Дунёнинг кетиши, турмушнинг оқишида шундай воқеалар пайдо бўладирким, у воқеаларга ўхшаш ҳоллар ундан бурун ҳам кўрулиб ўтади.

Ана шу вақтларда маҳмадона, чечан кишилар чиқиб «тарих такаррур қилаётир», деб шовқун-сурон қилиб юборадилар.

Мен маҳмадона ҳам эмасман, чечан ҳам. Шовқун-сурон қилмоқ ҳам қўлимдан келмайдир. Мен, ўзинг билган Фарғонанинг баъзи бир аҳволларини, эски котибларнинг қалами қандай секин юрса, шундай секинлик билан ҳовлиқмасдан, шошилмасдан сизга ор қилиб этмакчиман.

Шу холос.

Фарғонанинг 1919 ва 20-йиллари эсингизда бордир. Фарғонада оққон ҳақли ва ҳақсиз қонларнинг ҳиди Тошкент, Самарқандларни эмас, Москва, Ленинградни ҳам тутиб кетди. Шунча қон тўкилган жойда, албатта, воқеа эмас, ҳодисалар бўлуб турадир.

Ҳодиса ва воқеалар шу қадар тез ва шошилишлиқ билан юз кўрсатадирларким, уларни тарих бетларига жойлаб қолмоқ ҳам жуда қийин бўладир.

Фарғонада ҳам шундай бўлди. Кечаги воқеалар бугун эсдан чиқди. Эртанги воқеа олдида илгари кунгиси ҳеч нарса бўлмай қолди. Ақллар, ҳатто шу воқеаларга гувоҳ бўлатурғон бир тарих борлиғини ўз доираларига сиғдира олмай қолдилар.

Шундай вақтда бизнинг буюк бир ҳиссиётли адиб ва шоиримиз чиқиб, ўшал воқеаларнинг ҳаммасини адабий томоша, нафис пьеса ҳолида тарих бетларига нақш қилиб қолмоқчи бўладир. Журъатни, жасоратни қаранг!

Ҳамза Ҳакимзоданинг 6—7 бўлакдан иборат валуолалиқ (сенсационний) «Фарғона фожеалари» ана ўшал ховлиқишнинг мевалари эди. Томошачи муаррихимиз ўз асарларини ўшал вақтда «тарих учун оддий бир матириёл» деб ўйлагон эмас. Ҳатто, муни даъво қилиб чиққанлардан жуда қаттиқ хафа бўлгон. «Фарғона фожеалари» муаллифининг фикрича Шекспирнинг «Ҳамлет»» «Мақбет», «Рўмеў ва Жулет» ларининг ўзбек ва Фарғона муҳитидан етишганларигина эди; шунинг учун унда юксак мафкурали қизлар, юқори тушунчали аллақандай Талъат афандилар бор эди.

Ўшал вақтнинг оммаси халқи ҳам қизиқ. «Фарғона фожеалари» дедими, 5000 киши сиғатурғон кенг саҳналарга ҳам одам лиқ тўла берган. Муни кўрган муаллиф, «қимматлик, «нафис» асарларини кенг Туркистоннинг у бошидан бу бошиғача кўтариб бориб, ўйнатиб юрған…

Ораға «Чиғатой гурунги» деган бир жамият чиқиб қолди. У жамиятга мансуб кишилар тилни соддалаштирмак мақсадини асос қилиб ушлаганлари ҳолда, ўзбек адабиётининг тугалланишига ҳам катта аҳамият бердилар. Тугалланадургон адабиёт чин адабиёт  бўлмоғи керак. Шунинг учун адабий асарларга ҳақиқий қийматини бериб, адабиёт кира олмағон нарсаларни шафқатсиз суратда майдондан ҳайдай бошладилар. Ана шу ҳаракатнинг зарбига учрағонлар орасида, Хуршид Шарафнинг «Кичик аскар»и (ўзича: «Кучук аскар») билан бирга бизнинг «Фарғона фожеалари» ҳам бор эди.

«Чиғатой гурунги» асосини маҳкам қурғонлиғи ва чизиқни тўғри чизғонлиғи учун — ўзи йўқ кетса ҳам ўзбекнинг янги адабиётида янги, порлоқ, шарафлик саҳифалар очди ва очмоқда давом этадир.

Лекин, қуруқ воқеаларни ингичка, нозик адабий йўл билан кўрсатмак истаган «Фарғона фожеалари» ўшал вақтларнинг ўшал вақтдағи хабар (хроника) ларидан бошқа нарса бўла олмадилар. Шунинг учун 20-йиллардаёқ мотамсизгина кўмулдилар.

Тарихнинг такарруримикан?

Яқинда Қўқон (Фарғона музофотининг пойтахти) шаҳарининг кўчаларида бир хитобнома қадар узун, Бухородағи «Анас» ёки «Улуғ Туркистон» газетасининг тилидек «қурама» бир эълон ўқудим. Эълонда: бир-икки соатлик муқаддима (тўғриси, реқлам!) дан сўнг «Фарғона фожеалари»нинг саҳнага қўйилғуси хабари берилган. Ҳайрон бўлдим, шошдим. Нима учун шошдинг дейсизми? Бу дунёда «ўликларнинг қайтадан тирилишига» ишонмағоним учун! Шу учун ҳайрон бўлиб шошқон эдим, локин «Раҳимбоев» тиётрининг пардаси очилиб, «босмачи» ва «дошноқ» сўзлари эшитилгандан сўнггина «ўликларнинг тирилмаги мумкин бўлғонлиғига» ишондим.

Пьесадан гапириб ўлтурмайман. Пес ва мохов қилиб ўйнолғонидан ҳам сўз очмайман. У кунги ўйинға ўшал ўзингиз билган «атоқли актриса» Кузнецова ҳам оралашғон эди. Оврупо асарларида бир овруполи қиз рўлини қандай ўйнаш лозим бўлса бир ўзбек қизи рўлини Фарғона саҳнасида шундай ўйнағон Кузнецова у кун саҳна олдиға чиқиб гапирган бир ўртоқ томонидан жуда кўб махталди. Шу жойни сизга билдириб ўтмасам бўлмайдир. Ўзи оддий бир хизматчи бўлғони ҳолда, «Истамбул дорилфунуни муаззинлари»дек гапиратурғон бир дошноқ армани рўли ҳам бор. Бу рўлни ўйнаган «Уста» артист арман-озарбайжон тилларининг хусусиятидан шу қадар хабарсиз эдики, ўшал вақт дошноқларининг зулмларини кўрсатмак билан эмас, тилларини бузуб, масхара қилиб гапирмак билан уларнинг адабини берган бўлди… Баракалла, бу ҳам катта ҳунар! Мен, у тўғрида кўп гапирмоқчи эмас эдим. Баъзи бир удур-будур ерларини кўрсатиб ўтаман деб, хийла вақтингизни олдим. Меним асл тўхталмоқ истаган нўқтам шудирким, шу пьесани шу ҳолда ўйнамоқ билак ишга киришган шу театр тўдаси, маҳаллий маблағнинг таъминотига ўтказилар эмиш деган гап бор. «Фожеалар»нинг муаллифи ва тўданинг руҳи бўлғон Ҳамза Ҳакимзода ўртоғимиз, атай шу иш учун Хевадан чақирилиб келтирилган. Ҳамза ўртоқнинг ўзи ҳам хусусий бир гаплашиш вақтида «шу тўғрида 20—30 кишилик исмета тузиб музофот ижроқўмиға топширмоқчи бўлғонини» айтиб ўтди.

Ўзбек театрини тиргизмак, ўзбек санъатини яшатмоқ йўлида Фарғона музофот ижроқўмининг жиддий ҳаракат кўрсатиши — олқишга лойиқ иш. Лекин шуни билмак керакким, ўзбек театр ва санъати бу хил санъатдан йироқ асарлар ва санъатга 1919 йил кўзи билан қарайдурғон тўдалар томонидан тиргизилиб, яшатила олмас. Бу муҳим ишни ёш кучларга, санъатни тўғри кўриб таний оладурғон кучларга топширмоқ керак.

Шубҳасиз, Ҳамза ўртоқ ўзбек театрининг, ўзбек санъатининг юксалишида муҳим бир омил бўла оладир, уни бу соҳада ишлатмак керак. Лекин унга билдирмак, тушундирмак керакким, ўзбек театрини, Туркистоннинг марказида собиқ «Карл Маркс» тўдаси бошлағон тўғри йўл билан олиб бормоқ керак. Бу тўғри йўлга тушгани унамасалар тарихни қурамаслиқ билан «такаррур» қидирмоқчи бўлсалар, саҳнани воқеаларнинг қуруқ бир хабарлар бобидан иборат қилмоқ истасалар— уларга хоҳ маҳаллий маблағ ва хоҳ бошқа маблағдан бир чақа бериш керак эмас.

19-йилнинг «фожеафурушлиқ» даври ўтган ва тарихнинг бу «такаррури» биз учун зарарлик!..

________________

Тарихнинг зарарлик такаррури. — «Туркистон» газетасининг 1924 йил 14 октябрь сонида эълон қилинган. Гарчи мақолада саҳна асари ҳақида гап кетса-да, унда муаллифнинг адабий-эстетик қарашлари ёрқин ифодасини топгани учун мазкур бўлимга киритдик.

Такаррур — арабча, такрор сўзининг кўплиги.

«Фарғонанинг 1919 ва 20-йиллари эсингизда бордир» — Қўқон мухториятининг қонуний ҳукумати большевиклар томонидан маҳв этилгач, Фарғонада бирин-кетин даҳшатли хунрезликлар содир этилди: Қўқоннинг вайрон қилиниши, дашноқлар қирғини, миллий ғурурини ва миллий эркини ҳимоя қилиб чиққан эрксеварлар (яъни босмачилар) билан уруш, даҳшатли очарчилик… Чўлпон айни шу нарсаларпи эслатмоқчи бўлади.

Волуолалик — сенсацион, шов-шувга сабаб бўлувчи.

Хуршид Шараф — асл исми-шарифи Шамсиддин Шарафиддинов (1892—1960), Хуршид тахаллуси билан ижод қилган, шоир, драматург, таржимон, театр ташкилотчиси. Ўзбек музикали драмасининг асосчиларидан.

«Бухородаги «Анас» ёки «Улуғ Туркистон» газетасининг тилидек «қурама» бир эълон ўқудим» — эслатилаётгап газеталарнинг биринчисида тожик, иккинчисида татар тилига хос сўз ва сўз формаларшшиг ишлатилганига ишора қилинмоқда.

«Атоқли актриса Кузнецова» — Мария Кузнецова (1899—1956), ўзбек театрининг биринчи актрисаларидан, ЎзССР халқ артисти. 1918 йилдан Ҳамза бошчилигидаги «Ўлка сайёр сиёсий труппаси»да ўйнаган. 1921 —1925 йилларда Қўқон театрида, 1925 йилдан то умрининг охирига қадар ҳозирги Ҳамза театрида ишлаган.

«Истанбул дорилфунуни маъзунларидек гапиратурғон…» — дорилфунун лекторларидек гапирадиган.