyati haqidagi eng qadimiy manbalardan biri Zardusht ibn Safid Tumon (zardushtiylikning asoschisi) tomonidan yozila boshlangan «Avesto» kitobidir. «Avesto» eramizdan oldingi VI-VII asrda maydonga kelib, uning to‘la shakllanishi esa eramizdan oldingi birinchi ming yillikka to‘g‘ri keladi. U 21 ta kitobdan iborat bo‘lib, «ZEND — AVESTO» deb nom olgan. Bu kitobning ayrim qismlarigina ma’lum. «Avesto»dagi marosimlarni ijro etish shakllari teatr san’atiga ancha yaqinligi bilan e’tiborni tortadi. Uning duo va baytlari ibodatxonalarda yoki maxsus maydonda teatrlashgan uslubda, musiqa, qo‘shiq, pantomima raqslari jo‘rligida ijro qilingan. Filolog olimlardan Markvart, Bartold, Tolstov, Tomashek, Geynerlar «Avesto»ning Xorazmda yaratilganligini isbotlaydigan dalillar topishgan. V. V. Bartold O‘rta Osiyo, Eron, Afg‘oniston xalqlari orasida keng tarqalgan dostonlarning bosh qahramonlari — To‘maris, Shiroq, Siyovush, Afrosiyob, Rustam, Zariadr, Zarina va boshqalarning kelib chiqishini Xorazm, Baqtriya, So‘g‘diyonadan izlash kerak, degan taxminni oldinga surgan.

Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, «Avesto»ni ijro qilgan ayollarni o‘tmishda ham xalfa deb yuritishgan. Xorazm xalfalari qo‘shiq va raqslarining qadimiyligi shubhasiz. Xalfalar bizga faqat qadimiy marosim, ibodat kuylarini emas, balki eng qadimiy lazgi yo‘llarini ham yetkazishda o‘z hissalarini qo‘shishgan.

An’anaviy qardosh kuylarning turli millatlar xalq musiqasida uchrashi bu kuylarning qadimiyligidan hamda o‘zaro madaniy aloqalarning rivoj topganidan darak beradi. Jumladan, ozarboyjonlardagi «Qaytag‘i», gruzinlardagi «Lekuri», kabardinlardagi «Kabardinka», Dog‘iston xalqlaridagi «Lazginka», Xorazm va eronlilardagi «Lazgi» kuylarining kelib chiqish tarixi ham ayni shu haqiqatni tasdiqlaydi.

Neolit va bronza davriga mansub sopol idish tovoqlarga bitilgan suratlarda turli pantomima va raqs harakatlari tasvirlangan san’at yodgorliklari mavjud. Tarixdan ibtidoiy jamoa davrida har bir aymoq, urug‘ o‘z tamg‘asiga ega bo‘lganligi ma’lum. Ular hayvon va qushlarning nomi bilan — ot urug‘i, pishak (mushuk) urug‘i, echki, qo‘y, yo‘lbars, ayiq urug‘i deb yuritilgan. Har bir urug‘ o‘zi ishlagan idish va tovoqlarga o‘z tamg‘asini chizgan. Ana shu aymoq va urug‘lar o‘z qo‘shiq, o‘z raqslariga ham ega bo‘lishgan. Xorazm masxarabozlari, dorbozlarining qo‘shiq va raqslarining nomlariga bir e’tibor bering-chi: «Chag‘alloq», «Zimlak», «Chorloq o‘yini», «Yumronqoziq o‘yini», «Ayiq o‘yini», «Dev o‘yini», «Pishak o‘yini» va hokazo. Bu masxarabozlarning qo‘shiq va raqslari ibtidoiy jamoa tuzumida ovga ketish oldidan va ovdan qaytganda ijro qilinadigan «ovchilik o‘yinlari»ga hamohang emasmikin? Zamonaviy Xorazm «Lazgi»si yo‘llarining ayrimlari qator masxaraboz qo‘shiq va raqslaridan: «Bartaul», «AZ‑az», «Chipradalli», «Xo‘pimbay», «Zimlak», «Chag‘alloq»lardan tashkil topganligi shubhasiz.

Xorazm «Lazgi»sining antik davr va o‘rta asrlarda rivojlanishi to‘g‘risida arxeolog S. P. Tolstov amalga oshirgan arxeologik qazilmalar ishonarli ma’lumot beradi.

Ayniqsa, Tuproqqal’adan topilgan yodgorliklar e’tiborga loyiqdir. Arxeolog R. L. Sadokovning «Oltin soz parchalari» (M., 1971 yil) kitobida yozishicha: «Zamonaviy «Lazgi» raqsi asoschilarining fikricha, arxeologlar topgan raqsga tushayotgan skulptura guruhlarida bir zamonlar yo‘qolib ketgan an’anaviy «Lazgi» raqsining asosiy pozitsiyasi o‘z ifodasini topgan». Yuqoridagi fikr Tuproqqal’adagi xorazmshoh saroyining devorlaridan birida topilgan raqsga tushayotgan qiz‑yigitlar va masxarabozlarning tasviriga nisbatan aytilgan.

Xorazmliklarning islomgacha bo‘lgan musiqa madaniyati tarixida Siyovush, Mitra, Anaxita, Oshiq, Oydin, Navro‘z, Qovun sayli, Qizil gul, Mixragan bayramlari o‘tkazilib, ularda teatrlashgan sahna asarlari qo‘yilgan. Ayniqsa, Siyovushning o‘limi va qayta tirilishiga bag‘ishlangan sahnalor musiqa va raqs ishtirokida ijro etilganini san’atshunoslik doktori To‘xtasin G‘afurbekov o‘zining «Milliy kuylarning ijodiy imkoniyatlari va ularning o‘zbek sovet muzikasidagi o‘rni» (T., 1987 yil) kitobida qayd qilib, O‘rta Osiyoning Marv shahridan chiqqan birinchi bastakor Borbadning Siyovush afsonasi asosida sahnalashtirilgan asariga mos ravishda yaratgan qo‘shik, va kuylarining nomlarini keltiradi. Bu jihatdan Borbadning eng oxirgi parda uchun yozgan Siyovushning tirilishiga bag‘ishlangan «Omon, Omon» kuyi e’tiborni jalb qiladi. «Omon, omon» kuyi «Lazgi» emasmikan? Bunday taxminga asos bor.

O‘zbekiston xalq artisti Hojixon Boltayevning shogirdlaridan biri Qutlimurod Hojiyev menga aytib bergan dutor lazgisi Xorazmda asrimizning 20-30-yillarida mashuur bo‘lib, «Omon, omon Ramazon» so‘zlari bilan kuylangan. Ma’lumki, Siyovushga bag‘ishlangan marosimni Sharqda Ramazon oyida ijro qilishgan. Ustod Komiljon Otaniyozovning «Lazgi» haqidagi fikrlarida («Yoshlik» jurnali 1988 yil, 12-son) qadimdan «Lazgi»ning ilohiy raqs hisoblangani, hattoki uni so‘z bilan aytish gunoh ekanligi, bu raqsda insonning tirilishi ifodalangani qayd qilinadi. Mazkur mulohazalar, bizningcha, «Omon, omon» va «Lazgi» kuylarining qarindoshligini asoslaydi.

Beruniy bergan ma’lumotlarga ko‘ra, Siyovush Xorazm davlatining asoschisi bo‘lgan va asrlar davomida xorazmliklar uni o‘zlarining tangrisi hisoblab, unga sig‘inib kelishgan. Shu ma’noda Borbadning «Omon, omon!» kuyi «Lazgi» yo‘llaridan biri ekanligi haqiqatga yaqin.

«Lazgi» raqsining mazmuni hak,ida har xil afsonalar va taxminlar mavjud. Masalan, o‘zbek teatri va xoreografiya tarixini o‘rganishga hissa qo‘shgan L. Avdeeva va T. Qilichev kabi tadqiqotchilar «Lazgi» o‘yinini xorazmliklarning qadimiy harbiy raqsi bo‘lsa kerak, degan taxminni oldinga surishadi. T. Qilichev «Xorazm xalq teatri» (T., 1988 yil) kitobida «Bu o‘yinda («Lazgi»da — S. S.) raqqos qo‘llarini yuqori ko‘tarib asta-sekin barmoqlarini muzika taktlariga soladi. O‘zi esa go‘yo raqibiga qaraganday, gavdasini qimirlatmay tutib turadi. Bir necha vaqt o‘tgach qo‘l uchi harakatiga gavda harakatini qo‘shadi. Keyin birdan dushmanga tashlanishga o‘zini safarbar qilgan jangchiday dadil qadamlar bilan yugurib, qo‘l barmoqlarini o‘ynatib, qars urishni tezlatib, lashkarlarning jang qilayotgan holatini ifodalaydi», — deb yozadi. Xorazmlik qariyalarning guvohlik berishicha, «Lazgi»ning turlari ko‘p bo‘lgan. Surnay lazgisi, dutor lazgisi, bo‘laman, xalfa, baxshi, masxaraboz lazgilari qadimdan bizlargacha yetib kelgan. Harbiy «Lazgi» ham bo‘lgani ehtimoldan uzoq emas.

Islomdan oldingi Xorazmning musiqa madaniyatiga taalluqli masxarabozlarning «Xatarli o‘yin»ida «Qayroq lazgisi» deb nomlanuvchi «Norim-norim»ning va o‘sha o‘yinning yakuniy qismida «Lazgi»ning ijro qilinishi bu kuyning asrlar davomida mukammallashib, rivojlanib, klassik musiqamiz shakllanishida muhim o‘rin egallab kelganligini ko‘rsatadi.

Endi Xorazm «Lazgi»si va Dog‘iston «Lazginka»si orasidagi qarindoshlik masalasiga kelsak, bu o‘xshashlik tasodifiy bo‘lmay, balki u chuqur tarixiy ildizlarga ega. XIII asrning boshlarida—1225 yili Jaloliddin Manguberdining Kavkaz orti va Ozarboyjonni ishg‘ol qilgani tarixiy manbalardan ma’lum. Jaloliddin Manguberdi Dog‘istonni ishg‘ol qilib, viloyatlarning birida katta to‘y-tomosha berib, «Lazgi» raqsini askarlarga ijro qildirgan ekan. «Lazgi» ijro qilingan viloyatni shu vaqtdan boshlab Lazgiston deb, u yerdagi aholini esa lazgi yoki lazgiyorlar deb yurita boshlagan ekanlar. Bu taxmin tarixiy haqiqatga ham ancha yaqindir. Chunki dog‘istonlik olim M. M. Ixilov o‘zining Maxachqal’ada nashr qilingan «Lazgi xalqi guruhi» («Narodnosti lezginskoy gruppы». Maxachkala. 1967) nomli kitobining 62-betida: «XIII asrning birinchi yarmidan boshlab hozirgi lazgilar yashaydigan viloyat Lazgiston degan nom oldi», — deb yozadi. Bu faktlarning barchasi Dog‘istondagi «Lazginka» va Xorazm «Lazgi»si orasidagi o‘xshashlik tasodifiy emasligiga dalil bo‘la oladi.

Ayniqsa, «Lazgi» va «Lazginka»ning shakliy o‘xshashligi, kuy va zarb usulidagi ohangdoshlik fikrimizni quvvatlaydi. Ikki xalqning cholg‘u asboblarining o‘xshashligiga kelsak, faqat O‘rta Osiyoning Xorazm viloyatida keng tarqalgan bulomon asbobi dog‘istonliklarning ham sevimli puflab chaladigan cholg‘usidir. Soz va surnay asboblarining ikki xalq orasida keng rivoj topgani ham ajablanarli emas.

Ovrupo xalqi XIX asrda Mixail Glinkaning «Ruslan va Lyudmila» operasidagi «Lazginka» orqali Xorazm raqsi bilan tanishishdi. «Lazginka»ni keyingi davrda Borodin, Balakirev, Xachaturyan va Paliashvili o‘z asarlarida qo‘lladilar. «Lazgi»dan esa o‘zbek kompozitorlaridan Sharif Ramazonov, Matniyoz Yusupov, Boris Zeydman, Boris Giyenko, Ulug‘bek Musayev, Farhod Alimovlar o‘z asarlarida foydalanganlar.

Xalqimizning sevimli bastakori Komiljon Otaniyozovning Komil Xorazmiyning «Kimni sevar yorisan» bayti bilan boshlanadigan qo‘shig‘i «Lazgi» tarixida yangi sahifa ochdi va Ortiq Otajonov, Bobomurod Hamdamov, Otajon Xudoyshukurov, Olmaxon Hayitova, Rahmatjon Qurbonov, O‘ktam Ahmedov, Karim Rahmonovlarning «Lazgi» yo‘llariga asos bo‘lib xizmat qildi. Xorazmda har bir iste’dodli xonanda o‘z «Lazgi»sini yarata olsagina mashhur bo‘la olishini san’at ixlosmandlari yaxshi bilsa kerak.

«Lazgi», «Lazginka» she’riyat olamida ham yuksak mavqega ega. Ko‘plab ardoqli shoirlarimizning mana shu buyuk va hayotbaxsh kuyga bag‘ishlangan she’rlari xalqimizga manzur bo‘lmok,da.

O‘zbekistonda «Lazgi», Dog‘istonda «Lazginka» raqs va qo‘shiq ansambllarining bugungi kunda mavjudligi ham tarixiy taqdirdoshlikning yangi bir ko‘rinishidir.

«Lazgi»ning tolei kelgusida. Uning ming yillardan buyon davom etib kelayotgan murakkab va nurli yo‘li shunday deyishga asos beradi.

“Yoshlik” jurnali, 1990 yil 4–son