Улуғ Темур авлодиман

Гар бўлсамда озари,

Табаррукдир, зиёратгоҳ

Менга онинг мозори.

Улуғбекнинг пойин излаб

Зарафшондан ўтганман,

Самарқанднинг тарихини

Юрагимга битганман.

Мақсуд Шайхзода

Бу кўҳна дунё юртларни бузган, элатларни қирган қанчадан-қанча жаҳонгирларни билади: Искандару Доро, Муовияю Қутайба, Чингизу Боту, Наполеон ва, ниҳоят, Гитлер… Баъзи илмий фаразларга кўра, башариятнинг кейинги уч минг йиллик тарихида жами 2600 йил урушлар билан кечган экан.

Ўтмиш муаррихлари инсоният тарихига ўзгартиришлар киритган жаҳонгирлар табиат тақозасига кўра аҳён-аҳёнда туғилишини қайд этганлар. Мунажжимлар Чингизхон, амир Темур ва Абдуллахонларнинг (XVI аср) соҳибқирон бўлиб туғилганлигини каромат қилганлар. Айтишларича, Чингизхон ўнг қўлининг кафтида қон чангаллаб туғилганлиги унинг кейинчалик қонхўр бўлишига ишора экан. Илми нужум далолатига кўра, икки бахт сайёраси — Ноҳид (Венера) ва Муштарий (Юпитер) бир-бири билан яқинлашган вақтда туғилган бола соҳибқирон бўлар эмиш. Соҳибқиронликни табиат ҳодисаларига аниқроғи, юлдузлар ҳолатига боғлаш қанчалик ҳақиқатга тўғри келади, бу тўғрида бирон нарса дейиш қийин, аммо соҳибқиронларнинг қон тўкиб, юрт олиши бобида ўтмиш олимлари янглишмаганлар.

Амир Темур тарихан ўта мураккаб вазиятда сиёсат майдонига кирди. XIII асрнииг биринчи чорагида босиб олинган, асоратга солинган Мовароуннаҳр ва Хуросон, қолаверса, бепоён рус тупроғида ҳамон мўғуллар истибдоди давом этаётган эди. Мовароуннаҳр Чингизхоннинг иккинчи ўғли Чиғатойнинг суюрғол мулкига айлантирилиб, қарийб бир ярим асрдан буён унинг уруғ-аймоқлари бу ўлканинг қонини зулукдек сўрмоқда эдилар. Чиғатой улуси Еттисувдан то жанубий Хоразм ерларини қамровчи улкан сарҳадга ёйилган бўлиб, маълум муддат (1318—1347) унинг пойтахти Насаф — Қарши шаҳри бўлиб турди.

XIV асрнинг 60-йилларида, яъни Темур сиёсат саҳнасига кириб келганда босқинчи мўғул ҳукмдорларидан путур кета бошлаганди. Насафни пойтахтга айлантирган Кебекхон (1318—1326) мажусий эди. Кебекхонни ўлдириб, ҳокимият тепасига чиққан Тармаширин (1326—1334) мусулмон динини қабул қилади. Мўғул ҳукмдорининг маҳаллий аҳоли динига кириши шунчаки юмшоқкўнгиллик оқибати эмасди, албатта. Агар Тармаширин мусулмон бўлиб, «Алоуддин» — дин улуғи унвонини олган бўлса, унинг ўрнига тахтга чиққан Бўзан мўғул феодалларининг исломни қабул қилишига чек қўяди.

Чингизхон вафотидан кейин жуда иноқ, босиб олинган ўлкаларни баҳамжиҳатлик билан идора қилиб келаётган унинг авлодлари XIV асрнинг иккинчи чорагидан эътиборан бир-бири билан жиққамушт бўла бошлади. Ҳокимият учун кураш борган сари авж олди. Бўзанни ўлдириб, ҳокимиятни қўлга олган Қозонхон ибн Яссавир ўғлон яна қароргоҳни Қарши шаҳрига (Бўзан уни Илига кўчирган эди) олиб келади. Қозонхон ҳам уруғ-аймоғи билан бўлган ўзаро курашларга дош беролмади. Унинг кушандаси амир Қозоғон бўлди. Ҳирот яқинидаги Дари занги деган жойда бўлган жангда гарчи Қозонхоннинг қўли баланд келган бўлса-да, кўзига ёй ўқи тегиб, ногирон бўлиб қолади. 1347 йилда Қозоғон билан бўлган иккинчи жангда унинг куни битади. Қозоғон тахтга Дошмандчи ўғлонни (у Чингизнинг ўғли Угедай насабидан эди) чиқаради. Бир йилга етар-етмас Дошмандчи ўғлон ҳам фитнанинг қурбони бўлади.

Амир Қозоғон Балхда кучли қўшинга эга эди. Бу сафар ҳам Мовароуннаҳр тахтига ўз одами Боёнқулини қўйишга эришади. Қозоғоннинг ўғли Абдуллоҳ ҳам босқинчилик бобида отасидан қолишмас, мулк чегараларини кенгайтиришга интиларди. Жумладан, у 1363 йилда Хоразмга босқин қилади ва талайди. 1367 йилга келиб, ўзаро жангларнинг бирида мўғул амири Қутлуғ Темур Бўлдай амир Қозоғонни ясоққа етказади. Отаси ўрнига тахтга чиққан Абдуллоҳ саройида фисқу фужур зўраяди. Масалан, у Боёнқулини хотини билан бўлган ишқий можаро туфайли қатл этади. Мўғул феодалларининг жирканч маиший ҳаёт тарзи, ҳокимият учун тубан талашишлари одатдаги бир ҳол бўлиб қолган эди.

Кебекхон давридаёқ бўлиниб кета бошлаган мўғуллар Мовароуннаҳр тупроғида заифлашиб қолганди. Хуросонда ҳам аҳвол шундай эди. Шу боисдан Хуросонда мўғул босқинчиларига қарши ҳаёт-мамот жангига киришган сарбадорлар 1337 йилдан то 1381 йилга қадар, яъни ҳокимиятни амир Темурга ихтиёрий топширгунга қадар мустақил давлат тузишга муваффақ бўлган эдилар. Сарбадорлик ҳаракати Мовароуннаҳрга ҳам ёйила бошлаган, Самарқанд унинг марказига айланганди. Лекин ҳали сарбадорлик бу ўлкада очиқ курашга ўтмаганди.

Вазиятни ҳисобга олган, мўғулларга қарши халқ кайфиятини яхши билган маҳаллий турк феодаллари ҳам у ёки бу мўғул амири тарафида туриб, ҳокимият учун бўлган курашларда қатнаша бошлайдилар. Масалан, XV аср тарихчиси Фосиҳ Аҳмад Хавофийнинг «Мужмал-и Фосиҳий» (1441) асарида олимларимиз назаридан четда қолган бир далил бор. Унда таъкидланишича, 1358 йилда амир Қозоғоннинг ўғли Абдуллоҳга қарши кураш бошлаган мўғул амири Баён Сўлдуз ёнида Ҳожи Барлос ҳам бўлган. Улар амир Абдуллоҳга қарши иттифоқ бўлиб, қўлга киритилган вилоятларни ўзаро тақсимлаб олиш шарти билан курашганлар. Ҳожи Барлос, бу ўша — Кеш (Шаҳрисабз) вилоятининг ҳокимн, ўзбекнинг барлос уруғидан бўлган, амир Темурнинг амакиси эди.

Айрим тарихий асарларда, хусусан, академик В. Б. Бартольднинг илмий ишларида ҳам XIV асрда маҳаллий феодалларнинг ҳоким мўғуллар билан муносабати қандай бўлганлиги маълум эмас, дейилади. Маҳаллий феодаллар, жумладан, барлос беклари мўғул амирлари билан яхши алоқада бўлган. Давр тақозасига кўра мўғул амирлари ҳам энг камида маҳаллий феодаллар фикри билан ҳисоблашадиган бўлиб қолган.

Амир Абдуллоҳни енгиб, уни Андараб томонга қочиб кетишга мажбур қилган Баён Сўлдуз ва Ҳожи Барлос Мовароуннаҳрнинг бир қисмини қўлга киритадилар, уни ўзаро бўлиб олиб идора қила бошлайдилар. Ҳожи Барлосга Кеш вилояти тегади. Бу воқеа 1358 йилда рўй берди. Шу тариқа Мовароуннаҳрда ҳокимият қарийб бир ярим асрдан сўнг маҳаллий аҳоли вакили қўлига ўтади.

Тарих дарсликларимиздаги яна бир қусур шундаки, XIV асрнинг 30-йилларига келиб Хуросонда маҳаллий ақолининг ватанпарвар ва илғор қисми бўлган сарбадорлар ҳукмрон мўғуллардан кичик бир территорияни озод қилиб, пойтахти Сабзавор шаҳри бўлган мустақил сарбадорлар давлати тузганлиги айтилади. Бироқ, Шаҳрисабз вилоятининг Мовароуннаҳрда биринчи бўлиб (бундан кейин, 1361—1362 йил оралигида Самарқандда қам сарбадорлар ҳокимиятни қўлга киритадилар), 140 йил давом этган мўғул ҳукмронлигидан сўнг озодликни қўлга киритганлиги ҳақида лом-мим дейилмайди. Тўғри, дарсликларда ҳокимият маҳаллий феодал Ҳожи Барлос қўлига ўтганлиги ҳақида бир жумла келтирилади-ю, мўғул асоратидан қутилиш, ўша замонда халқимизнинг озодликка эришгани ҳақида айтиш негадир, «унутилади».

Тарихий фактларни ҳаққоний таҳлил этиш, замонга нисбат бериб шарҳлаш жуда муҳим. Бу халқимизнинг мўғул босқинчиларига қарши бир ярим аср давомида олиб борган озодлик кураши саҳифаларини ойдинлаштиришда беқиёс аҳамиятга эга бўлган жиҳатлардан биридир. Зеро, XIV асрнинг 50-йилларига келиб, Самарқандда, шунингдек, унга қўшни бўлган Шаҳрисабз ва Қаршида босқинчиларга қарши кураш тобора алангаланаётган эди. Бу эса Ҳожи Барлоснинг гарчи мустақил бўлмаса-да, Баён Сулдуз билан биргаликда олиб борган курашида маълум даражада акс этади. Бу жанг натижасида Шаҳрисабз вилояти қўлга киритиладики, бу енгиб бўлмас деб қаралган мўғулларга қарши озодлик курашининг илк самараси эди. Ҳолбуки, Маҳмуд Торобийдан кейин тўлиқ бир аср ўтган бўлса-да, босқинчиларга қарши қўзғалишга ҳеч ким ботина олмаганди. Шаҳрисабз ва Хуросонда ҳокимиятни қўлга олган (албатта, кичик территорияда) сарбадорлар довруғи ёйилган, бунга навкарлар ва ёшларнинг катта бир қисми қизиқиш билан қарарди. Самарқанд сарбадорлари билан зимдан тил бириктирган, озодлик курашига бош қўшганлар сафида Ҳожи Барлоснинг амакиваччаси Темур ибн Тарағай ҳам бўлган дейишга баъзи асослар бор. Бу амир Темурнинг кейинги фаолиятида яққол кўринади.

Мўғулистонда 1348 йилда ҳокимиятга эришган Тўқлуғ Темур Мовароуннаҳрда — бобоси Чиғатой улусида юз бераётган воқеаларга бефарқ қараб туролмайди. Тўқлуғ Темур Чиғатойнинг набираси Дувахоннинг ўғли Эминхўжанинг ўғли бўлиб, амир Пўлодчи томонидан 18 ёшида хонликка кўтарилган эди. Йигирма тўрт ёшида исломни қабул қилган Тўқлуғ Темур Мовароуннаҳрни босиб олишга ўзини шаръан ҳам ҳақли ҳисобларди. Кейинги пайтда бу юртда маҳаллий аҳоли вакилларининг ҳокимиятни тортиб олиш пайига тушиб қолганликлари, унинг азалий режасини амалга оширишга туртки бўлади. У 1359 йилда катта қўшин тортиб Мовароуннаҳрга — Кеш вилоятига йўл олади.

Шаҳрисабз вилоятини қисқа вақт идора қилиб турган Ҳожи Барлос мўғул хонининг йўл-йўлакай эришаётган ғалабаларидан ваҳимага тушиб қолади. Оз сонли йигитлар билан Тўқлуғ Темурга қарши туриб бўлмайди, ён-атрофдаги амирлардан нажот йўқ, ҳаммаси мўғуллар… Амир Ҳожи Барлос Тўқлуғ Темурнинг асосий зарбаси ўзига қаратилганини яхши англаб, Хуросонга қочиб кетишдан бўлак чора тополмайди. Ҳожи Барлос бу қарорга осонликча келмаган, албатта. Оғир дамда юртни ташлаб кетиш ўзи учун қанчалик қимматга тушишини у яхши билган. Хуллас, Ҳожи Барлос ўзига содиқ кишилар кузатувида Амударё бўйига етиб келади. Уни қўриқлаб келганлар орасида амакиваччаси Темур ҳам бор эди. Ҳожи Барлос унга ишонар, Хуросонда, мусофирликда юрганимда таянч бўлар, деб умид қиларди. Кутилмаганда, Темур Шаҳрисабзга қайтажагини айтади. Амакисига: «Сиз бораверинг, қийин кунда мен эл ичида бўлишим керак», дейди. Унда орият, ҳамият кучли бўлган. Амакисини Темур қаттиқ ҳурмат қилган (бунга ҳали ишонч ҳосил қиламиз), Ҳожи Барлос нима бўлганда ҳам, мўғуллардан вилоятини мустақил қилиб олган биринчи киши эди-да. Лекин, унинг бу кетиши… Ҳожи Барлос Тўқлуғ Темурга бўйсуниб, молу мулк тўлаб, амалида қолиши мумкин эмасмиди? Йўқ, бўлмас эди. Чунки, Ҳожи Барлос ҳокимиятни куч билан олганди, Чингиз авлодига қўл кўтарган киши асло кечирилмаган. Энди, Темурнинг орияти масаласига келсак, юрт тинч вақтда Ҳожи Барлос (ва унинг яқинлари, жумладан, Тарағай оиласи ҳам) фароғатда яшарди. Эл бошига қузғун ёпирилганда, ноннинг гулини еган Ҳожи Барлос жонини қутқаришга тушиб қолди, хиёнат йўлига кирди. Жўмардлик руҳида тарбияланган Темур бу йўлни қабул қилолмайди. Ҳожи Барлоснинг яқин қариндоши сифатида исноднинг олдини олишга шошилади. Иккинчидан, Шаҳрисабз вилояти беэга, Тўқлуғ Темур бўлса ҳали йўлда. Ҳокимиятни олиш учун бундан қулай фурсат бўлиши мумкинми?!

Йигирма тўрт ёшли Темурнинг мўр-малахдек душман бостириб келаётган Шаҳрисабзга қайтиш ҳақидаги аҳди ўлим ва ҳаёт гарови эди. Наҳотки, шундай қалтис вақтда у ҳокимиятга интилган бўлса? Темур, кейинчалик қурултойларда, ҳарбий кўрикларда амир ва навкарларига бир нақлни такрор-такрор айтар экан: Икки сайёҳ бири араб, бири эрони, беҳудуд саҳрода адашиб қолибди. Қуёшнинг оловли тафти йўловчиларни ҳолдан тойдирибди. Эрони сувини аллақачон ичиб тугатган, арабнинг кўзачасида бир ичим сув қолган. Сувсизликдан лаблари қовжираб, сулайиб бораётган эрони ҳамроҳи арабга айтибди: «Араб халқи олижаноб бўлади деб эшитганим бор, шу рост бўлса, сувингни менга беру, халқингнинг олижаноблигини кўрсат». Араб сувни унга берса, шаксиз ўлишини билса ҳам «арабларнинг олижаноблиги олдида менинг ўлимим ҳеч нарса эмас, мен халқим удумига шак келтирмайман», деб сувни унга беради. Иттифоқо, бу икки сайёҳ омон қолиб, Темур лашкарига қўшилган. Амир Темур уларни беҳад сийлаган экан.

Тўқлуғ Темур «олса мол, олмаса жон» қабилида олдига чиққан Темурга Кеш вилоятини инъом қилади. Афсуски, тарихий манбалар унинг бунга қандай эришганлигини ёритмайди. Табиийки, бу сулҳ ва вассаллик катта товон ва ҳар йили тўлаб туриладиган молу ашё эвазига бўлган. Бу воқеа 1360 йилда рўй беради. Тўқлуғ Темур изига қайтади. Мовароуннаҳрда осойиш юз бергач, қочиб кетган амир Ҳожи Барлос Шаҳрисабзга қайтади. Бир йилга яқин Кеш ҳокими бўлиб турган Темур, Фасиҳ Хавофий айтганидек, «ҳокимнятни бошқариш учун келган» амакисига жойни бўшатиб беради. Юзи шувит Ҳожи Барлосни дарвозадан киритмаслик ўрнига, тахтни унга топширади. Хўш, буни қандай баҳолаш керак? Ҳокимият учун ота болани аямаган даврда бу қандай жўмардлик эди? Табиийки, саволлар кўп. Бизга маълум манбалар эса бу сўроқлар қаршисида ожиз.

Темур ўзига садоқатли йигитлар билан Балхга, амир Ҳусайн ибн Мусаллаб олдига кетади. Бу Ҳожи Барлосга нисбатан норозилик белгиси эмасмикин, бирон нарса дейиш қийин. Воқеаларнинг кейинги ривожи ўқувчиларга яхши маълум. Ҳусайн хизматига кирган Темур ўзини тутиб олади, атрофига аксар жангари, ҳеч нарсадан қайтмайдиган катта қўшин тўплайди. Ниҳоят, 1370 йилнинг 10 апрелида Балхда амир Ҳусайнни енгиб, Мовароуннаҳр тахтини қўлга киритади.

Амир Темур 736 сичқон йилида, шаъбон ойининг 25 кунида (9 апрель 1336 йил) Шаҳрисабздан ўн уч чақирим бўлган Хўжа Илғор қишлоғида туғилган. Ҳозир бу қишлоқ Яккабоғ районига қарашли. Академик Бартольднинг шаҳодат беришича, асримиз бошларида қишлоқ аҳолиси унга амир Темурнинг шу қишлоқда туғилганини сўзлаб берган эканлар. Темурнинг отаси Тарағай Муҳаммад, онаси Тегина хотун бўлган. Қорача — Тарағай ва Ҳожи Барлосга тўртинчи бобо бўлган. Тарағай барлос уруғининг нуфузли бекларидан ҳисобланган. Унинг мўғуллар билан ҳам борди-келдиси бўлиб, жумладан, амир Ҳамиднинг отаси билан дўст тутинган. Тарағай Муҳаммад тақводор киши сифатида, шайхлар билан яхши муносабатга киришган.

Исломнинг нуфузли шайхлари билан яқин алоқалар боғлаш ҳам маълум мақсадни кўзда тутганга ўхшайди. Масалан, Темур ёшлигида Қашқа воҳасининг таниқли руҳонийси шайх Шамсиддин Кулол ҳузурига боради. Бу пайт шайх ибодат билан машғул бўлган. Ёш бекзода уни сабр-тоқат билан кутиб туради. Узоқ чўзилган зикру ибодатдан сўнг, шайх уни жуда яхши қабул қилади, сабр-матонати учун алқаб, дуо қилади. Темур, кейинчалик, ўзининг ғалабаларини шу фотиҳага боғлагани маълум. Бундан чиқадики, Темур ёшлигидаёқ курашишни мақсад қилиб қўйган. Кимга қарши курашиш масаласи ҳам ўша пайтлардаёқ аниқ қилиб қўйилган кўринади. Буни Темурнинг муҳри (печати) билан боғлаб тушунтириш мумкин. Демак, эндиги гап амир Темурнинг муҳри ҳақида.

Амир Темур 1370 йилдан то 1402 йилгача, Карл Маркс таъбири билан айтадиган бўлсак, ўз салтанатини Шарқда то Хитой деворига қадар, Шимолда — Москвага қадар, Ғарбда — Ўрта Ер денгизи қирғоқларига қадар, Жанубда — Миср чегараларига қадар кенгайтиради. Бунга 18 уруш натижасида эришади. Фосиҳ Хавофийнинг «Мужмал-и Фосиҳий» асарида берилган хронология асосида ҳисоблаб чиқилганда, амир Темурнинг 1370 йилдан то сўнгги нафасига қадар 30 мартадан зиёд ҳарбий юришлар қилганлиги маълум бўлади. У қарийб 25 йил давомида, асосан, мўғул босқинчиларига қарши курашди. Ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаб олгач, босқинчилик юришларини амалга оширди, Эронни, Ироқни, Туркия ва Ҳиндистонни ишғол этди.

Бениҳоя катта империяга эга бўлган Темур ўзини хон атамаган. Аксинча, Чингизхон уруғидан бўлган кишилардан қўғирчоқ хонлар (масалан, Қобулшоҳ, Суюрғатмиш, Султон Маҳмудхон) қўйиб, фармонларни улар номидан эълон қилган. Табиийки, бу фармонларда амир Темурнинг бодоми муҳри ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган. Фармонларда шу муҳр бўлгандагина у кучга кирган.

Академик В. В. Бартольднинг тарихий манбаларга асосланиб ёзишича, амир Темурнинг муҳрида (шунингдек, узугида ҳам) иккита сўз бор экан: «Рости ва расти». «Форсча — русча луғат»нинг Москва, 1983) биринчи жилдида «рости — адолат, ҳақиқат», «расти — қутилиш, озодлик» (707; 721-бетлар) деб изоҳланган. Бинобарин, амир Темурнинг муҳридаги сўзлар «озодлик ва адолат» маъносини англатади.

Академик Иброҳим Мўмииов «Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли» номли ажойиб рисоласида, бу сўзларни Шарафуддин Али Яздийнинг маълумотига асосланиб, «Рости — дурусти» (ҳақиқат — сиҳатлик) деб келтириб ўтади. Темур муҳридаги бу икки сўзни яна бошқача ўқиш ҳоллари ҳам бор. Жумладан. Г. Вамбери «Бухоро тарихи» асарида бу сўзларни «Расти-русти» (Ҳақиқат ва халоскорлик) деб ўгирган экан. Фикримизча, XV асрнинг биринчи манбалари билаи иш кўрган, Ўрта Осиё, хусусан, Темурийлар тарихини мукаммал билган академик В. В. Бартольднинг шарҳи тўғри. Шунингдек, Г. Вамбери ҳам сўзларни асл маъносига жуда яқин изоҳлаган. «Рости» ва «Расти» сўзларининг синонимлари адолат, ҳақиқат, қутилиш, халоскорлик маъноларида келади. Бу «форсча-русча луғат»да ҳам, «Тожикча-русча луғат»да (Москва, 1969) ҳам акс этган.

Йигитлик чоғларидаёқ Темурнинг шиорига айланган бу икки сўзни ҳиротлик шайх Зайниддин Абу Бакр ат Таёбодий айтганлиги манбалардан маълум. Лекин шу ўринда бир аниқлик зарурга ўхшайди. Чунки бу икки сўзни Темур 21 ёшида ўз фаолияти учун шиор қилиб олади. Шундай экан, бу сўзларни унга шайх Зайниддин Таёбодийнинг айтганлиги шубҳа туғдиради. Амир Темур 1481 йилда Ҳирирудга яқин Кўҳсангдаги Таёбод қишлоғида яшовчи шайх Зайниддин Таёбодий билан учрашган. Бу пайтда у 45 ёшга кирган бўлиб, Мовароуннаҳрни мўғуллардан тозалаб, Хуросонни ҳам бирин-кетин босқинчилардан тортиб олаётган эди. Шундай экан, унинг муҳридаги сўзлар Зайниддин Таёбодий томонидан эмас, балки ундан анча олдин, яъни 24 йил муқаддам қаршилик шайх Шамсуддин Кулол томонидан айтилган бўлади. Бундан чиқадиган маъно шуки, Қашқа воҳасидаги ватанпарвар дин арбоблари ҳам мўғулларга қарши кайфиятда бўлганлар. Юқорида зикр этганимиз мўғул хони Тармаширин мусулмончиликни қабул қилиши ҳам ўлкада катта куч бўлган исломга ён беришнинг оқибати эди.

Амир Темурнинг ўз муҳрига туширилган сўзларга қанчалик амал қилганлиги тарихдан яхши маълум. Унинг сиёсий жаҳонгирлик фаолияти икки даврга бўлиниши ҳам бежиз эмас. 1370 йилдан то 1386 йилга қадар Темур ўз давлатини мустаҳкамлаш, Мовароуннаҳрдан мўғулларни қувиб юбориш, муҳрига туширилганидек, қутилиш, озодлик ишлари билан шуғулланди. 1386 йилдан бошлаб эса унинг тарихда машҳур уч, беш ва етти йиллик жаҳонгирлик юришлари амалга оширилди. Темур империясида 800 минг кишилик қўшин мавжуд бўлганлиги қайд этилган. У, масалан, Ҳиндистонга, Туркия султони Боязид ва Тўхтамишхон устига 200 минг лашкар тортиб боргани маълум. Темур қўшинда темир интизом ўрнатган, ҳар бир туман (ўн минглик) учун алоҳида рангдаги бош кийимлари жорий қилган. Академик В. В. Бартольд Темур жангчиларининг рицарлик руҳида тарбия олганликларини айтади. Темурнинг ўзи ҳам шижоатли, довюрак киши бўлган. 1362 йилда Сейистонда бўлган жангда ўнг қўлини тирсагидан камон ўқи яралайди. Шунда ҳам у жанг майдонини ташлаб кетмайди. Ваҳоланки, шу ўқ заҳми йиллар давомида унинг майиб бўлиб қолишига сабаб бўлган, ўнг қўли ва ўнг оёғида суяк сили авж олиб, оёғи букилмайдиган бўлиб қолади. Амир Темур ўч олишни ҳам яхши билган. Орадан ўн бир йил ўтиб, 1383 йилда Сейистонни забт этишда, бир вақтлар уни камон ўқи билан яралаган киши қўлга тушади. Темур уни ҳам камондан отиб ўлдиришга буйруқ беради. Ёки Хоразм амири Юсуф Сўфи Темурни яккама-якка жангга чорлайди-ю, ўзи бунга ботина олмайди. Бу воқеа 1379 йилда, Урганч қамалида содир бўлган. Қирқ уч ёшли Темур шартлашилган жойга келади, аммо Юсуф Сўфи қўрқоқлик қилиб, ўз шартини бузади.

Ҳақиқатан ҳам Темур, академик Бартольд айтганидек, энг аввало ҳарбий, сўнг ҳукмдор, энг охирида эса мусулмон эди. Унинг ўз пойтахти Самарқандда бир йилга яқин тинч ўтиргани маълум эмас. Ҳар олти ойга қолмай гоҳ Мўғулистонга, гоҳ Хоразмга, гоҳ Эронга, гоҳ Ҳиндистонга, гоҳ Туркияга қўшин тортади. Шунга қарамай, Темур Самарқандда истироҳат боғлари, қасрлар қурдирганки, буларда Темур бўлмаган вақтда камбағал ҳам, бой ҳам бемалол сайр қилиб юрган. Яна академик Бартольд таъбири билан айтганда, Темур қасрлари ва боғларининг қулфи ҳам, девори ҳам бўлмаган.

Темурни тушуниш ниҳоятда қийин, жаҳонгирлар ичида у каби мураккаби ўтмаган бўлса керак. Масалан, Абдураззоқ Самарқандийнинг «Матлаи саъдайн ва мажмаи баҳрайн» асарида шундай бир воқеа келтирилади. Кейинчалик Темурнинг ишончли саркардаси даражасига кўтарилган амир Шоҳ Малик (XVI асрда яшаган шоир Муҳаммад Солиҳнинг бобоси) ёшлигида юз берган бир ҳодисани сўзлаб берган экан: «Бир куни онҳазрат (Темур) мени хос хилватга чақириб, буюрди: «Амирлар фалон подшоҳнинг қонидан ўтишимни сўрадилар, мен уларнинг сўзларига қулоқ солмадим. Улар буни яна арзга етакзадилар, мен эса ман қиламан. Сен эса шундай қилишинг керак: мен уларнинг сўзига қулоқ солмай турган вақтимда ўрнингдан туриб орқага чекинасан-у, аммо яна шу ҳақда сўз очилганда, қўрқмасдан олдинга чиқиб тез чўкасан. Шундай қилиб, амир Шоҳ Малик бир неча бор тиз чўкиб, илтижо қилгач, онҳазрат: «Амирлар айтган бу сўзларга мен илтифот кўргазмаган эдим, энди агар бу гўдакнинг сўзини эшитмасам, дили оғрийди ва ўз тенгқурлари орасида шарманда бўлади», — деди ва унинг талаб-илтимосини қабул қилди».

Чиндан ҳам, бундай воқеалар анчагина бўлган. Фосиҳ Хавофий ўз асарларида ана шундай гуноҳидан ўтилганлардан бир нечасини тилга олади. Масалан, 1388 йилда амир Темур Хоразмга, Тўхтамиш устига юриш қилганда асирга тушган Айди Берди Бахши ҳукмдан озод этилган.

Амир Темур ўзига бўйин эгганни сийлаган, олдига совға салом, пешкаш билан чиққан шаҳар ҳокимларини ўз ўрнида қолдирган. Аксинча, халққа зулм ўтказувчи ҳокимларни аёвсиз жазолаган. Ҳокимиятни эндигина қўлга олган кезларида мўғулларга қарши курашда уни қўлламаган жалойирларни қириб, қолганини Хўжанд атрофидан тариқдек тирқиратиб юборади. Олтин Ўрдага майли бўлган Хоразмни неча бор қон-қақшатиб, охири Урганчни ер билан яксон қилиб, аҳолисининг бир қисмини Самарқандга ҳайдаб келади.

1403 йилда Шероз ҳокими Қутбиддин садрнинг ўз халқига ҳаддан зиёд зулм ўтказаётгани хабари етиб келади. Амир Темур Қутбиддин садрни тутдириб, оёқ-қўлини михлатиб ташлайди. Халққа садрдан ўтган жафони бартараф қилиш учун махсус одам тайинлайди.

Кишини ҳайратга соладиган нарса шундаки, танг вазиятларда ҳам Темур ўз фикрини, қарашларини ўзгартирмаган. Унинг сарбадорлар билан мустаҳкам алоқа ўрнатиши йигирма ёшларида юз берган. Самарқандда сарбадорлар мўғул хони Илёсхўжага қарши курашиб, 1362 йилда шаҳарни тузоққа илинтиради. Жуда кўпчилик ўлдириб юборилади.

Ўша пайтлар ҳокимиятга эришган Темур амир Ҳусайнни бир амаллаб кўндириб, мадраса талабаси, ўз тенгқури, оташин нотиқ Мавлонозода ҳаётини сақлаб қолади. 1366 йилда амир Ҳусайн Самарқандда Темурнинг дўстларини исёнда гумон қилиб, ҳибсга олади. Темур бисотидаги бор нарсаларни, жумладан хотини, амир Ҳусайннинг синглиси Улжой Турконнинг қулоғидаги олтин сирғани тавонга қўшиб тўлаб, уларни қутқариб олади. Бу сирғани амир Ҳусайн тўй кунлари синглисига ўзи совға қилган эди.

Айниқса, бу жиҳатдан Тўхтамишга кўрсатилган мурувват эътиборга лойиқ. 1376 йилда Темур ҳузурига паноҳ истаб келган Манқишлоқ ҳокими Тўйхўжанинг (Тўйхўжа ўзбек эди) ўғли Тўхтамишни Темур фарзанд ўрнида кўриб, унга Ўтрор ва Саброн вилоятларини беради. Сўнг, Темур қўллаб-қувватлаши туфайли, Тўхтамиш катта қўшин билан ўз душмани Ўрусхон устига отланади (Ўрусхон отасини ўлдирган эди). Жангда Ўрусхоннинг ўғли Қутлуғ бўға ўлдирилади. Дарғазаб бўлган Ўрусхон амир Темурга дўқ-пўписали мактуб ёзиб, ўғлининг хуни учун Тўхтамишни беришини сўрайди. Амир Темур унинг ғазабнок хатини келтирган элчига шундай жавоб берган экан:

Бор ва айтғил мендан Ўрусхонга:

«Дарё қушин ёмғир билан қурқутма».

Темур ўзи иштирок этган жангда Ўрусхон ҳам шаҳид бўлади, шу воқеадан кўп ўтмай Тўхтамиш Дашти Қипчоқнинг (Волгадан Днепргача бўлган ерлар) ҳукмдори қилиб тайинланади. Тўхтамиш хусусида Темур қаттиқ янглишганди. У Темурнинг тузини оқламади. Темур Тўхтамишга қарши бир неча бор шиддатли жанглар олиб борди ва охирида уни мағлуб қилишга эришди. Бу жуда кўп вақт ва жуда кўп кучни олди, қонларнинг дарё бўлиб оқишига сабаб бўлди.

Фосиҳ Хавофий 1381—1382 йил воқеалари солномасини ёзар экан, амир Темурнинг Хуросондаги Худошод қишлоғи аҳолисини қирганини тилга олади. Бу қирғиннинг сабаби, қишлоқ аҳли Ҳожи Барлосни ўлдирганликлари эди. Демак, 1363 йилда амир Ҳусайн ва Темур Шаҳрисабзни босиб олганларида Ҳожи барлос иккинчи марта Хуросонга қочган ва Худошод деган жойда ўрнашган экан. Амакисига Шаҳрисабзни бўшатиб берган, айни вақтда унга ҳужум уюштирган, Хожи Барлоснинг вилоятдан чиқиб кетишига сабаб бўлган Темур, орадан ўн саккиз йил ўтказиб, унинг қасоси учун қишлоқ аҳлини қириб ташлайди. Куёви Абулфатҳ хиёнат учун қатл этилади-ю, Туркияда султон Боязид билан бўлган жангларда душман томонига ўтиб курашган, сотқин набираси Ҳусайн шаҳзодалик кийимларини алмаштириш билан қутилиб қолади.

Амир Темурнинг оилавий ҳаёти ҳам чигал ва мураккаб. Ўша даврлар удумига кўра, Темур ҳам эрта уйланган. 1362 йилда амир Ҳусайннинг синглиси Ўлжой Туркон оғани олгунга қадар Темурнинг икки ўғли бўлган: булар 1354 йилда туғилган Умаршайх ва 1356 йилда туғилган Жаҳонгир. Жаҳонгирнинг онаси Нурмиш оға бўлган. Бу икки шаҳзода бир онадан туғилганми-йўқми аниқ эмас.

Темур хотинларига мурувватли бўлган. Уларга атаб қасрлар, боғлар барпо этган. «Боғи беҳишт» Туман оғага аталган бўлса, «кичик малика» — Тўкал хоним учун «Боғи Дилкушо» обод қилинган. Тўкал хоним тўйи тараддуди узоқ чўзилган. Мўғул хони Хизрхўжанинг қизи бўлган Тўкал хонимни олиш учун жуда кўп дипломатик куч ишлатишга тўғри келган. Ниҳоят, 1397 йилда у Мўғулистондан келаётган маликани кутиб олиш учун йўлга чиқади. Йўл-йўлакай Оҳангаронда тўхтаб ҳордиқ олади. Сўнг Ясса шаҳрига қараб йўлга чиқади. Тўкал хонимни кутиб олиш баҳонасида Аҳмад Яссавий қабри устига улкан мақбара қурдиради. Бу унинг дин аҳлига кўрсатган биринчи ошкора саховати эди.

1370 йилда Темур амир Ҳусайнни енгиб, Мовароуннаҳр тахтини қўлга киритгач, унинг ҳарамига ҳамда тўрттала хотинига эга бўлади. Амир Ҳусайн хотинлари орасида Сарой Мулк хоним унга маъқул келади, қолганларини ўз амир-амалдорларига улашиб юборади, масалан, Тармашириннинг қизини жалойир беги Баҳромга беради. Сарой Мулк хоним оқила аёл бўлган. Темурдан беш ёш кичик бўлган Сарой Мулк хоним Қозонхоннинг қизи бўлиб, отаси Қаршида турганда, 1441 йилда туғилади. «Биби хоним» деб улуғланган бу малика Темурдан фарзанд кўрмаган. Айрим манбаларда унинг Шоҳруҳнинг онаси эканлиги айтилади. Бу тўғри эмас. Шоҳруҳнинг онаси Темурнинг канизакларидан бири Тоғай Туркон оғадир.

Темурнинг хотинлари орасида гўзал Чўлпон Мулкнинг тақдири фожиали кечган. Мўғул амири Ҳожибекнинг қизи бўлган Чўлпон Мулк ҳусн-тароватда беқиёс эди. У Темурнинг 1391, 1393 йилги юришларида бирга бўлган. Жаҳонгир бу сулув, шаддод, эркка талпинган маликани аёвсиз қатл эттиради. Элас етиб келган хабарларга кўра, у соҳибқирон кўнглига шубҳа туширган, садоқат чегарасини бузган.

Тарихий манбаларда Темурнинг тўрт ўғли (Умаршайх, Жаҳонгир — булар отаси тириклигида ҳалок бўлган, Мироншоҳ ва Шоҳруҳ) ва қизлари бўлганлиги айтилади. Қизларидан бири Султон Бахт бегим амир Ҳусайннинг синглиси Ўлжой Туркон оғадан туғилган. Султон Бахт бегим эркак табиатли, жанговар қиз бўлган. Кўпинча, сипоҳи либосида, ҳатто жанг майдонларида ҳам пайдо бўлган. Турмушга ҳам анча кечикиб чиққан. Академик Бартольд, тарихий манбаларга асосланиб, Темурнинг зиёфат ва базмларида малика ва маликазодаларнинг эркин, очиқ ўтиришганини қайд қилади.

Амир Темур 1404 йилда Хитойни босиб олиш учун қўшин тортиб, Оқсулот деган жойга тушади. Бу ерда 28 кун турган амир 1404 йилнинг 25 декабрида Ўтрорга етиб келади. Ўтрорда қирқ кун ором олади, шаҳарни кўздан кечиради, шахмат ва нард ўйнаш билан кунларни ўтказади. Шаҳар ҳокими Бердибекнинг уйи унинг сўнгги маизили бўлиб қолади. Шунча мамлакатни олган жаҳонгирга ўз-уйида, пойтахтда ўлиш ҳам насиб этмади. Бердибек амир Темурнинг энг ишончли вазири шайх Нуриддиннинг укаси эди.

Совуқ тушиб қолгани учун Темур қўшин бошлиқларини, амирларини қишлаш учун Тошкентга жўнатиб юборади. Унинг ёнида фақат амир Шоҳ Малик, шайх Нуриддин ва Хожа Юсуфларгина қолади.

1405 йилнинг 5 феврали куни амир Темур ўзини лоҳас сезади. Шу куни унинг қовоғи солиқ, шахматга ҳам қўли бормайди. Амирнинг шахсий табиби Фазлуллоҳ Табризий ҳар қанча муолажа қилса-да, наф қилмайди, аксинча, касаллик зўрайиб, бирининг орқасидан иккинчисини етаклаб кела бошлайди. Бир томони кексалик (ёш ҳам 70 га бориб қолган эди), иккинчи томони ўттиз беш йиллик жангу жадал, тинимсиз қон кечиш, қувҳа-қув ўз кучини кўрсатаётган эди. Жаҳонгир ётиб қолганининг ўнинчи ёки ўн биринчи куни шаҳзодаларни, амир ва вазирларини ёнига чорлаб, бемажолликдан, ёинки, одатий қувликдан бўлса керак, бармоқлари билан ишора қилади. Аввал бир бармоғини, сўнг иккинчи бармоғини кўтаради. «Нима демоқчиман» деб кўзи билан имо қилади. Тўпланганлар саросимага тушиб, шивир-шивир қилишади. Ниҳоят, улар бамаслаҳат: «Онҳазрат, сиз даволашнинг яна битта-иккита усули қолди, шуни ҳам ўйлаб кўринглар демоқчисиз», дейишади. Бор кучини тилига тўплаган амир, зўрға: «Яна бир-икки кундан сўнг ораларингда бўлмайман, демоқчи эдим», дейди. Ҳақиқатан ҳам, у янглишмаган эди. Касалликнинг ўн учинчи куни — 18 февралда оламни титратган амир Темур вафот этади. Темур касал бўлиб ётганда, кўп май ичиш асар қилдимикан, деган шубҳалар ҳам бўлган. Амир Темур буни қатъиян рад этган ва умрида ичкиликни хўпламаганлигини зикр қилган.

Амир Темур вафот этганда унинг авлоди — ўғил ва набиралари 36 киши эди. Ўттиз олти нафар тахт даъвогари учи-қуйруғи йўқ мулкларни бўлиб олиш учун Хуросону Мовароуннаҳр бўйлаб от қўйдилар. Ҳаш-паш дегунча, улкан империя тўзғиб кетди. Темурнинг садоқатли вазирлари ҳам бу курашларда четда қолмадилар. Шайх Нуриддин Темурнинг қабри совумасдан унинг суюкли хотини Туман оғани хотинликка олди. Биби хоним ва Тўкал хонимлар эса заҳарлаб ўлдирилди…

Яна амир Темурнинг муҳрини эсга оламиз. Увдаги «озодлик» ва «адолат» сўзлари кишини қаттиқ ўйлантиради. Амир Темур даврида адолат кучлининг кучсиз устидан ўтказадиган сиёсатига асослаиган. Масалан, Темур Эронга қилинган беш йиллик юришдан ғолиб бўлган, катта бойлик билан қайтгач, Самарқанд аҳолисини уч йиллик солиқдан озод қилган. Энди, муҳрдаги биринчи сўзга — қутилиш, озодликка келсак, буни ҳам ҳаққонийроқ баҳолашимизга тўғри келади. Йигирма бир ёшидаёқ мўғулларни ўлкадан ҳайдаб чиқаришни аҳд қилган, Мовароуннаҳрни, Хуросонни ва рус тупроғини бир ярим асрдан зиёд давом этган мўғул-татар зулмидан холос қилди. Йирик рус совет тарихнавислари В. Д. Греков ва А. Ю. Якубовскийлар жуда тўғри таъкидлаганидек, Темурнинг 1395 йилда Тўхтамиш устидан қозонган ғалабаси нафақат Ўрта Осиё учун, балки жанубий-шарқий Европа ва Рус учун ҳам катта аҳамият касб этди. Рязань ерларини талаган Темур, айни вақтда, ўзи хаёлига келтирмагани ҳолда рус ерларига озодликка чиқишда ёрдам кўрсатди.

Очиғини айтиш керакки, Темур муҳридаги «Озодлик» ва «Адолат» сўзларини ҳали муфассал шарҳлаш, важоҳатли амир шахсидаги икки Темурни фарқлаб кўрсатиш лозим бўлади.

Поён Равшанов,

 

Қарши Давлат педагогика институти ўзбек адабиёти кафедрасининг доценти, филология фанлари номзоди

“Ёшлик” журнали, 1989 йил, 10-сон