Нурали Қобул. Катта ҳақиқат нури (1988)

Ёзмоққа ўтирдим дегунча беихтиёр асабийлаша бошлайман. Ўйлаб кўрсам бунинг икки сабаби бор экан. Биринчидан, жамиятимизда, ҳаётимиздаги муаммо, нуқсон охиригача ўйланмаган ва номақбул ишларнинг кўплиги бўлса, иккинчидан оқ қоғозга тўкилган дардларингни ўзинг истагандек матбуот юзини кўрмаслиги, гапингни халққа ярим овозда етиб боришидир. Иттифоқ миқёсида қайта қуриш ғоят қийинчилик билан бўлса-да одимламоқда. Ҳали катта ишларни амалга ошира олмаётган бўлсак-да, одамлар даражаларига қараб ичларида йиллар давомида йиғилиб қолган дардларини айтмоқдалар. Беш-ўн йил бурун бугунги кундагидек кўнглингдагини айтиш мумкин бўлишини кўпчилигимиз тасаввур ҳам эта олмас эдик.

Приморье ўлкасидан, ҳамюрт солдатдан олган мактубни ўқиб, янада асабийлашаман… «Нима қилишни билмай аламимдан сизга хат ёзяпман. Мени партия аъзолигига номзодликка қабул қилмай, ҳужжатларимни қўлимга қайтариб беришди… Бошланғич ташкилотдан, полкдан ўтгандим. Дивизияда қайтаришди. «Ўзбеклар иши… рашидовшина, одиловшина… Сизларга ишониш қийин. Ўз юртингга бориб ўт, деди формасига зўрға сиғадиган ароқхўр генерал. Индамай бошимни эгиб чиқиб кетдим. Хўрлигим келди. Агар бизда ўша шина-шиналар бўлган бўлса, у брежневизмдан бошланганини, бу нарса, ўша давр учун типик воқеа эканлигини, менга нисбатан қилинган муносабат шовинизмнинг бир кўриниши эканллгини айта олмадим. Акс ҳолда ҳужжатларимни булғаб, ёмонотлиққа чиқаришар эди. Бироқ, мени ожиз йигит экан деб ўйламанг. Тирик эканман ҳақиқат учун курашаман…»

— Дада, коммунизмда шакар емаймизми? — магазиндан қуруқ нон кўтариб қайтиб келган ўғлим ҳайратланиб, катта-катта кўзларини менга қадайди. — Магазинчи опа айттила…

Ҳа, бола сотувчининг заҳархандасини тушунмаган албатта. Лекин биз — ёши улуғлар шу пайтгача юз берган ва бераётган катта-катта жиноят ҳамда нуқсонлар олдида мана шу боладек алданиб келмадикми? Алданаётганимизни сезганда ҳам виждонимиз овозига қулоқ солишдан ўзимизни олиб қочмадикми?

Ҳа, айрим жойларда қайта қуриш шиори остида кўз кўриб, қулоқ эшитмаган номаъқул ишлар ҳам қилинмоқда. Ҳар қандай тегирмоннинг дўлига тушса бутун чиқа оладиган кишилар эса ўзларининг шарти кетиб парти қолган қиёфаларини қайта қуриш шиори остида пардозламоқдалар. Ҳозирча уларнинг кўпчилиги бу ишнинг уддасидан чиқа олишяпти. Чортоқ сари улоқни элтаётган тулпорлар тўдасида улар минган қирчанғи байталнинг ҳам шалқоқ ёпишган паҳмоқ думи кўриниб турибди. Байтал ҳолдан тойиб йиқилгач, балки у оёқяланг бўлиб чопар. Бу эса хавфли. Тулпорлар оёғи остида қолиб кетиши мумкин…

Бир қур одамларимиз эса одатдагидек сукут сақлаб, қорнилари тўқлиги-ю, устилари бутлигига мағрур бўлиб, томошабинлик қилмоқдалар. Албатта буларни ҳам батамом қоралаб бўлмайди. Савоб иш қиламан деб бировнинг кўзини чиқариб қўйгандан кўра тек турган маъқулдир балки. Узоқ йиллар мобайнида бизнинг алдовларимизни эшитавериб, уларнинг терилари қотиб кетган чамаси. Шу боис айримлар қайта қуришга навбатдаги яна бир тарғибот ва ташвиқот мавсуми деб қарамоқда. Уларнинг бундай хаёлга боришларига эса яна ўзимиз сабабчи бўляпмиз. Агар худди илгаригидек ён-веримизга қарамай яна байроқни кўтариб чопишга зўр берсак, қайта қуришни қайта қуритишга айлантиришимиз ҳеч гап эмас. Москва матбуоти таъкидлаётганидек, агар қайта қуриш муваффақиятсизликка учрар экан, бунга унга қаршилар эмас, унинг тепасида турганлар айбдордир. Халқ бугун кечқурун «Время» программаси орқали М. С. Горбачевнинг оғзидан бир гапни эшитса, у яшаётган районда мутлақо бу гапнинг тескариси қилинаётган бўлади. Бизда ҳали жуда кўп раҳбарлар (барча бўғинда) қайта қуришни амалга ошириш нари турсин, ҳатто бу ғояни англаб етганлари йўқ ва англаб етолмасликлари ҳам мумкин. Партия, давлат ва ҳукумат органларини ҳали замон жамиятни бугунги аҳволга олиб келган кишилардан тозалаб бўлмайди ва бунинг иложи ҳам йўқдир балки. Ёш авлод ҳам бирданига масъулиятни бўйнига олишга тайёрмикан?

Хўш, дўппини ёнга олиб қўйиб, ўйлаб кўрайликчи, бугунги инқилобий жараёнда қандай шахслар яловбардор бўлиши керак? Олий маълумотли, турли раҳбарлик лавозимларида ишлаб келган ва Олий партия мактабини битирган киши халқни ортидан эргаштира оладиган раҳбар эканлигига ким кафиллик бера олади? Буларнинг бир қисми бугун бизга қўшилиб Сталиннинг гўрига ғишт қалаб турган бўлса-да (улар буни қайта қуриш деб ўйласалар керак) унинг руҳи кўпчилигининг қон-қонига сингиб кетган. Улар эсларини танигандан бошлаб бу эътиқод онгларига қарийб худо шаклида ўрнашиб қолган. Уларни бу ихлосдан мосуво этиш оёқ-қўлларини кесиш билан баробардир балки. У бу кўр-кўрона сиғинишдан халос бўлмоғи учун балки қайта туғилмоғи керакдир. У қайтадан туғилди ҳам дейлик, лекин унга ким сабоқ беради. Чала мулла мураббийларимизнинг ўзи сабоққа муҳтож бўлсалар-чи?! Шунинг учун ҳам буюклардан бири «халқ орзу қилган ҳокимиятга эмас, ўзи муносиб ҳокимиятга эга бўлади», деган экан. Халқ бефарқ бўлди. Совет Иттифоқидек йирик давлат тепасига инқилоб қилганларни қиличдан ўтказиб, Сталин чиқиб олди. Сталиннинг қонхўрликларини очганлиги (гарчи бунга ўзи ҳам дахлдор бўлса-да) учун одамларнинг кўтар-кўтаридан эси оққан довдир Хрушчев (аслида унинг даражаси узоқ билан оближроқўм раислиги эди) халқни яна тентиратди. Ундан сўнг эса «Литературная газета» таъкидлаганидек аравани бир ўзи олиб қочмайдиган раҳбар керак бўлди ва бу барчанинг айтганига хўп деб, билганидан қолмайдиган Л. И. Брежневнинг чекига тушди. Биз эса мажлис залларини тўлдириб, гулдурос қарсаклар остида яшайвердик. (Кўпчилигимиз бу мажлисларда ухлаб ўтирардик. Ўзкомпартия Марказий Комитетининг ўша вақтдаги пленумларидан бирида райком секретарларидан бири хурракни баралла қўйиб юбориб, олдинги қаторга ағанаб тушган эди. Кечаси билан «Тошкент» ресторанини танг қилиб ароқ ичиб чиққандан кейин аҳвол шу-да). Республикамизда эса аҳвол юқоридагидан беш баттар эди. Мен ўша пайтда бизга ақл ўргатиб, раҳнамолик қилганларнинг деярли аксарини оддий бир қаламкаш сифатида ўрганганман ва кўпчилиги узоғи билан райижроқўм ёки хўжалик ишчилар комитетининг раислиги лавозимида ишлашга лойиқ эканлигига ишонч ҳосил қилганман.

Фожиа шундан иборат эдики, ўша давр раҳбарларининг бирортасидан катта бир гап ёки ҳайратланарли фикрни эшитиш мумкин эмас эди. Уларнинг барчаси тўтиқушдек газетанинг сийқаси чиққан жумлаларини такрорлар эдилар. Биз ақл-идрокимизни, дунёқараш ва фаҳм-фаросатимизни уларникига мослашга, улардан андоза олишга мажбур эдик. Акс ҳолда эса ўйиндан чиқиб кетиб, бола-чақани боқиш ҳам мушкуллашиб қоларди. Янада фожиалироқ томони шундаки, ҳар қандай шароитда яхши кун кўришга ўрганган ва бунга жон-жаҳди билан тиришувчи оломон эса соғлом фикрлай олмайдиган, сиёсий нодон раҳбарлардан бир зумда «пайғамбар» ясаб қўяди. Шу боис ҳам М. С. Горбачев Тошкентда бежизга «Доҳийбозликка чек қўяйлик!» дея таъкидламади.

Яқинда Жиззах области раҳбарларидан бири (одамлар унинг кимлигини айтишдан чўчишди) каттакон йиғинда «ўртоқлар, юқоридан кўрсатма бор. Энди тўрттадан ортиқ фарзанд кўриш мумкин эмас. Озиқ-овқат, боғча, мактаб ва касалхона етишмаётир!» дебди. Ҳар бир масалага қўзилатиш кампаниясига қарагандек ёндашадиган бундай калла оларлардан халқ аллақачон чарчаган. Хайриятки бир онахон чиқиб, бу калтабиннинг оғзига боплаб урибди. Оилани планлаштириш деган маданиятсиз иборани ўйлаб топиб, эр-хотин ёки узоғи билан гинеколог катбинетида ҳал бўладиган ғоят нозик ахлоқий ишни ахлоқсизларча газета саҳифаларига ва мажлисларга олиб чиқиб, билиб-билмай ота-оналаримизнинг иззат-нафсига тегиб қўйдик. Халқимизда ит бўл, қуш бўл кўп бўл деган гап бор. Кўпчилик бўлиш, ҳеч қачон ва ҳеч бир замонда, ҳеч бир элга ва халққа зиён келтирмаган. Дейлик Совет халқи йигирма миллион кишидан иборат бўлганида эди, Улуғ Ватан урушида ҳаммаси қирилиб битган бўларди. Иттифоқ бўйича ишчи кучи доимий етишмай турса-да, биз одамларга оилангни планлаштир деб турсак. Ёки мамлакатнинг бир бурчагида кўп болалик рағбатлантирилса-ю, иккинчи бурчагида бунинг акси бўлса. Бу диёнатдан эмас ахир. Бунинг ўрнига халқнинг маданиятини юксалтириш, айниқса санитария маданиятига алоҳида эътибор бериш, акушерлик-гинекология хизматини яхшироқ йўлга қўйиш керак эмасми?! Оби-ёвғон билан тирикчилик қилувчи камбағал оилаларга кўпроқ моддий ёрдам берсак бўлмайдими? Ҳаммамизга маълумки, бугунги кунда республикамизда 600 та туғруқхона етишмас экан, бу масалани зудлик билан ҳал қилмоқ керак. Шу соҳага мутасадди ўртоқлар бу фожиавий аҳволни тўғрилай олмас эканлар, бир зум ҳам кечиктирмай истеъфо бермоқлари даркор. (Хайҳотдек кабинетлардан иборат райқўм ва райижроқўмларнинг ҳашаматли бинолари туғруқхоналар учун бўшатиб берилса, республиканинг деярли барча районларида бу масала ҳал этилармиди).

Бугунги кунда партия Марказий Комитетининг қатор қарорлари реал имконият ва шароитлар ҳисобга олинмай қабул қилинганини, қабул қилинганлари ҳам бажарилмаганини бир овоздан (илгари ҳам бир овоздан ура-ура қилиб маъқуллаганмиз) эътироф этмоқдамиз. Хўш, шу каби нуқсонлар бугунги кунда такрорланмаяптими? Қарорлар ва юқоридан айтилаётган гаплар халқнинг юрагига етиб боряптими? Энг муҳими бу тадбирлар халқнинг оғирини енгил қиляптими? Кўп гапириб юбормаяпмизми? Бу аҳволда яхши ва ҳақ гапларимиз ҳам ўз қийматини йўқотиб қўймайдими? Мажлисбозлик, ҳали бери тугатилмайдиган қоғозбозлик ва узундан узоқ маърузалар билан ҳамон одамларнинг ҳафсаласини пир қилмаяпмизми? Бошқариш услубимизда сезиларли ўзгаришлар бўлаяптими? Шу аҳволда ишласак қайта қуриш томир отмаслигини айтаётган ҳалол кишиларни қайта қуриш муҳолифларига айлантириб, яна жазоламаймизми?

КПСС Марказий Комитетининг меҳнатсиз даромадларга қарши қабул қилган қарорини олиб кўрайлик. Бундай қарорни қабул қилмоқ учун энг аввало ана шу даромаднинг ўзи бўлиши керак эди. Агар бўлса кимда? Бу қарорни юксак суръатларда «ҳаётга татбиқ этиш»га киришган Тошкент шаҳар партия комитетининг биринчи секретари ўртоқ Сатин бетакрор, шарқ обинони тайёрловчиларни қувғинга олди. Оқибатда бутун Тошкент ҳафта ўн кўн ярим нонсиз қолди. Яхшиямки бу хато шаҳар шароитини яхши билувчи кишилар аралашуви билан тузатилди. Жойларда ҳам бунга ўхшаш юзлаб бульдозерчилик ҳаракатлари юз берди. Бу қарор билан партия аслида ўзининг келгусидаги асосий ғоялари — оилавий пудрат, якка тартибда меҳнат қилиш ва кооперацияни ривожлантирилишига қарши фаолият бошлаб қўйган эди. Биз эски, даққиюнусдан қолган одатимиз бўйича ишни одамларни зиқновга олиш ва асоссиз талаб қилишдан бошлаган эдик. Талаб қилиш осон. Бироқ аввал халққа эркин ҳаракат учун имконият ва шароит яратиб бериш керак. Бизда яна бир ёмон одат бор. Ҳар қандай янги ишга қандай бўлмасин ўз манфаатимиз ва тор ақлий фикрлашимиздан келиб чиқиб ёндошамиз. У ёки бу ишнинг биз ўйлаганимиздан мутлақо бошқача бўлишини, тасаввуримиздагидан ўн баробар яхшироқ амалга ошириш мумкинлиги ҳақида астойдил бош қотириб ўтирмаймиз.

Шу ўринда кооперативлар хусусида бир оғиз сўз.

Шу кетишда ҳадемай давлат корхоналарини ҳам синдириб ташлайдиган бу ташкилотлар яқин ўн йилликларда халқимизни ҳам шип-шийдон қилади шекилли. Кооперативлардан ўрнак олган давлат умумий овқатланиш корхоналари ҳам халқ чўнтагини қоқиштиришнинг турли йўлларини ўйлаб топмоқдалар (Масалан «Зарафшон» ресторанининг ҳожатхонасига кириш ўн тийин туради). Яқинда бир қулай жойда кооператив ошхона очиш учун талашган икки «уддабурро» кишининг «жанги»дан хабар топдик. Мутахассисларнинг фикрича бу ерда ойига чорак миллион сўмлик савдо қилиш мумкин экан. Охири улардан бири иккинчисига «шу жойдан кеч, қирқ минг берай» дебди. «Эллик минг бераман, сен воз кеча қол» дея жавоб қилибди иккинчиси. Масала кимнинг «томири» бақувват бўлса шунинг фойдасига ҳал бўлар экан…

Кишиларимиздаги лоқайдлик, ортиқча ўзини уринтирмаслик касали аслида бизни бугунги мушкул кунларга олиб келди. Бироқ феълимиздаги бу қусурлардан хали бери халос бўладиганга ўхшамаймиз. Халқимиз М. С. Горбачевнинг республика кишилари билан мулоқотини диққат билан кузатиб турди, Бош секретарь «Альгоритм» заводида бўлганида тўпланганларга «Менга қандай истак ва илтимосларингиз бор?» дея мурожаат қилди. «Йўқ!», «Раҳмат!», «Ҳаммаси яхши!» дея жавоб қилишди ишчилар. Эшитяпсизми? йигирма миллионлик Ўзбекистонда, икки миллионлик Тошкентда ҳеч қандай муаммо йўқ экан!.. Наҳотки одамларимизни партиянинг етакчи раҳбарига айтадиган, бирор оғиз таплари бўлмаса?! Наҳотки бирор кишининг тилига «Орол!» деган сўз келмаса?!

(Эски вақтлардагига ўхшаб, раҳбарлар билан учрашувдан олдин ишчилар чиғириқдан ўтказилганмикан дея хаёлга борасан беихтиёр).

Бу ярим андиша, ярим қўрқув ва журъатсизликнинг орқасида бошқа нарса ҳам бор. Биз барча соҳалар бўйича ишлаб чиқариш планлари бажарилса, ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий ишларимиз ҳам қойилмақом дея ўйлаб ўз-ўзимизни алдашга ўрганиб қолганмиз. Қаерда ёпиғлиқ қозонлар ёпиғлигича сақланса, ўша ерда иш яхши кетаяпти деб ўйлаймиз (Ҳатто ҳозир ҳам). Бир кун келиб бу қозонлар бир йўла портлаб кетишини, Ўзбекистондаги монокультура, Қирғизистон яйловларининг оғир аҳволи, Байкал ва Ороллар пайдо бўлишини ўйлаб ўтирмаймиз. Биз ўткинчи ҳақиқатларни деб, кўп ҳолларда дунёвий ҳақиқатларга зиён-заҳмат етказамиз. Ва минг афсуслар бўлсинким калта ўй ва ноқобиллигимиз орқасида йўл қўйган хато ва жиноятларимиздан виждонимиз унчалик азоб ҳам чекмайди.

Ичкиликбозликка қарши курашни ва бу ҳақдаги қарорни олиб кўрайлик. Ахир маълум бир давлат ҳужжатини қабул қилишдан олдин халқ шу нарсага тайёрми йўқми, ўйлаб кўриш керак эмасми? Қарор бошқа нарса ҳақида эди, кураш эса ўзга томонга бурилиб кетди. Ҳатто ҳушёрликка чақирувчи масхараомуз бир жамият ҳам тузиб, яна юзлаб нафар нонхўракни кўпайтирдик. Евтушенко таъкидллганидек ичкиликбозлик қолиб кетиб, шишага тармашдик. Илгари ҳам ичувчи одам тўйгунича ичарди. Ҳозир ҳам топган тўйгунича, айримлар эса ўлгунича ичаётир. Бу орада халқнинг маданиятли ва тартиб-интизомли гуруҳига оғирлик тушди. Булар ичимлик учун навбатга туришга уяладилар, самогон тайёрлаш эса етти ухлаб тушларига кирмайди. Шуниси хайратланарлики, умрида ароқни оғзига олмайдиган, уни кўрса юзини тескари бурадиган кишилар ҳам бир кунимга яраб қолар деган ўйда иккита шишани олиб қўйиб, уч баробарига пуллаётир. Биз бу билан юз минглаб одамларга бойлик тўплаш ва маълум муддатдан сўнг жиноий жавобгарликка тортидиш имкониятини яратиб бердик.

— Битта новвоснинг пулига зўрға бир яшик ароқ олдим-а! Ўлсинки шуям тирикчилик бўлса! — дейди жиғибийрон бўлиб бир ҳамқишлоғим.

Биз шишадаги оғугаки халқнинг кўзини оч қилиб қўйсак!.. Бу нарса олиб келадиган маънавий зиённи ва тартибсизликларни ўйлаб кўрдикмикан? Биз уни ичишни суиистеъмол қилган, ичиб кўчада ағанаб «ётадиган ва ҳеч қачон одам бўлмайдиган, хуллас ичкиликбозларга қарши қаттиқ курашишимиз, қўлимиздан келса тарбиялашимиз керак эди деб ўйлайман. Бундайларга қарши ҳар қандай жазо қўлланишига ҳам халқ рози эди. Пухта ўйланмаган бу ишимизнинг замиридан шундай маъно чиқиб қолди: бу халқ шунақа, олдидаги емишини олиб қўймасанг еяверади!… Бундай қилмоқликка эса бизнинг ҳақимиз йўқ эди. Табиатан халқ болага ўхшайди. Болага ниманики қилма десанг, аксини қилади. Агар ҳозир ароқни кўпайтириб қўйсангиз ҳам энди — одамлар ўзлари ўрганган арзонгаров қўлбола ароқларидан воз кечмасликлари мумкин. Биз ўзимиз сезмаган ҳолда халқни қарийб унутаёзган тирикчилиги билан шуғулланишга мажбур қилдик. Энди эса охир-оқибатда турли ичимликлар ичишдан ҳалок бўлганларнинг ҳисоб-китобини қилиб ўтирибмиз. Нисбатан спиртли-ичкиликлар кам истеъмол қилинадиган Ўзбекистонда ўтган йил мобайнида шу сабаб билан 600 нафар киши ҳалок бўлибди. Ахир бу одамларнинг оиласи, бола-чақаси бор-ку!.. Усиз ҳам ҳар йили Иттифоқ бўйича 40 минг нафар боланинг етим қолиши (бунинг кўпчилиги тирик етимлар) бизга, етиб ортади-ку! (Етим ўсган болада ватан туйғуси суст ривожланади ёки умуман бўлмайди).

Бахмал ва Булунғур районида юзлаб гектар узумзорларни йўқ қилиб ташлашганини ўз кўзим билан кўриб, тепанинг буйруғи билан ишлайдиган механизм ҳали ҳануз бақувват эканлигига менда ҳеч бир шубҳа қолмади. Бу механизмни синдирмоқ учун қайта қуришнинг неча йили кетишини тасаввур эта олмайман.

— Бир ҳафтадан бери юқорининг кўрсатмаси билан XIX партия конференциясига делегат излаймиз. Отасиям, ўзиям коммунист, оилавий пудратда ишлайдиган одам бўлснн дейишяпти. Мана бизнинг демократия! Жойлардан кўрсатилган муносиб одамлар эса анкета кўрсаткичлари бўйича ўтмаяпти, — дейди собиқ ҳамкасбим, Бахмал район партия комитети партиявий-ташкилий ишлар бўлимининг мудири Худойберди Эсонов, — Илгариям шундай эди, ҳозир ҳам шундай бўляпти. Шунинг учун одамлар бизга ишонмайдилар.

Неча ўн йилликлар мобайнида бизда барча соҳаларда жумладан раҳбарликда ҳам антидемократик услуб ва методлар пайдо бўлдиким, билмадим бунга чек қўймоқ учун нима қилиш керак? Кечаси соат ўн иккигача ҳашаматли кабинетини тарк этмай қоғозбозлик ва қўнғироқбозлик билан машғул бўладиган масъул раҳбарлар ҳали-ҳануз ўзларини халқ учун жон фидо қиляпман дея ўйласалар керак. Республика миқёсидаги битта раҳбар кечаси билан кабинетида ўтирса унга таассуб қилиб, ўзини кечаю кундуз ишлаётган кўрсатиб, область, район ва хўжаликларда қанча одамлар столга қадалиб ўтириши, телефондан узоқлашмаслиги керак. Антигуманистик бу аҳволга барҳам беришнинг аллақачон вақти етган. Иш вақтида функциясини эплай олмаган одам, ишдан кейин ҳам тегирмон тошини жойидан жилдирмайди. Кечаю-кундуз одамлар орасида бўлиш ва уларнинг дардини эшитиш, яхши-ёмон кунидан хабардор бўлишининг эса йўриғи бошқа. Кабинетида узоқ ўтирадиган одам буйруқбоз ва маъмуриятчи бўлиб қолганини, ўзиям сезмай қолади. Бу нарса эса беихтиёр бюрократик иш услубини шакллантиради. Улуғлардан бири эса бежизга: «дунёни икки нарса — атом бомбаси ёки бюрократик идора услуби йўқ қилиши мумкин» демаган.

Қачонки одамлар бизнинг ҳатти-ҳаракатимизда ўз орзу умидларининг аксини кўрсагина, биз уларнинг истакларига қанот бахш эта олсакгина гапимизга ишониб, ортимиздан эргашади. Биз узоқ йиллар мобайиида кишиларни Амударёга олиб борсак ҳам сувсиз қайтариб олиб келди! Энди у унча-бунча гапга ишонмайди. Буни ҳисобга олмаслик омманинг онгли фикрига таянмай туриб, халқ кучини эзгу ишларга йўналтириб, катта ишларни амалга ошириб бўлмайди.

Халқда дунё кўрган одам деган гап бор. «Мусофир бўлмасанг мусулмон бўлмайсан» — дегани эса юрт кезиб, одам танимаганинг, одам бўлмаганинг дегани эканлигини изоҳлаб ўтириш шарт эмас. Демак, элга бош бўлмоқ учун эл кўрган, дунё айланган бўлиш даркор. Биз эса неча ўн йилликлар мобайнида ўз қобиғимизга ўралавериб, бурнимиздан нарини кўрмайдиган бўлиб қолганмиз. Умр бўйи қишлоғидан чиқмай, юмалоқ ёстиқ қилиб олий ўқув юртини битирган, гўштни катта-катта чайнаб, ароқни симириб ётган қориндор раисни ўйламай-нетмай райкомнинг биринчи котиблигига тавсия этамиз. Илгари колхозни еб ётган (ҳаммаси эмас албатта) бу одам энди бутун бошли районни ётқизиб турғазади.

Чет элларда эса кишиларни муддат давомида, қунт билан раҳбарликка тайёрлайднлар. Керак бўлса бу соҳа бўйича у ўнлаб мамлакатлардаги иш услубларини ўрганиб, ўнлаб курсларда ўқийди. Бизда эса давлат иши юзасидан Ҳиндистонга бориб келишдан кўра космосга учиш осонроқдир. Мен бу гапларни ўз тажрибамдан келиб чиқиб ёзмоқдаман. Аллақачоноқ шарқ мамлакатларига бир ой сарсону-саргардон бўлиб Москва орқали эмас, Тошкентдан учса бўлади. Москвага бир марта бориб келгунча Деҳлига уч марта бориб келиш мумкин-ку ахир. Жамиятимизда инсонни инсонга ишончи мутлақо йўқолганда эди, бу бошқа гап… Лекин ҳозирча ҳеч ким бу нарсалар ҳақида ўйлаб кўрмаётир чоғи. Бугунги куннинг раҳбари (нафақат раҳбарлар, ҳаммамиз ҳам) жаҳон иқтисоди, маданияти, ижтимоий-сиёсий аҳволининг барча қирраларидан хабардор, етакчи давлатлар турмуш тарзи ва ишлаб чиқаришини мукаммал биладиган, бир сўз билан айтганда том маънода маърифатли, комил ва фозил инсон бўлмоғи керак эмасми?

Ишлаб чиқариш кишиларини қўя турайлик, дунё кезмаган, одамнинг яхши-ёмонидан бохабар бўлмаган ёзувчи ва рассомнинг аҳволини ҳам бир ўйлаб кўринг-а?! Дунё кўрмаган, дунёни билмаган одам дунёвий асар ярата оладими? (Маркес ёки Айтматовни олиб кўринг; бормаган ерлари қолмаган). Лекин биз ёзувчиларга ҳам ташқи мулоқот учун йўллар берк. Москвалик шоир танишим бир йил мобайнида олти капиталистик мамлакатга бориб келди. У борганларини эмас, энди қайсилари қолганини ҳисоблайди (Кўп жойларга бир неча мартаба бориб келган). Биздаги ёзувчиларнинг аризалари эса тегишли бюрократик идораларда, биринчи галда СССР Ёзувчилар союзида йиллаб ётади. Бир неча йил бурун Ўзбекистон халқ ёзувчиси унвонига сазовор бўлган таниқли шоирни чет элга чиқаришмади. Айби қатоғон (репрессия) йиллари қамалган эмиш… Менимча, бу инсон ҳуқуқи ва ғурурини худди ўттиз еттинчи йиллардагидек оёқ ости қилиш, усиз ҳам хор бўлган одамнинг ярасига туз сепишдан бўлак нарса эмас. Бу кишининг халқ ёзувчилиги қаерда қолди денг?

Раҳбарликнинг барча бўғинларида кадрларни (кадр сўзи асли арабча қодир сўзидан келиб чиққан бўлиб, бирор ишга қодир одам дегани) ёшартириш керак деб ўйлайман. Одам ёшлигида қанчалик ташаббускор ва ишчан бўлмасин, умр бир жойга бориб қолгач, ўзи сезиб-сезмай консерватор ва педантлик сари юз тутади. Ҳатто жазога муносиб кишиларнинг ҳам бурнини қонатгиси келмайди. Дунёда учта энг ёш ҳукумат (Темур, Наполеон ва Ленин тузган) бўлиб, булар, тарихда из қолдира олган. Шу боис ёш кучларни партия ва давлат ишларига жалб этиш, уларга ишонч билдириш ва энг оғир участкаларни уларга топшириш ишимизда бурилиш ясаши мумкин.

Бироқ ҳамон ўзимиз билган, кўрсатмаларимизни қош қайирмай бажарадиган, шов-шувсиз тинчгина ишлайдиган силлиққина кишиларни танлаб, масъул лавозимларга тавсия этяпмиз.

Бизда ҳали жуда кўп, илгарилари гапириш ва ёзиш мумкин бўлмаган тармоқлардаги муаммолар ўз ечимини кутиб ётибди. Турма ва лагерлардаги инсон ҳуқуқларининг оёқ ости қилиниши, у ерлардаги порахўрлик, зўравонлик ва ноинсоний муносабатларни кўплар эшитган. Бу ерда бўлган тўқсон тўққиз фоиз кишилар тузалиш ўрнига янада бешбаттар бузилиб, жамиятга душман бўлиб чиқади. Яқинда ноҳақ қамалиб чиққан раҳбарлардан бири билан суҳбатлашдим.

— Калтафаҳмлик ва виждонсизлигимиз учун бу кунлар ҳам камлик қилади бизга ука! У ерда кўз кўриб қулоқ эшитмаган, айтишга тил ожизлик қиладиган номаъқулчиликларнинг шоҳиди бўлдим. Қариндош уруғингиз билан учрашиш учун юз сўм беришингиз керак. Подвалдаги камерадан биринчи этажга чиқиш ҳам юз сўм. Чўнтагингизда лезвия олиб юришга ҳам эллик сўм беришингиз керак. Бунинг ҳаммаси у ерда очиқ савдо. Йўлини топган киши миллионер бўлиши ҳеч гап эмас. Ҳақиқатчи, тўғри бўламан деган эса ўлиб кетиши мумкин. Қаёққа бораётганимизга ақлим етмайди. Ноиложликдан ўзимга етти маротаба суиқасд қилдим, ўз хоҳишинг билан эртароқ ўлганингга ҳам қўйишмайди…

Бир нарса хусусида доим ўйлайман. Наҳотки дефицит (камёблик) деган ғайриинсоний ҳолат мангуга социализмнинг йўлдоши бўлса, «09—Жигулининг олд ойнасини 1600 сўмга сотиб олдим. Машина минмай ўлиб кетган маъқул экан. Бу пулга озгина қўшса яна битта машина беради-я» дейди қўшнимиз йиғламоқдан бери бўлиб. «Волга»нинг баҳоси чайқовда 50 минг эканлигини ҳамма билади, бироқ нега шундайлигини ҳеч биримиз чуқурроқ ўйлаб кўриб, ташвиш чекмаймиз. Ҳатто кап-катта академик ва ёзувчиларимиз ветеран ва пенсионерларимиз «Волга» билан чайқовчиликни одат қилиб олганлар. Юқори ташкилотларда сўзларига қулоқ солганлари учун ҳеч бўлмаганда эски «Волга»сини ўғли ёки куёвига совға қилиб, ўзи янгисини олади. Қарабсизки, шу алпозда бир оилада учта «Волга» бўлса, унинг қўшнисида шалпангқулоқ эшак ҳам йўқ. Шунинг учун қайта қуришни энг аввало оқ қорани тушунадиган, ўзини халқнинг виждони санаб юрган зиёли ва раҳбарлардан бошламоқ керак. Бу борада Москва Тошкентга, Тошкент эса Самарқандға ўрнак бўлмоғи лозим. Минг афсуски ҳалигача биз буни кўраётганимиз йўқ. Биз қанчалик юқорилашганимиз сари социал адолат шунчалик топталиб бораётир.

Ҳеч қачон ва ҳеч бир раҳбарлик пайтида аптекаларимизда дори-дармонлар тақчиллиги, шифохоналарда жой етишмаслиги, бу соҳадаги давлат жиноятчилиги даражасидаги чайқовчилик барҳам топмаётир. Ахир қачондир ва кимдир бу ярим қотилликдан иборат номзъқулчиликларга барҳам бериши керак эмасми? Ўнгланмаётган ва ўнгланиши ҳали-бери сезилмаётган бу каби ўнлаб соҳаларни кўриб туриб, қайта қуришга байроқдор бўлиш учун курашаётган жуда кўп ва йирик раҳбарларнинг ўзи унга тайёр эмас шекилли, деган хаёлга борасан киши.

Жуда катта фожиалар одатда оддий воқеа ва ҳодисалардан бошланади. Дейлик тушлик қилиш учун «Тошкент» ёки «Зарафшон» ресторанига бир кириб кўринг. Эшик олдидаги оддий инсоний, маданиятдан йироқ швейцар отасининг томорқасига киритаётгандек ҳўмрайиб, қўлингизга қарайди. Жой бўлса-бўлмаса нафсониятингизни ерга уриб, куттириб қўяди. Чет эллик меҳмонларга эса уй итларидек пилдираб бориб жой кўрсатади. Худонинг олдида ялангоёқ қочган официанткаларнинг юзи ижирғанишдан тузланган теридай буришади. Сиздан беш-ўн сўм ундиришга кўзи етмагунча еб ташлагудек бўлаверади. Кафанлигига ярагур шу суммани олганига яраша кўнгилдагидек хизмат қилса ҳам майли эди. Сизнинг бу ердан қорнингиз тўлиб (тўйиб эмас) бироқ дилингиз хуфтон бўлиб, инсоний ғурурингиз топталиб чиқасиз (Кечқурунги музика шовқинида эса кун бўйи улоқ чопган отдек адойи тамом бўласиз. Шу боис маърифатли одамлар бизда ресторанларга боришмайди). Энг ёмони қай бир соҳага бош урманг, мана шу аҳволга дуч келасиз. Бўладиган гапни айтганда, одамларимизнинг Москвага командировкага боришга юраги безиллаб қолган. Самолётга ўтиришдан тортиб, таксигача, хулласи меҳмонхонага жойлашгунга қадар нафсониятингиз ерга урилишга чидаш керак (Жой буюриб қўймаган бўлсангиз, вокзал ёки аэропортда тунайсиз). Оддий одам учун анчайин тирикчилик ҳам осонликча битмайдиган бўлиб қолган. Камдан-кам одамлар бугунги кунда ҳам талабаларнинг олий ўқув юртларига пулсиз кирганига ишонади. (Аниқ маълумотларга қараганда республикада институтларга киришнинг «баҳоси» ошган). Порасиз тузукроқ квартира олганингизга ҳам кўпларни ишонтира олмайсиз. Бунинг сабаби нимада? Ёлғончининг рости ҳам ёлғон дегандек, ўтмишдаги қилмишларимиз, ярим ҳақиқат ва алдоқчи ҳақиқатчаларимиз бугунги кунда йўл қўяётган хатолар ва шошма-шошарлигимиз эндиликдаги яхши ишларимизга ҳам соя солмоқда. Бу сояларни йўқотмоқ учун эса катта, дунёвий ҳақиқатларнинг ёрқин нури керак. Бунинг учун эса бизга, ана шу ҳақиқатни кўра оладиган ўткир кўзлар, том маънода зиёли ва маърифатли шахслар керак. Акс ҳолда биз яна издан чиқиб кетишимиз мумкин…

Юқорида айтганимдек, Афғонистон, Чернобил, Адмирал Нахимов, Орол, Қорабоғ ва Сумгаит… Булар бизнинг калта ўйлашимиз туфайли узоқ вақт сақлаган аҳмоқона сукутимиз, пухта ўйланмаган чала ҳақиқатларимиздир. Ярим ҳақиқатлар эса инсоният тарихида доимо фожеавий оқибатларга олиб келган.

Сталиннинг хато ва жиноятларини бутун жаҳон бундан эллик йил бурун миллион маротабалаб айтган ҳамда ёзган. (Биз эса ҳамон баҳслашиб юрибмиз). Бироқ унинг бедодликларини фош этган шахс — Хрушчёвнинг ўзи ҳам бебурд одам бўлиб чиқди. (Халқ буни одатдагидек кеч билди). Шу боис халқ унинг Сталин ҳақидаги гапларига ҳам ишониб-ишонмади ва бу хато туфайли «доҳий» ҳақидаги гапларга ҳозир ҳам ишонқирамай турибди.

Етмиш йилдан буён халқ бир нарсага тушунмайди ва бизнинг энг катта фожиаларимиз ҳам аслида мана шунга бориб тақалади. Неажабки, барча бўғинларда тўқсон фоиз қодирларимизнинг фаолияти салбий якун топади. Ҳуқуқ-тартибот органларида эса обрў эътибор билан пенсияга чиққан одамни камдан-кам учратасиз. Нима, бизда умуман элга ақл бўла оладиган, бутунроқ одамлар йўқми ёки нуқул иш билмас, халққа тўғри йўл кўрсата олмайдиганларни танлаб раҳбар қиламизми? Узлуксиз такрорланадиган бу аҳволга қараб туриб, қадимий халқ қўшиғида катта маъно борлигига ишонч ҳосил қиласан киши.

Ўсал[1] бўлсанг босарлар,
Ўсар бўлсанг осарлар,
Ўрта бўлғил, ўрта бўлсанг,
Эл оғаси ясарлар…

Шу пайтгача бизнинг сўзимизни халқимизга ярим овозда етказиб келган матбуот нашриётларимиздаги ўртоқлар инсофга эниб, (улар одамларни фикрини қирқиш ёки силлиқлаш билан демократия ва қайта қуришга хизмат қилаяпмиз дея ўйласалар керак) инсон сўзига виждонан муносабатда бўладилар деб ўйлайман. Арз-додимизга қулоқ солишлари керак бўлган кўпчилик раҳбарларимиз ҳамон долзарб мавзулардаги муҳим мақолаларни ўқишга вақт тополмайдилар. Бир қисм арбобларимиз эса она тилида камдан-кам ўқийдилар ёки умуман ўқимайдилар.

Имони бутун одам учун Ватан ҳам, ҳақиқат ҳам биттадир. Бу илоҳий туйғуларни оёқ ости қилган инсон эса авлодлар қаҳри ва лаънатига сазовордир.

“Ёш ленинчи” газетаси, 1988 йил 15 июнь

___________

[1] Ўсал — бу ерда камтар маъносида Н. Қ.