Суюн Қораев. Топономик сўз танлашда адашмайлик (2008)

Ер-сув номлари ёки географик номлар, илмий тил билан айтганда топоним сўзлар ҳисобланади. Улар аниқ жойнинг иқтисодий ва табиий географик хусусиятини ёки шу ерда бўлиб ўтган воқеа-ҳодисаларни ифодалайдиган атоқли отлардир.

Топоним сўзлар халқ ижоди маҳсули ўлароқ шу ерда яшайдиган халқ тилида ва шева лексикаси ёрдамида ҳамма учун тушунарли сўзлардан таркиб топса ҳам шаҳар-қишлоқларга, кўча-кўйларга ном қўйиш ўта масъулиятли юмуш. Чунки ҳамма сўзлардан ҳам жой номи ясалавермайди, бош­қача айтганда топоним сўз танлайди ва китобий сўзларни хуш кўрмайди. Жой номлари халқ ижоди самараси ва халқ каби оддийдир. Фалсафадаги замон ва макон тушунчалари жойларга, жумладан, кўчаларга ном қўйишда бош принтсип бўлмоғи керак. Яна ҳам аниқроқ айтганда, шу ердаги реал ҳақиқатдан, ўтмишдан, кундалик ҳаётдан, мавжуд табиий ва иқтисодий воқеликдан келиб чиқиб, ном танлаш керак. Собиқ иттифоқ даврида урф бўлган аҳоли пунктларига, кўча-кўйларга баландпарвоз номлар қўйиш, қўшиб ёзиш, мафкуравий лоф уриш сингари кўзбойлағич сиёсат ўзини умуман оқламаслигини энг олий ҳакам — вақт бугун очиқ-ойдин кўрсатиб қўйди. Шунинг учун ҳамма топонимлар ҳам чиройли бўлиши шарт эмас, аммо реал воқеликни акс эттириши лозим.

Фанда, жумладан, картография­да, инчунун топонимикада генерализатсия принтсипи, яъни хусусийликдан умумийликка ўтиш, бош­қача айтганда умумлаштириш принтсипи қўл келади. Масалан, Осиё, Австралия, Помир каби макротопонимлар дастлаб кичкина бир географик ҳудуднинг, нуқтанинг номи бўлган ва одамларнинг географик тасаввури кенгая борган сари улар бутун бир ўлканинг номига айланган.

Бирор қишлоқ ёки маҳаллага ном бераётганда ёки номи ўзгартирилаётганда ўша қишлоқ ёки маҳалла учун шу ҳудудда учрайдиган қадимий қудуқ, кичикроқ ариқ, эски кўприк ўрни ёки жарликнинг номини, шунингдек, қишлоқ ёки маҳалла аҳлининг асосий касб-корини асос қилиб олса бўлаверади.

Ўрта Осиёда, жумладан, юртимизда жойларга буюк кишиларнинг номларини қўйиш қадимдан расм бўлган эмас. Шунинг учун республикамиз ҳудудида Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Заҳириддин Муҳаммад Бобур каби улуғ зотларнинг номлари билан аталадиган ҳудудлар кам учрайди. Аксинча, ариқ қазган, кўприк қурган, масжид кўтарган ва бошқа қурилишлар қилган кишиларнинг номлари ўзлари қурдирган иншоотларга боғлиқ ҳолда топонимик сўзлар ҳосил қилиб, тарих зарварақлари силсиласига муҳрланиб қолган.

Жой номи кўпинча икки компонентдан, яъни таркибий қисмдан иборат бўлади. Чунки биргина сўз турдош от, айтайлик, ижтимоий-иқтисодий термин топоним ролини бажара олмайди. Масалан, Бахт, Висол, Иззат, Маҳорат, Одоб каби сўзлар аниқ жойнинг ўзига хос хусусиятини акс эттирмайди. Агар шундай сўзлардан топоним ясаш шарт бўлса шу терминлар ёнида иккинчи бир аниқловчи сўз ёки қўшимча бўлмоғи керак. Топонимнинг ўзаги отдан, иккинчи таркибий қисми эса сифатдан — Оқтепа, Каттақир ёки сондан иборат бўлиши мумкин — Учтепа, Бештол каби. Бундан ташқари грамматик қўшимча олади — Қумлоқ, Теракли, Пичоқчи, Совунгарлар, Кўкча сингари. Бироқ Дўрмон, Найман каби уруғ-аймоқ номлари атоқли от бўлганидан мустақил топоним функтсиясини бажаради. Аслида дастлабки пайтларда бу топонимларнинг ёнида қўшимчаси бўлган бўлса ҳам (Дўрмонтепа, Найманқишлоқ) ке­йинчалик бу номлар ихчамлашиб Дўрмон, Найман шаклини олган.

Республикамиздаги катта-кичик географик объектларни энг мукаммал топографик карталардан аниқлаб бўлса эди, бир неча миллион топоним чиққан бўларди. Яхшиямки, тош, тоғ, сув, сой, ариқ, қудуқ, жар, кўприк каби географик терминлар кўплаб жой номлари таркибида учрайди. Шунинг учун биргина топоним муайян ҳудудда бир неча марта такрорланади. Масалан, Қумлоқ, Тошлоқ, Оқтепа, Қорапета, Оқтоғ, Қоратоғ, Кўксув, Қорасув каби… Бундай ҳолларда катта-кичик, янги-ески, юқори-пастки каби сифатлар иш беради.

Шунингдек, мамлакатимиз ҳудудида бизлар учун ҳозирча тушунарсиз ёки ноаниқ бўлган кўҳна номлар ҳам ­бисёр.

Аҳоли пунктларига, тоғу тошларга ва бошқа объектларга тўғри ном қўйиш, шунингдек, тарихий топонимларнинг маъносини таъбирлаш учун топонимика фанининг сир-асрорларидан хабардор бўлмоқ керак. Бунинг учун эса топонимиканинг қонуниятларидан баҳс этадиган қўлланмалар, рисолалар ва салмоқли илмий асарлар нашр қилинса, мақсадга мувофиқ бўларди.

Суюн Қораев,

география фанлари доктори

“Ҳуррият” газетасидан олинди (2008).