Маҳмудхўжа Беҳбудий. Туркистон (1913)

ТУРКИСТОН

Туркистон Осиё васати ва ёинки Туронзаминдан иборат ва турк қавмининг мухталиф уруғлари ила маскун бўлуб, ҳол-ҳозирда Туркистони Русий ва Туркистони Чиний қисмлариға бўлунур. Туркистоннинг бир қисми Афғонистон ҳукуматининг тасарруфида бўлуб, Туркистон ёинки Чаҳор вилоят аталур. Қирғиз-Қозоқистон ва ёинки Арози саҳроия ҳам Туркистондан ҳисоб қилинодур. Аммо мунда ҳозирги тақсимоти сиёсияси юзасидан фақат Туркистони Русийни баён қилинадур.

Туркистон музофотининг ҳудуди ғарбан Баҳри Ҳазар (Каспий) денгизи, шимолан Урол ерлари ва Арал денгизи ва аксарият Туркистоннинг Қирғиз-Қозоқистон қитъаи васиъяси, шарқан Туркистон Чини, жанубан Афғонистон ва Эрон мамлакатлариға муттасилдур.

Бухоро ва Хива хонликлари ушбу ҳудудға дохил ва Туркистоннинг жанубий тарафинда воқеъ бўлуб, Бухоронинг ерлари Афғонистонға муттасилдур.

Туркистон вилоятлиғи облустларға бўлунуб, вилоятлар санжоқ уездлардан ташкил топилиб, баҳор вилоятға ҳарбий волий (военной губернотир) мансуб бўлуб, ва бутун Туркистон музофотини бир бош волий генерал-губернотир идора этиб, маркази ҳукумат Тошканд шаҳридур.

Туркистон музофотининг ҳозирги тақсимоти ушбудур:

Вилоят ва уезд ери

Мураббаъ чақирим

1902 йилдаги барча халқи

Закаспийский (Моваробаҳри ҳазар)

501 696

409 000

Ишқобод уезди

86 650

102 000

Красноводский

101 000

59 000

Манғишлоқ

160 254

67 000

Марв

110 795

131 000

Тажанд

33 997

50 000

1910 йилда

Самарқанд вилояти

81 891

900 202

Самарқанд санжоқи

17 060

362 217

Диззах

43 410

241 343

Каттақўрғон

4 994

135 567

Хўжанд

14 477

221 245

1904 йилда

Сирдарё вилояти

441 837

1 629 000

Тошканд уезди

48 090

492 000

Авлиёота

62 144

307 000

Ғаззолий

58 528

155 000

Оқ масжид (Серовский)

90 134

148 000

Чимкент

95 820

314 000

Амударё қитъаси

97 098

213 000

Фарғона вилояти

140 668

1 726 000

Марғилон санжоқи

14 069

359 000

Андижон

13 333

386 000

Хўқанд

13 110

402 000

Наманган

15 273

392 000

Ўш

24 880

174 000

Помир

60 000

2 700

Семиречинский (Еттисув вилояти)

228 966

1 090 000

Верний (Олмати уезди)

45 588

248 000

Жаркент

25 587

136 000

Лепсинский

43 876

200 000

Қапол

75 797

150 000

Пишпак

77 683

194 000

Пржевальский

40 435

163 000

Жами

1 395 057

5 604 362

Туркистонда халойиқдан юзда тўқсон бешдан зиёдаси мусулмон бўлуб, ҳар бир юз нафар одамдан тўрт нафар қадари насоро ва яҳудийдур.

Туркистон халқини(нг) юқоридаги адади оздур. Орий, 1897 йилинда Русия ҳукумати амри ила умуми таҳрири нуфус бўлуб эди. Аммо бир тарафдан, рўйхатчи мирзоларни(нг) танбаллиги, дигар тарафдан мусулмонларни «Русия ҳукумати аскар оладур» ёинки «Жон бошидан солиқ оқча оладур» деб ҳақиқий ададни кўрсатмаганлари сабабли ҳисобни натижаси оз зоҳир бўлгандур. Болодаги рақамға бир сулс ва ақлан бир рабъ яна қўшмоқ керакдур.

«Ойна» журнали, 1913 йил, 1-сон, 2—5-бетлар.