Она тили ҳақида гап кетса, хаёлимга энг аввал Абдулла Ориповнинг 60-йиллар бошида ёзган “Она тилимга” шеъри келади. Унда:
“Она тилим сен борсан, шаксиз,
Булбул куйин шеърга соламан.
Сен йўқолган кунинг, шубҳасиз,
Мен ҳам тўти бўлиб қоламан”,
– деган сатрлар бор эди. Бу шеър минг-минглаб мухлислар қалбида она тилига бўлган муҳаббатни уйғотганига сираям шубҳа қилмаймиз. Йиллар ўтиб, шоир бежиз безовта бўлмаганини ҳаётнинг ўзи тасдиқлади. Яқин ўтмишга хаёлан сайр этиб, ҳар бир авлод эслаши ва билиши шарт бўлган воқеаларни ёдга олсак.
“Ёшлик” журналининг 1986 йилги 10-сонида Чингиз Айтматовнинг “Литературная газета”нинг ўша йилги 33-сонида берилган суҳбати таржимасини ўқиш мумкин. “Ё ҳаёт, ё мамот” деб сарлавҳа қўйилган мусоҳабада миллат маънавияти, миллийлик мавзусида баҳс юритилиб, ёзувчи ўша даврдаги амалпараст демагоглар маҳмадоналиги сабаб миллий тил камситилаётганини танқид қилади. Ч.Айтматовга кўра, “Токи тил мавжуд экан – халқнинг умри боқийдир. Ҳар бир тил муайян халқ учун азиз ҳисобланади. Ҳар биримиз бизни вояга етказган, бизга энг бебаҳо бойлигини – тилини ҳадя этган халқ олдида қарздормиз: тилимизнинг софлиги учун, бойиши учун жон куйдирсак, фарзандлик бурчини адо этган бўламиз”.
Мустабид тузум даврида миллий тил муаммосини бу тарзда дангал муҳокама қилиш учун Чингиз Айтматов бўлиш керак эди. КПСС сиёсатига мос тушмайдиган ҳар қандай фикрни таъқиб қилган совет цензурасининг Ч.Айтматовни қайчилашга қўли калталик қилган. Туркий халқлар ифтихорларидан бўлган адиб СССР халқ депутатларининг биринчи съездида ҳам худди мана шу оҳангда сўзлайди. Адиб-арбоб иттифоқдош республикаларда миллий тилга давлат тили мақомини бериш масаласида кечаётган қизғин жараённи қўллаб-қувватлайди ва қатъий қилиб, маҳаллий халқларнинг тиллари давлат тили бўлиши керак, дейди.
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” ҳафтаномаси 1987 йил сентябрининг 25-кунида “Куюнчак газетхонлардан хатлар” рукнида ғаллаороллик Товбой Хўжамбердиев “Яқиндан бошлаб Ғаллаорол партия комитетининг пленумлари фақат рус тилида олиб бориладиган бўлди. Ҳолбуки, Ғаллаорол қишлоқ райони ҳисобланади. Қишлоқ аҳолисининг рус тилини қандай билиши эса ҳаммага маълум. Пленумлар қатнашчилари орасида рус тилини яхши биладиганлар билан бир қаторда яхши тушунмайдиганлар ҳам учрайди. Бас, шундай экан, улар мажлисдан нима оладилар?
Яна бир муаммо – ўзбек тилини билмайдиган раҳбарлар ҳақида ҳам ўйлаб кўриш лозим. Ҳеч қайси раҳбар дала ва фермаларда меҳнат қилаётган оддий халқнинг тилини билмай туриб уларни ўз ортидан эргаштиролмайди.
Она тилини севмаган одамда ўзи туғилиб ўсган заминга, аждодларимиз минг йиллар давомида яратган буюк маданий меросга, ота-онага, урф-одатларимизга муҳаббат бўлармикан?” деб ёзади.
Бу мактуб биргина муаллифнинг эмас, минглаб, миллионлаб одамларнинг дарду армони эди. Лекин бу ҳолни аксарият юртдошларимиз мажлис ва машваратларда очиқ айтолмас, борди-ю, тиш ёрган вақтда ҳам боши туҳматдан чиқмасди. Чойхонаю тўйхона гурунглари, гап-гаштаклардаги муҳокамалар секин-аста газета-журнал саҳифаларига ҳам кўчади. “Ёшлик” журналининг 1988 йилги 1-сонида қўшработлик Т.Ўрозов фикрлари берилган.
Кўчирма:
“Ёшлик” журналининг 1987 йил 9-сонида босилган Абдулла Қаҳҳорнинг “Тил ҳақида нутқ” мақоласини ўқиб ушбу хатни ёзяпман.
Аввало, мақолада ўз она тилимиз – ўзбек тили ҳақида кўтарилган муаммоларни жуда-жуда тўғри деб ўйлайман. Ҳақиқатан, тилимиз жуда бой, лекин унга нописанд қараётган ҳам, камбағаллашишига “ҳисса қўшаётган” ҳам ўзимиз ва фақат ўзимиздир.
Ҳозир қаерга қараманг, ўзбекча ёзувлар камайиб кетмоқда. Кўчаларнинг номлари дейсизми, магазинлар пештоқидаги ёзувлар дейсизми, шиорлар дейсизми – деярли ҳамма ёзувлар рус тилида. Мени тўғри тушунинглар: кўнглимда ўз она тилимизга куюнчакликдан бошқа ҳеч қандай ният йўқ. Фақат, айтмоқчиманки, шу ёзувлар ўзбек тилида ҳам ёзилса ҳамма бирдай ўқийди, аниқроғи, моҳиятига, мазмунига ҳамма тушунади”.
Каттагина дард, аммо бир ҳовуч ҳадик билан битилган мактубларга расмийлар ҳеч қандай жавоб бермайди. Чунки бу Марказқўм учун муаммо эмас – Ғаллаоролу Қўшработнинг муаммоси!
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1988 йил 22 январь сонида Мирза Кенжабоевнинг “Дилдошлик” мақоласи “Тилга эътибор – элга эътибор” рукнида босилиб чиқади. Халқ тарихи – тил тарихи, деган тамойилни эсга олган шоир бир тилни оёқ ости қилиш эвазига иккинчи тилни улуғлаш ёки бир тилни улуғлаш учун иккинчи тилни оёқ ости этишни сиёсий жоҳиллик деб ҳисоблайди. М.Кенжабоев ўзбек тилининг луғат бойлиги ниманинг ҳисобига бойиб бораётганини таҳлил қилар экан, тил бузилиши икки хил сабабга кўра, биринчиси, чет сўзлар ўринли-ўринсиз ишлатилаётгани, иккинчиси ўзбек тилининг қадимий сарфу наҳви, яъни грамматикасига қўпол ҳурматсизлик қилинаётгани туфайли содир бўлаётганини айтиб ўтади. Шоир жиддий муаммони ечиш, хатони тузатиш йўли Тошкент, Самарқанд дорилфунунларида, республиканинг педагогик йўналишдаги олий ўқув юртларида эски ўзбек тили (имлоси) факультетларини очиш ҳамда таҳрир илмини қатъий жорий қилишда деб билади.
Мана, ўшандан бери учта ўн йил ўтди. Муаллифнинг энг охирги таклифи – таҳрир масаласи бугун жон талвасасида турибди. Аҳвол шундай давом этса, эрта-индин бу сўзнинг ўзи ҳам ишлатилмаслиги мумкин.
“Бизга ўзбек тили нимага керак?..”
“Ёш ленинчи” газетасининг 1989 йилги 10-сонида В.Ҳамроевнинг “Бу ёғи нима бўлади? Тил ҳақида ва фақат тил ҳақида эмас” мақоласи босилган. Аслида, бу мақола “Ташкентская правда” газетасидан ўзбекчалаштирилади. Мақолада ёзилишича, 1988 йил 3 декабрда Талабалар шаҳарчасида талаба-ёшлар ташаббуси билан “Ўзбек тили байрами” ўтказилади. Ётоқхоналар оралиғидаги қаровсиз футбол майдонида бир неча юз талаба-ёш ва меҳмонлар давра қуради. Аслида, талабалар имкон йўқлигидан бу жойга йиғилади. Чунки туман ижроия қўмитаси тадбирни университет саройи ёки майдонида ўтказишга рухсат бермайди. Лекин байрам тадбирини Тошкент шаҳар ва вилоят қўмиталаридан келган расмий вакиллар бир четда кузатиб туради. Айримлари даврага яқин бориб, гапирилаётган гапларга қулоқ ҳам солади.
Байрамга келган талабалар “Она тилимиз янада сержило бўлсин!”, “Тилимиз ва меросимиз қабристонга айланмасин!”, “Йўқолсин турғунлик даври иллатлари!”деган ранг-баранг шиорларни кўтариб олган. Ўртага шоирлар, ёшлар вакиллари чиқиб, она юрт, халқ, тил ҳақида шеърлар ўқийди, тилни асраш ҳақидаги фикрларини айтади. Қўшиқлар янграйди. Тадбир якунида бошқа олий ўқув юртларида ҳам ўзбек тили байрамларини ўтказиш, Алишер Навоий туғилган кунни Ўзбекистонда она тили куни сифатида нишонлаш, техника ва тиббиёт олий ўқув юртларидаги ўзбек гуруҳларида дарсларни ўзбек тилида олиб бориш таклифи ўртага ташланиб, барча она тилининг софлиги учун курашишга даъват этилади. Анжуманда Марказқўмга мурожаат қабул қилиниб, ўзбек тилини давлат тили деб эълон қилиш сўралади. Бу тилни асраш, унинг мақомини кўтариш, ўзбек тилига ҳурматни уйғотишнинг бошланиши эди. Шундан сўнг кўп ўтмай “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, “Ёш ленинчи”, “Ёшлик”, “Фан ва турмуш” каби газета-журналларда куюнчак зиёлиларимизнинг мақолалари бирин-кетин босила бошлайди. Тилнинг инқироз ёқасига келиб қолгани шунчалик бўлганки, ўзбек тилининг Фанлар академиясида ҳам қўлланилмай қўйгани у ёқда турсин, ҳатто, илмий ва ижодий зиёлиларнинг аксарияти ўзаро муомалада ҳам ўзбек тилини ишлатмай қўяди. Эълон қилинган мақолаларда битта фикр устувор эди. У ҳам бўлса, бузилган миллий сиёсатни ўнглаш, ғариб бўлиб қолган тилимизнинг қаддини кўтариш учун унга давлат тили мақомини бериш шарт деган ғоя. Фақат шу йўл билан халқнинг ўзлигини, маънавияти ва адабиётини таназзулдан сақлаб қолиш, чин зиёлиларни етиштириш, жамоатчиликдаги лоқайдликка барҳам бериш мумкинлиги уқтирилган. Чунки ўша даврда “Бизга ўзбек тили нимага керак, шу тилни билмасак ҳам кунимиз ўтади”, қабилидаги гапларни ҳар қадамда эшитиш мумкин эди.
Бир кун туз еган жойга қирқ кун салом
Диний ва миллий қадриятлари ўзга юртдошларимиз орасида ўзбек тилига меҳр қўйган, ардоқлаганлар ҳам кўп эди. Ана шундай инсонлардан бири, Совет Иттифоқи Қаҳрамони, асосан уруш мавзусида асарлар ёзган адиб Владимир Карповдир. В.Карпов урушгача Ўзбекистонда яшаган. Улуғларимизнинг айтишича, у кишининг ўзбек тилидаги оғзаки ва ёзма нутқи жуда чиройли бўлган. Ёзувчи 1981 йил март ойида Тошкентда бўлиб ўтган адабиёт кунларига “Новый мир” журнали бош муҳаррирининг биринчи ўринбосари сифатида келади. Ўшанда у “Ўзбекистон – менинг ватаним, ўзбек тили – менинг иккинчи она тилимдир. Мен ўзимни шайхонтовурлик йигит деб ҳисоблайман”, деган эди.
Рус адиби туз еган элига кейинги ташрифи якунида “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1989 йилги 11-сонида “Тил – халқ руҳи” номли мақолани эълон қилади. Жангчи ёзувчи тил ҳар бир халқнинг маданиятини тайин этишини, асрлар оша халқ томонидан сайқал топиб боришини таъкидлаб, “тил миллатнинг қиёфасини белгиловчи маънавий бойлик. Ва ўзбек адиблари бугунги кунда ўзбек тили ҳаётимизда бош, етакчи ўринни эгаллаши керак деб ҳисоблаётган эканлар, мен шахсан бу истакда ҳеч қандай миллатчилик ҳаракатларини кўрмайман. Бу табиий ҳол, табиий истак, тил қадри ва бойлиги ҳақидаги ғамхўрликдир”, дейди. Бу жуда катта гап эди. Чунки тил мавзусини кўтариб чиқаётганларга “шовинист”, “миллатчи” ёрлиғи ёпиштирилган мураккаб бир шароитда, кимсан, таниқли рус адиби, бунинг устига СССР Ёзувчилар уюшмасининг биринчи котиби томонидан вазиятнинг ижобий баҳоланиши ижодкорларга катта суянч бўлади.
1989 йилнинг 19 март куни Ўзкомпартия Марказий қўмитасининг Идеология комиссияси тил муаммоларини ўрганиш ва халқ байрамлари ҳамда маросимларини тиклаш муаммолари юзасидан ишчи гуруҳлари тузилади. Ўзбек тилини давлат тили деб эълон қилишга уриниш, бу йўлдаги жиддий ва дадил қадамлар, изчил интилишлар пойтахт ва марказий шаҳарлардаги зиёлиларни, бир сўз билан айтганда, афкор қатламни уйғотиб юборади. Тил руҳи миллат қалбини сергаклантиради. Республиканинг ижтимоий-маънавий ҳаёти айнан тил туфайли мутлақо янги бир босқичга кўтарилади. Илгари сира кузатилмаган ва одамларнинг эс-ҳушига кирмаган бу талабчанликнинг пайдо бўлгани расмий доираларни хийла эсанкиратиб қўяди. Хусусан, пойтахтдаги маърифий-мафкуравий қайноқ муҳитни кетма-кет чақирилаётган мажлис ва кенгашлар, учрашув ва мунозаралардан ҳам англаш мумкин эди. 1989 йил апрелнинг 3 куни республика раҳбари бошчилигида Идеология комиссиясининг йиғилиши бўлиб ўтади. Йиғилишда ўзбек тилини, миллий тил – рус тилини ҳамда икки тиллиликнинг бошқа шаклларини ривожлантириш истиқболлари муҳокама қилинади. Комиссия мажлисида ўзбек тилини янада ривожлантириш, ўзбек тилидан фойдаланиш соҳасини кенгайтириш учун унга давлат тили мақомини бериш мақсадга мувофиқ, деган фикр билдирилади. Қонун лойиҳасини тайёрлаб, умумхалқ муҳокамасига қўйишга қарор қилинади.
“Он говорить “севаман…”
Ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўст “Литературная газета”нинг 1989 йилги 6-сонида чоп этилган “Ёрлиқ” талаблар” (“Соискатели “индульгенций”) мақоласида ўзбек тилининг ҳимояга муҳтож бўлиб қолгани ҳақида ҳам сўз юритилади. Миллат келажаги билан боғлиқ ўта жиддий муаммонинг собиқ Иттифоқ миқёсида муҳокамага қўйилиши фидойи зиёлиларга далда бўлганди ўшанда. “ЛГ” мухбири она тилимизнинг ночор аҳволини ўзбек тили луғатининг қашшоқлашиб бораётганида, тилимизга русча сўзларнинг айнан (калька) таржима қилинаётгани-ю, шу йўл билан ясалган сунъий сўз ва ибораларнинг ҳар куни одамлар қулоғига сингиб, лисоний ва адабий меъёрга айланаётганида кўради ва даштда мол боқиб юрган чўпон ўзбек тилини ёзувчидан яхшироқ билиши сир эмаслигини айтиб ўтади. Мақолада, шунингдек, бу иллатнинг илдизи олис тарихга бориб тақалиши, зўравон сиёсат туфайли ўзбек мумтоз адабий тили ва ёзуви қатағон қилиниб, пировардида, хорижий сўзлар билан “бойитилган” икки томлик “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”га эга бўлганимиз ҳақидаги аччиқ ҳақиқат ҳам баён этилган.
Тоҳир Маликнинг 1989 йилда эълон қилинган “Пойдевор” мақоласидаги қуйидаги фикр қанийди эскирган бўлса!
“Театрларга машқ пайтида кириб қолсангиз, бошингизни қайси деворга уриб ёришингизни билмайсиз. Ўзбек театрида ўзбекча асар саҳналаштириляпти. Бирдан режиссёрнинг овози янграйди: “Стоп, стоп! Что за ерунда! Он говорить “севаман”, понимаешь Гуличка, “се-ва-ман!” Значить любить. А, сенда не то. Давай, бошидан, начали”. Ўзбек актёрига ўзбекча сўз шу зайлда тушунтирилади. Агар эътибор берган бўлсангиз, саҳнадаги актёрнинг гап оҳанги ўзбекча эмас, сўзлар бураб-бураб талаффуз қилинади. Баъзан саҳнада ўзбеклар эмас, ўзбекчани энди ўрганган инглизлар гапираётганга ўхшайди”.
Қайта қуриш, ошкоралик даврида ҳам шаҳару қишлоқларда оддий одамлар турли мажлис ва йиғинларда хижолатдан терга тушиб, “Ўзбек тилида гапирсам майлими?” дея айбдордек елка қисганини кўпчилик эсидан чиқаргани йўқ. Ўша йилларда мактабларда ўзбек тилини ўрганишга берилган дарс соатлари асоссиз равишда қисқартирилиб юборилганини унутмагандирсиз? У ёки бу идоралар ўртасидаги алоқа хатлари, мажлис-машваратлар, оддий ишчилар билан мулоқот ҳам ўзбек тилида олиб борилмаганини-чи?
1989 йил майининг 18-куни Ўзбекистон ССР Олий Совети Президиумининг “Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг Тиллар тўғрисидаги қонуни лойиҳаси тўғрисида”ги қарори эълон қилинади. Бутун бир халқ учун нажот фариштасидай кўринган қарорни миллионлаб одам қўллаб-қувватлайди. Лойиҳага муносабат билдириш ватанпарварлик бурчи дея ҳисобланади ўшанда. Ўзбекистоннинг деярли барча қишлоқ ва овулларидан, ҳатто қўшни республикалардаги ўзбеклар яшайдиган туманлардан ҳам минг-минглаб мактублар бамисоли оқ каптардек қанот қоқиб, Тошкентдаги турли газета-журналлар таҳририяти томон учади. Ошиғич учиб келган хатлар таклифларга қўшиб мустабидлик тамғаси тагида эзилиб ётган халқнинг асрий армонларию дардларини, нола-афғонларини ҳам ўзига жо қилган эди. Халқ барча яхшиликлар ва эзгуликлар рамзига айланиб улгурган тил қиёфасида ҳурликни, озодликни, эрк ва ўзликни кўрар, шу сабабли унинг бутун бўлишидан, давлатга айланишидан жуда-жуда умидвор эди.
Ўзбек тили ҳимояси учун курашга отланганлар қароргоҳи ҳисобланган республика Ёзувчилар уюшмасида 19 июль куни тиллар тўғрисидаги қонун лойиҳаси муҳокама қилинади. Кескин танқид ва тортишув, қизғин мунозара руҳида ўтган бу анжуманда ўттизга яқин ижодкор, зиёли ва ишчи, ҳукумат вакили ва тилчилар сўзга чиқиб, аксарияти тил комиссияси томонидан тайёрланган лойиҳа мутлақо яроқсиз эканини айтиб ўтади. Энг қизиғи, Ўзкомпартия ушбу қонун лойиҳасини номигагина тайёрлашга кўрсатма бергани, шу боисдан ҳам лойиҳани тайёрлашга масъул гуруҳни ўзбек тилига муҳаббати бўлмаганлар ҳисобига шакллантиргани йиғилишда очиқ таъкидланади.
Йиғилишда Ёзувчилар уюшмаси тайёрлаган муқобил қонун лойиҳаси ўқиб эшиттирилади ва ҳукуматга тавсия қилинади. Эркин Воҳидов “Руҳимиз эҳтиёжи” номли мақоласида “Тил ҳақидаги қонун бизга нима учун керак? Ғуруримизни намойиш қилиш учунми? Иззат-нафсимизни қондириш учунми?
Йўқ. Бизга Тил ҳақидаги қонун ўзлигимизни сақлаб қолиш учун, тилимизни йўқотиб қўймаслик учун, ўзбек деган халқнинг йўқ бўлиб кетмаслиги учун керак”, деб ёзади. Шоир қонунга муносабат билдирар экан, мақоланинг бошидан охирига қадар бир нуқтага – халқ манфаатига урғу беради. “Ўзбекистон ҳудудида яшаб турган, вазифасига кўра аҳоли билан муомала қилиши лозим бўлган ҳар бир фуқаро ўзбек тилини билиши шарт. Шу модда кучга кирган куни ўзбек тили давлат тили бўлади” дея қатъий уқтиради.
“Ўқитувчилар газетаси”нинг 1989 йилги 56-сонида уйчилик муаллим И.Расулов “Лойиҳанинг “эски ўзбек ёзуви тўғрисида” деган VI боб 24-моддаси “эски ўзбек ёзувлари тўғрисида” деб номланиши, бизнингча, маъқулроқ. Халқимизнинг минг йилдан ортиқ тарихи фақат араб ёзувида эмас, бошқа ёзувларда ҳам акс этган. Педагогика институтларида ва айрим мактабларда хоразм, сўғд, ўрхун-энисой сингари ёзувларини ўргатадиган махсус тўгараклар ва курслар ташкил қилиш лозим” дейди. Наманганлик ўқитувчи Тўхтахон Раҳимова мактабларнинг биринчи синфиданоқ араб алифбосини ўрганиш ташкил этилса, деган таклифни билдиради. Бундан ташқари, муаллима эски, унутилиб кетган қадимий сўзларимизни қайта тиклаб, муомалага киритиш учун “эски ўзбек тили луғати”ни тўплаш ва чоп этиш заруратини баён қилган.
Бу гаплар айтилгандан бери қанча сувлар оқиб кетди. Янги бир авлод дунёга келди. Лекин назаримда масала кун тартибидан тушиб қолгани йўқ. Хўш, бугунги ёшларнинг неча фоизи ўзбек ёзувини ўқий олади? Тахи бузилмай турган қадимий қўлёзмаларни шариллатиб туширадиган, ўрганиб тарғиб этишга жидду жаҳд қилган ёшлар қаерда? Араб алифбосидаги эски ёзувимизни кўрган бугунги ёшлар уни қандайдир бир нақш, безак деб ўйлаши тайин. Истиқлол арафасида настаълиқни ўқийдиган, ўргатадиган ва ўрганадиганлар гуриллаб кўпайган эди. Бугун бундай дея олмаймиз. Чунки биз яна Европа тилларини ўрганишга мукка тушдик.
“Тилимизни ҳакка чўқиганми?”
Гўри нурга тўлсин, машҳур публицист Иброҳим Раҳим “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1989 йилги сонларидан бирида тонгги радиоэшиттиришдан то “тунингиз хайрли бўлсин”гача неча-неча бор қулоққа чалинадиган “ўзбекча” ясама сўзлардан, матбуотдаги уйдирма сўз, тескари ибора ва тилбузар гаплардан хуноб бўлганидан ана шундай фиғон чеккан эди. Адиб хулосасига кўра, Ўзбекистонни бошқарган айрим раҳбарлар даврида соф, мусиқий, майин ва жарангдор ўзбек тили таъқибга учраб, энг сермазмун, бой ва гўзал сўзлар “диний исёнкор” деб эълон қилинган, ҳатто Лев Толстой ҳам диндорга чиқарилиб, унинг ўзбек тилига ағдарилган асарлари камситилган.
1989 йил 20-21 октябрь кунлари Тошкентда ўн биринчи чақириқ Ўзбекистон ССР Олий Советининг ўн биринчи сессияси бўлиб ўтади. Сессияда СССР халқ депутатлари – Одил Ёқубов ҳамда Абдулла Орипов сўзга чиқади.
Кўчирма:
О.Ёқубов: – Ҳурматли депутатлар!
Биз бугун тарихий кунда тарихий қонунни қабул этиш учун тўпландик. Яна айтаман: “тарихий” деган сўзга урғу беришим, бу баландпарвозлик, дабдаба белгиси эмас. Бу кунимизнинг, анжуманимизнинг, қабул қилаётган қонунимизнинг нечоғли даражада қонуний бўлиши бизнинг ақл-идрок даражамизга боғлиқ. Бугун қабул қилаётган қонунимизни, айтайлик, 50 йилдан сўнг авлодларимиз қандай баҳолайдилар, миннатдорлик билан эслайдиларми ё таъна-маломатлар билан тилга оладиларми? Умуман, бу қонун ўзгармас ҳолда ярим аср яшай оладими ё кўп ўтмай таҳрирлар, ўзгартиришлар, қўшимчалар киритила бошланадими? Биз ҳаммамиз ана шу саволларга жавоб беришимиз ва қабул қилинган қонун учун масъулликни зиммага олишимиз керак.
СССР халқ депутати Абдулла Орипов эса тилимиз иккинчи ва ундан кейинги ўринларга тушиб қолгани, ўзбек тилининг луғат бойлиги кескин ғариблашганини айтиб ўтади. Баъзи одамларнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилишига бирмунча ҳадиксираб қараётгани замирида худбинлик, ўзини ўйлаш борлигини таъкидлайди. “Модомики, мен ҳам она тилимда шеър ёзиб, қалам ҳақи олиб юрган эканман, камбағаллашиб қолган онажонимга баҳоли қудрат ёрдам беришга бурчлиман” дейди.
Кўчирма:
Абдулла Орипов: – Биз айни чоғда муҳим тарихий ҳужжатни муҳокама қилаётирмиз. Чунки масаланинг илдизи узоқ ўтмишга бориб тақалади. Она тилимизнинг обрў-эътибори учун кураш беш аср муқаддам ҳам мавжуд бўлиб, у Алишер Навоийнинг умр мазмунига айланган эди. Халқимизни якқалам қилгунча фидойи шоиримизнинг сочи оқариб кетмаганмиди? Она тилимизни ғоят ардоқлаган Бобур ҳатто ўзи босиб олган чет ўлкаларда ҳам ўз тилини тиқиштирмади, балки, танҳоликда бўлса-да, ўзи билан ўзи гаплашиб, ўзбек туркий тилимизнинг ривожига асарлари билан бебаҳо ҳисса қўшди.
Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши ҳар кимнинг ўз ота-онаси қўйган исми сингари табиий бир кўринишдир. Биз жаҳондаги қадимий бир тилнинг тақдири ҳақида ўйлаяпмиз. Биз яқин 10 – 15 йил ичида эмас, балки 100 йиллардан нарида тилимизнинг ҳоли нима кечади, авлодларга биз нимани мерос қилиб қолдирамиз – шу ҳақда ўйлаётибмиз. Бизнинг рўпарамизда бамисоли рангпар бир бемор турибди, уни оёққа турғаза оламизми ёки йўқми? Гап ана шу ҳақида бораётир”.
Хуллас, сессия 30 моддадан иборат “Ўзбекистон ССР Давлат тили ҳақида”ги Қонунни 21 октябрь санаси билан қабул қилади. Бу тарихий воқеага ҳам салкам ўттиз йил бўлди. 1989 йилда туғилган йигит-қизлар – ёш ота-оналар бугун фарзандини бирор-бир хорижий тилга қўяр экан, миллий уйғонишнинг асл дояси – ўзбек тили атрофида кечган сиёсий-мафкуравий жараёнлар истиқлолнинг тамал тоши бўлганини билармикан?!
Курашдан кўзланган мақсад қонун эди. Биз унга интиқ эдик, эришдик. Йиллар ўтгани сари завқимиз сўниб, ҳиссиётларимиз чўғи ўчди. Чунки кўнгил тўқ – қонун бор-да! Аммо қонун биздан ортда қолди. Биз йилларга қўшилиб ундан ўзиб кетдик. Ўттизга кириб ўтин бўлган қонун билан бугун кимнинг нима иши бор?! Синчи зиёлилар айтаётганидек, энди ўзбек тилини нафақат русча сўз ва иборалардан, балки Оврупонинг турли тиллари таҳдидидан, хусусан, инглизча таъсирдан ҳимоялаш вазифаси пайдо бўлди. Агар сизда жиндай иштибоҳ бўлса, ишга ё бозорга бораётганингизда бекатми ё дўкон, тамаддихонаю сартарошхона, меҳмонхонаю яна турли “…” хоналар пештоқига, кўча-мавзеларимизни безаб турган реклама ва эълонлар тахтасига бирров кўз ташласангиз бас.
Ўзбек тили мавқейи учун кураш тарихи ана шундан иборат, барча миллатпарварлар “шуйтиб” мурод-мақсадига етибди, дея эртакмонанд якун қилсак ҳам бўларди. Лекин, ўзингиз билган ўша гап: тил ҳам тирик жон экан, унинг эркин нафас олиши учун кураш асло тўхтамайди. Бу зафарли юришнинг сўнгги бекати, ривоятлардагидек хотимаси йўқ. Нега шундай? Тил, бир тасаввур қилинг, бамисоли миниб юрган машинангизнинг ойнаси. Сиз ёмғир-қорда, чанг-ғуборда ойнани бир лаҳза тозаламанг-чи! Раҳмат, оёғингиз беихтиёр тормозга боради. Йўлдан четлаб кетганингизни сезмай ҳам қоласиз. Она тилимиз ҳам ана шундай: бетиним меҳр-муҳаббатга, қаров-ардоққа муҳтож.
«Ижод олами» журнали, 2018 йил, 6-сон