Мамлакатимиз истиқлолнинг ёрқин йўлларига чиқиб, ўзининг баркамол йигирма ёшини нишонлади. Шу нурли манзилдан туриб яқин ўтмишга боқсак, мус­табид шўролар даврида қатағон этилган қанчадан-қанча шоир ва хаттот, созанда ва хонанда, мақомот илми алломаларини кўрамиз. Чунончи, ўша давр адабиётшунослигида комфирқанинг мафкуравий таъқиби остида баъзи тарихий шахслар, ёзувчи ва шоирлар “илғор рус маданиятининг етук тарғиботчиси”, рус муcтамлакачиларини олқишлаб кутиб олган “қаҳрамон” сифатида талқин этилди. Жумладан, генерал Кауфман томонидан Хива хонлигининг босиб олиниши фожеалари пайтида мустамлакачиларга хайрихоҳ бўлган Матниёз — Муҳаммад Ниёз девонбеги қиёфаcини Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий шахсига алмаштириб, бузиб ёзилди, чалкаштирилди.

Аслида Комил Хоразмий 1825 йили Хивада Абдулла Муфтий оиласида дунёга келди. Бу тўғрида машҳур хаттот, мақомшунос олим Муҳаммад Ёқуб Харротнинг ўғли Муҳаммад Юcуф Харрот Чокар Мулла Бекжон Раҳмон ўғли билан бирга ёзган “Хоразм мусиқий тарихчаси” (Тошкент, “Ёзувчи”, 1998) китобида бундай дейди: “Машҳур мусиқашунос Абдусаттор маҳрамнинг дўғғон синглиси Авазжонни Абдулло Муфтий Нурбой Жук ўғлина никоҳ қилиб берганлар. Абдулло Муфтийнинг мазкур Авазжон хотунидан бир ўғил дунёга галиб Паҳлавон деб одлағанлар. Паҳлавон Ниёз таҳсил ибтидосини Хоразмнинг эски мактаб ва мадрасаларида таҳсил қилғондан сўнгра, Сейид Муҳаммадхон замонида ўзининг бобоси Хўжаш маҳрамнинг савдогарлари қаторида юриб тижорат ишлари билан машғул бўладур. Бироз сўнгралари қаторида ишини тарк этиб, Сейид Муҳаммадхоннинг супоҳсоларинда ювонлик (яъни отбоқарлик) хизматига кирадур”. Шоир Чокар хотираларидан аёнки, ёш Паҳлавон Ниёз ҳаёт мактабини ўтади. У қаерда бўлмасин китобхонлик қилди, ғазаллар ёзди, қўлига соз олди ва мақом қўшиқларини куйлади. Тез орада Хоразм воҳасига тоза фикрловчи шоир, созанда, тенгсиз хаттот сифатида танилди. Бундан хабар топган Сейид Муҳаммадхон уни саройга таклиф қилиб, хусусий девони этиб тайинлади. Тахминан 1858-йилларда сарой ҳаётига кириб келган ёш шоир ва хаттот Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий атрофида шоир Мунший, Огаҳий, Рожий Муҳаммад Юсуф маҳзум, Холиc Муҳаммад Ёқуб хўжа, Баёний Муҳаммад Юсуфбек каби иқтидорли шоир ва хаттотлар бор эди. Чокарнинг ёзишича, Комил Хоразмий ўзининг юксак иқтидори, ишчанлиги туфайли 1873 йилгача мирзабоши бўлган. Кейин 1880 йилгача девонбегилик рутбасига етишган.

Демак, Комил Хоразмийнинг асли исми Паҳлавон Ниёз бўлиб, “Комил” унинг адабий тахаллусидир. Бу тўғрида Огаҳий “Гулшани давлат” китобида: “Нав­рас фикр ва тоза табъ шуародин, фазл ва ҳунар аҳли орасинда мумтоз Паҳлавон Ниёзким, фозиллар гуруҳи ичра тахаллуси Комилдир”, деб ёзади. Хўш, асли исми Паҳлавон Ниёз, тахаллуси Комил, мусиқий манбаларда исм-шарифи шўролар даврида ўзгартирилиб, бошқа бир шахс — “Матниёз”, яъни Муҳаммад Ниёз девонбеги шахсига нисбат берилиб, нега ўзгартириб кўрсатилди экан?! Бундай ҳолатни деярли барча адабий манбаларда учратамиз. Қуйидаги парча филология фанлари доктори А.Ҳайитметов ва филология фанлари номзоди В.Мўминова нашрга тайёрлаган Комил Хоразмий “Девон”и биринчи саҳифасидан: “Ўзбек адабиёти тарихида демократик тенденциялар асосида ижод қилиб, чуқур из қолдирган ажойиб сўз санъаткорларидан бири Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комилдир. “Паҳлавон” унинг лақаби, “Комил” эса адабий тахаллусидир. Замондошлари унинг исмини Муҳаммад Ниёз шаклида ҳам қўллаб, уни ихчамлаштириб “Матниёз” деб ҳам юритганлар. У мадраса мударриcи Абдулла Охунд оиласида 1825 йилда Хивада таваллуд топди”.

Комил Хоразмийнинг асли исми Паҳлавон экан, уни “лақаб” деб ёзишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Яна, замондошлари уни “Муҳаммад Ниёз” шаклида “Матниёз” деб юритганлар дейилади. Ахир, Комил Хоразмийнинг исми “Ниёз Муҳкаммад”-ку! Ҳеч қачон замондошлари уни “Матниёз” деб атаган эмаслар. Чунки Хоразм лаҳжасида Ниёз Муҳаммадни “Ниёзмат” дейдилар. Муҳаммад Ниёзни эса “Матниёз” деб атайдилар.

Профессор Ғулом Каримовнинг “Ўзбек адабиёти тарихи” (19-асрнинг иккинчи ярмидан 20-аср бошларигача) дарс­лигининг учинчи китобида бу шоир ҳақида шундай деб ёзилган: “Комил Хоразмий 1825-йилда Хива шаҳрида зиёли оиласида дунёга келди. Унинг отаси Охунд Хива мадрасаларида мударрислик қилар эди. Шоирнинг исми Ниёз Муҳаммад бўлиб, баъзи манбаларда, хусусан, мусиқага оид адабиётларда у Паҳлавон Ниёз Муҳаммад деб юритилади. “Паҳлавон” сўзи унга ёшлик вақтида суюб берилган ном бўлиб, бу ном кейинчалик ҳам сақланиб қолган. Тарихий китобларда эса шоирнинг номи Матниёз шаклида учрайди. Комил ёки Комил Хоразмий шоирнинг адабий тахаллуси бўлиб, камолотга эришган киши маъносини англатади”.

Муаллиф “Паҳлавон”ни суйиб берилган ном деб тушириб қолдириб, шоирнинг исми Ниёз Муҳаммад демоқда. Агар шоирнинг исми Ниёз Муҳаммад бўлган тақдирда ҳам у “Ниёзмат” деб ёзилиши керак эди, фақат “Матниёз” деб эмас. Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий номини “Матниёз” деб ёзишдан ўша давр адабиётшуносларнинг кўзлаган мақсади бўлган. Агарда шоир Комил Хоразмийни “Матниёз” деб ёзиб, русларга хайрихоҳ, рус маданиятини куйлаган, ­босқи­н­чи генерал Кауфман қўшинларини қучоқ очиб кутиб олган шахс деб тасвирланса, мустабид шўролар даври мафкураси буни олқишлаган. Шу боисдан ўша давр адабий жараёнида кўп шоир ва ёзувчилар пешонасига “руслаштириш” тамғасини босиб, улар шахсини бўяб кўрсатганлар. Хўш, Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий шахсига ниқоб этиб кийгизилган “Матниёз” ким ўзи?

“Матниёз”, яъни Муҳаммад Ниёз девонбеги Сайид Назар оқсоқолнинг ўғли бўлиб, Хива саройида мансабдор ва обрўли аёнлардан ҳисобланган. Муҳаммад Ниёз Амиру-л-умар Сайид Маҳмуд тўранинг ноиби сифатида Ҳазораспда девонбегилик қилган.

1873 йили Хива хонлигининг босиб олиниши воқеаларини акс эттирган барча рус манбаларида Матниёз — Муҳаммад Ниёз девонбеги мақталган. Урушнинг дастлабки кунларида Ҳазорасп қалъаси ҳимоясига икки мингга яқин навкар Амир тўра билан Муҳаммад Ризо тўра бошчилигида юборилган. Улар саркарда Муҳаммад Ниёз девонбеги бошчилигида рус қўшинларига қақшатқич зарба беришлари зарур эди. Бироқ улар Аму дарёдан кечиб ўтган босқинчиларга Ҳазорасп дарвозаларини очиб, қалъадаги озиқ-овқат омборлари, ўқ-яроғ, порох сақланаётган омборларни очиқ ташлаб, Хивага қочганлар. Уларнинг асосий мақсади тахтни эгаллаш эди. Ўша пайтда Хивада генерал Верёвкин тўплари зарбасидан қадимий обидалар портлаётган эди.

Бундан кўриниб турибдики, Матниёз девонбеги каби бир гуруҳ амалдорлар мус­тамлакачиларга хайрихоҳ бўлганлари боис рус тадқиқотчилари уларни энг доно, энг ақлли, сулҳпарварлар партиясига мансуб кишилар, деб кўкларга кўтариб исмларини китобларига муҳрлаганлар. Шўролар даври адабиётшунослари Матниёз, яъни Муҳаммад Ниёз девонбегини шоир Комил Хоразмий деб ўйлаб, рус зобитлари ва шарқшунослари асарларидан кўплаб мисоллар келтирганлар. Айниқса, “Ўзбек адабиёти тарихи” дарслигида муаллиф рус шарқшуноси Ф.И.Лобосевичнинг “1873-йилги Хива юришининг баёни” асаридан: “Кекса Сайид Амиру-л-умар, худди унинг яқин дўсти девонбеги Матниёз сингари, халқ муҳаббати ва ҳурматига сазовор эди. Уларнинг иккови ҳам Хивада сулҳпарварлар партиясининг тарафдорларидан эди”, деган иқтибосни келтиради. Огаҳий асарлари олти жилдлиги биринчи жилдидаги сўзбошисида профессор Ғ.Каримов ва доцент С.Долимов: “Тарихий манбаларда “Матниёз”, музика тарихига оид асарларда “Паҳлавон Ниёз Муҳаммад” номи билан юритиладиган бу шахс шоир Комил Хоразмийдир (1825-1899)”, деб ёзиб жиддий хатога йўл қўйганлар. Биринчидан, бу даврда Комил Хоразмий мирзабоши эди. У уруш тугаганидан кейингина, 1873 йил 12 августида Муҳаммад Мурод девонбегининг ўрнига тайинланган. Шунинг ўзиёқ ­Комил Хоразмийнинг Матниёз девонбеги эмаслигини тасдиқлайди.

Иккинчидан, Мак-Гахан “Оксусдаги ҳарбий ҳаракатлар ва Хиванинг таслим бўлиши” асарида Матниёз девонбеги ҳақида: “Матниёз Сайид Амиру-л-умар сингари сулҳпарварлар партиясига мансуб кишидир. У паст бўйли, думалоқ кўзли, сийрак соқол, кўримсиз бир киши эди. У афтидан русларга жуда хайрихоҳлик билан қарар эди. Хива хонлигига оид энг ишончли маълумотларни генерал Кауфманга етказиб турган ҳам ўша эди”, деб ёзади. Комил Хоразмий эса баланд бўйли, келишган қадди-қоматли, серсоқол, кўзлари сергак ва маъноли, ўта малоҳатли киши бўлган.

Матниёз девонбеги беқарор шахс экани хусусида тарихий манбаларда батафсил баён қилинган. Баёний “Шажарайи Хоразмшоҳий” асарида: “Кауфманнинг ёниға Муҳаммад Ниёз девонбеги гоҳ-гоҳ бориб, мусоҳибат этиб кетар эди… Муҳаммад Ниёз девонбеги вилоятнинг тамоми ҳолати ва маҳсулотидин ва тамоми аркони давлат ва аъёни ҳашаматнинг аҳволотларидин Кауфманға огоҳлиқ берди. Мундин бир неча кун ўтгандан сўнг, Кауфман Муҳаммад Мурод девонбеги била Раҳматулло ясовулбошини сибир этиб Қозонлиға юборди ва яна русия аскарининг кофайи масорифи (контрибуцияси) учун Хоразм аҳолиларидин икки милюн била икки юз минг манот тазминот олмоқға қарор бердилар”, деб ёзади…

Мана, йигирма йилдирки, қадриятларимиз қайта тикланаётир. Миллий маданият, илму ирфон, гўзал урф-одатларимиз, муқаддас маросим ва байрамлар элимизга қайтариб берилди. Бу борада ҳали қилинадиган ишлар ҳам бор. Жумладан, шоир, хаттот, таржимон, созанда, мақомот илми алломаси Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил Хоразмий ҳаёти ва ижоди батафсил ўрганилиши зарурлиги ҳам долзарб масалалардан биридир. Чунки кейинги даврда нашрдан чиққан китобларда ҳам уни “Матниёз”, деб ёзиш давом этмоқда. Масалан, хоразмлик олимлар Д.Раҳим ва Ш.Матрасул “Феруз. Шоҳ ва шоир қисмати” (1991) китобининг “Комил — ижодкор ва давлат арбоби” саҳифасида Ф.И.Лобосевич ва Мак-Гаханнинг Матниёз девонбеги ҳақидаги фикрларини мисол этиб келтириб, Комил Хоразмийни Матниёз девонбегига нисбат берганлар. 2004 йили нашрдан чиққан “Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти” (махсус муҳарир Ш.Юсупов, масъул муҳаррир Н.Жабборов) китобида ҳам “Ф.И.Лобосевич ва Мак-Гаханлар ўз асарларида Комил Хоразмий фаолиятига махсус тўхталганлар”, деб шоир шахсиятига нотўғри баҳо берилган, “Матниёз” — Муҳаммад Ниёз девонбеги бу Комил Хоразмий эди, деб таърифланган. Дарсликда қатор хато ва нуқсонларга йўл қўйилган. Масалан, жаҳон кутубхоналарида ноёб қўлёзмалари сақланаётган машҳур хаттот Муҳаммад Шариф Тарроҳ девонни “Муҳаммад шариф арро девон” деб, шунингдек, Сайид Амиру-л-умар “Сайид Амирқул умар”, деб хато ёзилган. Шоир вафот этган санани эса Лаффасий ёзган маълумотга қараб, 72 ёшида 1897 йилда дунёдан ўтган дейилади. Ваҳоланки, Чокар бу тўғрида жуда аниқ маълумот берган: “Паҳлавон Мирзабоши… Муҳаммад Раҳимхон замони ҳиж. 1317 йил шабон ­ойининг 27-куни озонида вафот бўлди…”.

Паҳлавон Ниёз Муҳаммад Комил ­Хоразмийдан ўлмас мерос қолди. Қўлимизда шоирнинг 1881 йили нашр этилган биринчи девони бор. Бу девон иккинчи бор 1895 йили Хивада, учинчи марта 1909 йили Тошкентда тўлароқ нашр этилган. Ундан ташқари таржима асарлари, “Танбур чизиғи” китоби, турли баёзларда ғазал ва мухаммаслари мавжуд.

Комил Хоразмий аруз вазнининг барча жанрларида ижод қилди. Ғазалиёт оламига ўлмас муҳаббат туйғулари тароватини олиб кирди, авлодларни доимо комил инсон бўлиб етишишга, маърифатга, эзгуликка чорлади. Бинобарин, Комил Хоразмий сиймоси, унинг маънавий мероси ҳам қайтадан янгича нигоҳ билан ҳаққоний ёритилиб, қайта баҳоланиши лозим.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2011 йил 39-сонидан олинди.