Ўзбекистон Миллий университети профессори Шавкат Раҳматуллаевнинг “Ҳозирги адабий ўзбек тили” дарслиги 2006 йили минг нусхада чоп этилди. 460 саҳифадан иборат бу дарслик муаллифнинг 60 йиллик илмий-педагогик изланишлари маҳсулидир. Шу кунгача ўзбек тилшунослари жазм этмаган вазифани Шавкат ака бажарди: мамлакатимиз олий ўқув юртлари бакалаврлик босқичида ўқитиладиган асосий ихтисослик фанини изчил равишда тўлиқ баён қилиб беришга эришди. Ушбу дарслик тилшуносликда чоп этилган ўқув қўлланмаларидан нусха олиш усулида эмас, балки мустақил фикрлаш йўли билан, тилимизнинг миллий хусусиятларига асосланилиб ёзилган. Унда ҳозирги адабий ўзбек тилининг қурилиши илмий-методик асосда теран ёритиб берилган.
Муаллифнинг мустақил фикрлашга интилгани дарсликнинг номланишидаёқ ўз аксини топган. Ҳозиргача ишлатиб келинган “ўзбек адабий тили” термини бошқа тилшуносликлардаги атамага тақлидан пайдо бўлиб қолганини олим ишончли тарзда изоҳлаб, бу борадаги мантиқий хатоликни бартараф этган. Зеро, тил, аввало, унинг соҳиби бўлмиш жамоага нисбат берилади (тил — ўзбек тили), кейингина бу ажралмас бирикмага ташқи сифатловчи қўшилади (ўзбек тили — адабий ўзбек тили). Шу йўсиндаги мустақил фикрлаш дарсликнинг охиригача изчил давом этади.
Ҳозирги адабий ўзбек тилига доир манбаларда тил билан нутқ муносабати ҳақида маълумот берилмасди. Бу масалага кейинги йилларда жиддий эътибор қаратила бошланди. Чунончи, тил ва нутқ иккилиги (дихотомияси), зидланиши (оппозицияси) ҳақидаги фикр ўзбек тилшунослигига тадбиқ қилинди. Шавкат Раҳматуллаев бу янгиликни ижобий баҳолаш билан бирга, айни масалага доир изоҳлар нуқсонли эканини рўй-рост айтди. Дарсликда тилшуносликнинг ушбу бош масаласи бошқа манбалардаги чалкаш ёндашувлардан холи тарзда анча чуқур баён қилинган. Нутқ тилга зид қўйиладиган ҳодиса эмаслиги, тил деганда ижтимоий ҳодиса бир бутун ҳолда тушунилиши, нутқ деганда эса ана шу ижтимоий ҳодисанинг маълум бир ҳолати назарда тутилиши ишонарли асосланган. Асли “тил — нутқ” иккилиги ҳақида эмас, балки тилнинг нутқ ҳосил этиш учун манба бўлиб хизмат қиладиган ҳолати билан нутқ орасидаги муносабат ҳақида гапириш ўринли бўлишини таъкидлаб, олим тилнинг ана шу ҳолатини лисон деб номлашни тавсия қилган. Натижада тилни ва унинг икки ҳолати — лисон ва нутқни тўғри баҳолашга эришилган. Демак, тил ва нутқ иккилиги, зидланиши ҳақида гапириш ўринли эмас. Лисон билан нутқнинг ўзаро муносабатини иккилик (дихотомия) дейиш мумкин-у, лекин зидланиш (оппозиция) дейиш тўғри эмаслиги, лисон нутқ ҳосил этиш учун асос эканлиги, булар орасидаги муносабат асли икки томонламалиги таъкидланган.
Дарсликда “тил: лисон ва нутқ” муносабатидан келиб чиқиб одатдаги “тил бирлиги — нутқ бирлиги” муносабатига ҳам ўзгартиш киритилган: “тил бирлиги: лисоний бирлик ва нутқий бирлик” муносабати белгиланган.
Муаллиф дарсликнинг бўлимларини анъанага кўра фонетика, морфология, синтаксис деб номлашдан воз кечган. Чунки бу терминлар тил қурилишига мансуб бирликларни эмас, балки шуларни ўрганадиган фан соҳаларини англатади. Дарсликда эса, тўғридан-тўғри тил қурилишининг ўзини баён этиш мақсад қилиб қўйилган. Шунинг учун дарсликдаги бўлимлар “Товушлар тизими”, “Лексемалар тизими”, “Морфемалар тизими” каби терминлар билан номланган.
Дарсликда фонемани тил бирлиги деб, товушни нутқ бирлиги деб талқин қилиш тўғри эмаслиги айтилган. Муаллифнинг фикрича, “Фонема тил қурилишидаги алоҳида бир ҳодиса, алоҳида бирлик эмас, балки тил қурилишига мансуб товушларнинг ижтимоий вазифа бажариш ҳолати, холос” (22-бет).
Муаллиф товушни фақат моддий деб баҳолашга ҳам қўшилмайди. Нутқнинг икки — ташқи ва ички ҳолати фарқланганидек, товушнинг ҳам ана шундай икки ҳолати фарқланиши лозим. Товуш талаффуз бирлиги сифатида моддий бирлик бўлади. Ички нутқда товуш моддийликка эга бўлмайди. Демак, тил товушини моддий бирлик дейиш қисман тўғри.
Дарсликнинг “Товушлар тизими” бўлимидаги энг муҳим янгиликни олимнинг товушларни қадимги дунё фанида юзага келган унлилар ва ундошлар деб иккига ажратишдан воз кечиб, янгича таснифни тавсия этганида кўриш мумкин. Рус тилшунослигидаги гласные, согласные терминлари ўзбек тилига унлилар, ундошлар деб калкалаб олиб қабул қилинган, ундошларнинг ички таснифи ва уларнинг номланиши ҳам русча терминларнинг калкаси билан номланган. Товуш таркибида овоз (голос) ва шовқиннинг (шум) иштирок этиши таснифда тўғри ҳисобга олинмаганини таъкидлаб, Шавкат Раҳматуллаев тил товушларини тўртга ажратишни тавсия қилади. Олим ўзи тавсия этаётган таснифда товуш турларини анъанавий термин билан номлашдан воз кечиб, янги терминлар ишлатган. Муаллиф ўринли таъкидлаганидек, “унли” термини “таркибида овоз бор” деган нотўғри тушунчани билдиради. Ваҳоланки, бу товуш тури таркибида фақат овоз қатнашади. Бошқа терминлар ҳам шу йўсинда изоҳланиб, овоздор товуш, овозли товуш, шовқин товуш каби янги терминларга алмаштирилган.
Дарсликнинг “Лексемалар тизими”, “Морфемалар тизими”, “Фраземалар тизими” бўлимлари ҳам ўзбек тилининг ички табиатидан келиб чиқиб ёзилгани билан эътиборга лойиқдир. Жумладан, “Морфемалар тизими” бўлими янги фикр-мулоҳазаларга бой. Хусусан, морфемага тил (лисон) асосида таъриф берилган, сўз таркибидаги ҳар бир маъноли қисмни морфема деб аташ хато дейилган, “чунки бундай дейиш билан тил қурилишининг лексик босқичи ўзига хос бирлигидан маҳрум қилинган бўлади”. Олим морфемани “энг кичик тил бирлиги” дейиш етарли эмаслигини таъкидлаб, “грамматик маъно ифодалашга хизмат қиладиган энг кичик сегмент тил бирлиги”, дейишни тавсия қилади. Ҳозиргача “ёрдамчи сўз туркуми” деб қаралган кўмакчилар бу дарсликда лексик табиатли морфема деб баҳоланган ва бу фикр кўмакчи морфемалар сингари сўзнинг (лексемашаклнинг) таркибига киришини асосга олиб айтилган. “Сўз туркуми” термини таркибидаги “сўз” қисми эндиликда ортиқча бўлиб қолгани, туркумланиш фраземаларга ҳам хос экани таъкидланган.
“Сўз” термини турли хил ҳодисаларнинг номи сифатида ишлатилиши маълум. Масалан: уй ҳам, ўйла таркибидаги ўй-асоси ҳам сўз дейилади. Шуни ҳисобга олиб, дарсликда сўз термини ишлатилмаган. “Бирламчи синтактик бирлик” мундарижаси лекссмашакл термини билан англатилган. Лексемашакл — тузма тил бирлиги бўлиб, лисоний бирлик ҳолатида формулага тенг бўлиши, бундай формула аниқ лексема ва морфема билан тўлдирилгач нутқий бирлик ҳолатига ўтиши таъкидланган. Умумий мулоҳазалардан кейин лексемашакллар ҳар бир туркум бўйича муфассал тасвирланган.
Профессор Ш.Раҳматуллаевнинг тил қурилишининг коммуникатив бирлиги бўлмиш гап ҳақидаги фикрлари дарсликдан катта ўрин олган. Муаллиф гап термини ўрнига гапшакл терминини ишлатади. Асос қилиб бу синтактик бирликни таркиб топтирувчи эга ва кесим бўлаклар тугал грамматик шаклланган бирлик билан, одатда, лексемашакл билан ифодаланишини айтади. Дарсликнинг “Гапшакллар тизими” бўлимида диққатни тортадиган фикр-мулоҳазалар кўп. Улардан айримларини таъкидлаб ўтамиз. Чунончи, муаллиф “Ўзбек тилида гапнинг асоси кесимдан иборат, бу — ўзбек тилининг миллий хусусияти”, дейилган даъвога қўшилмайди. Келаман лексемашакл гапга тенг бўлганидек, приду ҳам гапга тенг. Ўзбек ва рус тилига мансуб шу икки бирликни қиёслашнинг ўзиёқ юқоридаги “даъво” асоссиз эканини кўрсатади.
Дарсликнинг “Адабиёт” қисмига назар ташлаган киши ушбу қўлланмани ёзишга муаллиф 50-йиллардан буён тайёргарлик кўриб келганини англайди. Ундаги янгиликлар бугун дабдурустдан айтилмай, кўп йиллар давомида қайта-қайта пишитиб келинган. Профессор Ш.Раҳматуллаев қаламига мансуб янги фикр-мулоҳазалар илм тарозисида ўлчаниб, ўзининг муносиб баҳосини, албатта, олади, деб ўйлаймиз.

Ҳасанбой ЖАМОЛХОНОВ,
Рихсибой ЮНУСОВ,
профессорлар
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2008 йил 18-сонидан олинди.