Shoir, nosir, dramaturg Imant Ziyedonis (Imants Ziedonis) 1933 yilda Latviyaning Slok shahrida tug‘ilgan. 1959 yilda filologiya mutaxassisligi bo‘yicha bakalavr diplomiga ega bo‘lgan. Ijodiy faoliyatini she’rlar yozishdan boshlagan muallif nasr va nazm oralig‘idagi chuqur hissiy ta’sirchanlikka ega yangi adabiy shakllar yaratishga uringan.
Uning “Epifaniyalar”i aqlning musiqiy o‘yinlariga o‘xshaydi, “Ertaklar”i rangdor fikrlarning uyg‘un kompozitsiyasi, “Kurzemite” bo‘lsa – kichik estetik tadqiqotlardir. Latviya xalq shoiri. Imant Ziyedonis 2013 yil Rigada vafot etgan.

* * *

«Ha» va «yo‘q»ning o‘rtasida mash’um bo‘shliq bor.
«Manfiy» bilan «musbat»ning ham o‘rtasida u.
Nima uchun yashayapman bu dunyoda men.
Nima uchun kurashaman, kurashmikan shu?

«Ha» va «yo‘q»ning o‘rtasida bir bo‘shliq mash’um —
«Musbat» bilan «manfiy»ning ham orasida u.
Minglab, minglab yo‘lovchilar botqoqlikda jim —
Ikki tog‘ning o‘rtasida ko‘z yumgan mangu.

«Ha» va «yo‘q»ning o‘rtasida o‘limday bo‘shliq.
Chaqirasan. Ovoz chiqmas. Yo‘qdir aks-sado,
Quyosh yo‘qdir, zamin yo‘qdir, nafas, havo yo‘q.
Nahotki, men shunda qolib, bo‘larman ado?

Tong otadi — bitta emas, ikki tong otar.
Ikki quyosh chiqib, minar ikki cho‘qqiga.
Elkalarim: bu o‘ng, bu chap — o‘rtada yotar
«Ha» va «yo‘q»ning o‘rtasida mening bo‘shlig‘im.

* * *

Ajib palla edi o‘sha yoz.
Biz gullar tilida suhbatlashgandik,
Ya’ni, imo-ishora bilan
Momaqaymoq bo‘lib gapirdik may o‘rtasida.
Momaqaymoq tolalari yopishgan asalari kabi
So‘zlarimiz uchdi
atrofda — sariq.

Siren shevasida gapirmoq qiyin —
Siren monand oqshomlarda so‘zlar yonib ketadi
Va qalbda qoladi ularning kuli.

Iyulda qizg‘aldoqcha gapirib ko‘rdik —
So‘zlarimiz qizg‘aldoq boshida qoldi.
Endi, men yolg‘izman.
Yonimda hech kim yo‘q, hech kim ko‘rmaydi:
Qurib qolgan qizg‘aldoqni o‘ynayman qo‘lda —
Yolg‘iz bo‘lsam,
Shunday suhbatlashaman sen bilan.

Keyin biz qichitqon bo‘lib so‘zlashdik,
Uzoq, juda uzoq so‘zlashdik bizlar,
Hozir o‘ylab ko‘roam, bu tilda
Bir so‘z ham aytmaslik kerak ekan.
Zotan, kuzda
Birimiz — oddiy pushtirang,
Ikkinchimiz — och, nixryatda och qizilrang
Ilongullar tilida suhbatlashar ekan,
Birdan tushunmay qoldik bir-birimizni.

Keyinroq, qo‘qongul…
Har xili bor edi bu gulning
Sen siyoh rangini tanlading shartta.
Men bo‘lsam, gapirdim za’far rangida.
Shu sabab, hech balo tushunolmadim.

Undan ham keyinroq… barchasi so‘ldi.
Bachkiguldan boshqa — qisir guldan boshqa
Barchasi so‘ldi.
Derazaning oynalari o‘rtasida
O‘sib turibdi u — kecha ko‘rdim.
Deraza raxida o‘tirib,
Bachkigul tilida o‘zimga-o‘zim
G‘udranaman:
«Tezda oynalarga qish gul soladi.
Ammo uning shevasida
Bir so‘z ham aytmayman».

* * *

Yo‘lning chekkasida turib,
Yonib ketgan uyning o‘rnida
Ko‘mir bilan
O‘lik mo‘rilarning toshiga
Bir qo‘shiq yozaman:
Sovib qolgan o‘choqlar haqida,
O‘chib qolgan ko‘mirlar,
Uysiz va darbadar mushuklar,
Onasining jasadin quchoqlab
Yig‘layotgan go‘daklar haqida
Yozaman — kuygan xonadonning
O‘rnida topilgan parcha ko‘mir-la.

Odamlar, bu mudhish mo‘rilarni
Olib tashlamang, tursin.
Shunday tursin, toki o‘zini
Begona sezsin bunda olma daraxti!
Chirmovuq maysaga chirmashsin
Chirmashmoqqa narsa topolmay,
Atirgullar to‘lib ketsin boqqa,
So‘qmoqlarni bekitsin siren.

Men yangi yil oqshomida
Omadni sinayotganlar haqida yozaman.
Nonning isi haqida,
Palyonlar charsillab yonguvchi
Tandirlar haqida yozaman,
Bir burda non haqida yozaman:
«Nonning ushog‘i» deb atarlar uni.

Bu yerda uy bo‘lgan bir paytlar…
Kul aylanar gulga,
G‘isht qo‘shilib ketar maysaga.
Azob xotirotga qo‘shilganday,
Ertaga bu yerdan ketaman,
Ammo hozir
O‘lik mo‘rilarga — qabritoshlarga
Ko‘mir parchasi-la yozar ekanman,
Tilinib-tilinib og‘riydi ko‘ksim.

M.Solih tarjimasi

EPIFANIYaLAR

Epifaniya – yunoncha so‘z. In’ikos. Kashf. Sezilar-sezilmas sur’at, qisqa chaqin, tezoqar hayotning zim-ziyo lahzalaridan parchalar, tarang tafakkur quyqalari, ishora, sezim, harakat, qiliq, qandaydir buyum.
Qisqa chaqinlar, sur’atlar, ba’zida bir-birini rad etuvchi nimadir – dialektik ziddiyat – turli hodisalarning umumiyligi va hatto yagonadagi to‘la zidlik – dialektik aloqa – uzluksiz oqim. Va oqimning umumiy yo‘nalishi – tug‘ilishdan tug‘ilishgacha, tug‘ilishdan va yana tug‘ilishgacha, o‘lim ostidagi tiriklikning mangu tantanasi, hayot, uning abadiyligi, yengilmasligi, zarur bo‘lgan jamiki tantanavor ohanglar.
Epifaniyalar – bu jo‘n mazmunning she’rga solingani emas. O‘ylashimcha, ular she’rga yaqin.
Yaqin, ammo tamoman she’rlar emas.
Ehtimol, nasrdagi nazm?
Ehtimol, nazmdagi nasr?

* * *

Hali erta. Ko‘p erta hali. Hali ko‘zlarini ochmagan quyosh. Hali belanchakni tebratmas ona, otlaridan xabar olmadi ota. Poyabzallar yotar eshik ortida, ostona eshigi ortida, safar eshigi ortida.
Kechagi kun sahn taxtalari tirqishlarida orom olar. Arang eshitiluvchi xo‘rsinish piyola sochig‘iga berkinadi, go‘yo serg‘alva so‘z pech kuliga singib ketgani misol.
Ammo sezdirmayin tongga o‘tib olar tungi tush va mana stolda uyg‘ongan qalpoq. Qalpoq ko‘z ochgan ilk xo‘rozlardek juda ham erta.
Butkul erta, tamoman erta. Ilgakdagi qalpoqlar meni kutar – ketmoqlik kerak.
Hali menga bor. Ilk qadamim qo‘ya olmadim hali, eshik tutqichiga biror bora qo‘l urmadim ham, biror bora kuylolmadim sahar shabnamlariga.
Hali xushlashmadim quyosh bilan, yo‘q. Bilaman, u erta tongda balqadi, uchinchi va to‘rtinchi xo‘roz qichqirig‘i oralig‘ida yoki boshqalari oralig‘ida, ehtimol, adashgandirman – har holda, yaqinlik soati, axir uyqudagi batraklar pishillashi tingan, deraza pardalari tushirib qo‘yilgan.
O‘zimning ilk ostonamdan o‘tib boraman – g‘ira-shira nimadandir – ­imkonsizlik va xotirlashdan – budu nobud omonat nimadandir – o‘z ostonamdan – tumanli saharga tomon. Bu axir bolaligim.
Sovuq va sovuqbosh quyosh o‘z so‘zini aytmadi hali, yo‘lak olib ketar tumanga. Unda, tuman oqligida mening qudug‘im boshida o‘rnashar avval. Yo‘l avvali, demak, ostonadan quduqqa qalqar. Bu yodimda qoladi. So‘lda chetan, o‘ngda arg‘uvon, yo‘lak zarang, yo‘lak qayishqoq, o‘tar yashil o‘tloq yoqalab, hozircha yo‘q, boshqa hech yo‘l yo‘q.
Quduq tubi. Termulaman – o‘sha chuqurlikda, olisda yog‘dulanar suv.
Ovoz beraman: “O-o!” sado berar, jarang sochar, kuylar sas – Meliaylis xori misol.
Yog‘och quduq tepasida bir g‘alati arg‘amchi. Yon atrofda hech zog‘ bo‘lmasa, kim ularga tortib beradi? U kimga kerak – o‘sha suv, o‘sha zim-ziyo chuqurlikdagi?
O‘shanda eshik ochilar, ona chiqib keladi va der:
– Tez orada tug‘ilar quyosh. Tezroq turgin sen – mening o‘g‘lim.

* * *

O‘zi bilan bahslashilmas – bahs qilinar boshqalar bilan.
Daryo sohil bilan bahslashar.
Qirg‘iy shamol bilan dovlashar.
Bir til boshqa tillar bilan bellashar.
Ko‘zga ko‘z, tishga tish.
Ammo o‘ziga qarshi kelguvchi ko‘z yo‘q, o‘ziga qarshi kelguvchi tish yo‘q. O‘zi bilan bahslashmaydigan o‘zgalar bilan qanday bahslashsin. U janjalkash bo‘ladi. U bahslashishni istamaydi – u janjal ko‘taradi. Daryo sohil bilan urishadi, qo‘ng‘iz stol bilan urishib qolar, it-chi, suyak bilan g‘ajishib yotar, inson – inson bilan. Bu urishqoqlarning ulug‘ qo‘shini – ular o‘zlari bilan bahslashishni xohlamaydilar.
O, ha, men tushunaman – daryoning, g‘olib daryo ostonasining, bir vaqtning o‘zida o‘zi bilan dovlashishi imkonsiz, negaki u holda u g‘olib kelolmas. Tish boshqa tish bilan qarshi turganda bir nafas ham o‘zi bilan bahslasha olmas – unda unga g‘alaba nasib bo‘lmaydi. Ko‘zning kimnidir o‘rtamoq va jazb etmoqni xohlagan chog‘da o‘zi o‘zidan shubha qilishi imkondan xorij, bu axir o‘z kuchini qirqmoq degani.
Xo‘sh keyin-chi, keyin?
Hozircha daryo lashkarlari tamom g‘olib emas, asta-sekin gir aylanar suv girdoblari – hech fikrga tolmasmikin o‘shanda daryo? Ko‘zlaring begona ko‘zlar ustidan g‘olib kelgach, so‘ng, o‘zi bilan tortishib azob chekmaydimi o‘shanda?
Azob chekmasmi? O‘shanda sen telba. Va sening devonavor g‘olibliging.
Agar daryo girdoblarsiz, suv sokin tortsa, agar pivo o‘z kuchini boy bersa va odamlar o‘zaro ziddiyatga bormasalar – o‘shanda yakka savdoyilar mag‘lub ketarlar. Shubhasiz. Hech vaqt shubha bilan kuzatmaslar shunda hayotni.

* * *
Bu dunyoda hech narsa bizga tezgina taqdim etilmas. Dunyo g‘alat tuzilgan. Kutgin, har qadamda tayinlashadi: kutgin, kut.
Doimiy va mashaqqat ichra kutaman. Kutaman, qachon keladi trolleybus. Kutaman, qachon yetiladi kartoshka. Kutaman, qachon yuksalaman samoga. Ammo shunda menga aytarlar: shoshma, kut, avval o‘z dunyongda yashab tur.
Dunyo intizorlikda. Ona farzand kutadi, qiz muhabbat, faxriy xizmatchi mukofot kutadi, ozurdajon ro‘shnolik. Kut, biroz sabr qil. Sen chidaysan, vaqt esa to‘xtab bormoqda – kutishga evrilmoqda. Vaqtning har ulushi shundayin ma’nisiz tanballik sabab sovuriladi. U galdagi lahzani kutadi – ortga tisarilmasa edi, ish avvalidan chekinilmasa edi.
Yaqin bormoq uchun peshvoz chiqmoq kerak, kutish emas.
Aytishadi – kutsang-chi, kechasi yotib o‘yla, ertasi turib so‘yla. Bu beg‘amlik ortiga berkinishmasmi, emishki, ertaga bajarish mumkin bo‘lganni bugun bajarma? Shundayin, kechiktirilar erta yana bir kunga. Kelajak – avval-boshdan chekinuvchi haybatli yam-yashil qisqichbaqamidiki, istiqbolimiz tomon o‘rmalasin?
Biz kelajakka kirib boramizmi yoki kelajak bizga kirib keladimi?
Kut, kelajak keladi. Kutgin, hali futbol darvozasi chopib keladi to‘p istiqboliga va nishon yaqinlashib borar o‘zi uchun o‘qni so‘rab olgani. Kut! Sabrli bo‘l! Shoshilma! Bardosh bilan kutgin va sening vaqting keladi.
Ammo faqat sening so‘nggi nafasing senga shunday keladi. U allaqachon yo‘lga chiqqan. Va chaladi oyoqlaringdan.
Sabr tagi sariq oltin, ma’qullaydi maqol.
Endi yo‘q! Yaqinlashmoq – istiqbol tomon yurmoq kerak, kutish emas! Endi yo‘q!

* * *

Sizga aytaman – kuylang! Shu sizga ma’qulmi, kuylayvering. Qasdma-qasd dag‘allik bilan bo‘lsa ham qoyim turib kuylang. Kuylang, tahqirlaganning ko‘zlariga kirib kuylang. Kuylang, sizni tepkilashganda o‘z afzalligingizda shodlanib kuylang.
Men yaxshi tushunaman buni. Kichkinaligimda ko‘rganman oynadan: qo‘shni ayol o‘z o‘g‘ilchasini savalardi.
U bostirmada turar va kuylardi. Ona uni kaltaklar, u bo‘lsa jilmayar va kuylardi. U xo‘rlardi, u kuylardi. U tayoqlab toldi, u kuylardi. U qo‘llarini tushirdi, u ketdi silagancha lat yegan yelkasini yoshlari bilan, u to‘qirdi xush ohanglar.
Kuylang tirband avtobuslarda va buning uchun haq so‘rasalar – to‘lang!
Kuylang, musallas simirayotganda. Kuylang qabrlar boshida. Nega jim turishingiz kerak, kuylang. U eshitmas. Uning uchunmas. Kuylasangiz-chi, uning qazosi emas, o‘z hayotingiz uchun. Qabrdan ungan ignabarglar haqidamas, cho‘qqidagi hov anavi yaproqchalar haqida. O‘zingiz – tirikligingiz uchun kuylang, kuy sizga kerak, unga emas.
…Sen tunda uyg‘ongin va tinglab ko‘r – bulbul kuylar. Mana axir ko‘r, kuy tunda yashamoqda.
Kuylarmisan tongda, quyoshli tongda? O‘kinch, nafrat kuylarimi, muzaffariyat kuylari?
Qani, qayerda u, sening olg‘a boshlovchi kuying? Sen allaqachon g‘olibmisan – tongda kuylayotgan? Yoki mag‘lubmisan – tamom kuylamayotgan?

***

Sezyapman – qanchalar cheklangan mendagi aql. Sezyapman, allakim – mehvar – doimiy iztirob chekuvchi. Uni bog‘langan sigir bilaman. O‘z qozig‘i atrofida tez, tipirchilab qanchalar chopsa, o‘shancha qisqarar mendagi arqon. O‘z qozig‘i atrofida aylanverar, ammo jamiki doira mendan toraygan, endi uning aytgani bo‘lmas.
Men bilmasman, nima kechar keyin, undan-da keyin. Ko‘rsichqon yerdan o‘rmalab chiqar va menga der: “Hov anavi yaylovda, hov anavi o‘rmon etagida shunchalar sozmi?” Unga qanday javob aytayin? Nomus iqror bo‘lar: mening arqon tutishim menga lobid emas. So‘zsiz bosh silkiyman – bilganicha tushunaversin.
Ammo ahyon-ahyon, bexosdan, olis go‘sha ajib lahzalarda yonimda chaqnar. Men tuxum ichiga kirib borolamanu, qobiqni parchalay olmasman. Men po‘lat sandiqqa tusholamanu, sindirolmasman uni. Dunyo nozik va qayishqoq holatda voqe bo‘lar men uchun.
Kecha qo‘lim shoxdagi olmaga yetmagan edi, bugun-chi, uni shunchaki olib qo‘yolaman. Kecha men eplolmasdim, o‘ylolmasdim o‘sha olma haqida – go‘yo yuksak cho‘qqida edi, bugun-chi, qo‘lim hatto uzun va uzayib borar yana ham.
O‘sha kez meni qo‘rqinch tutar – to‘xtamasmi qo‘l – uzilay deb turgan shunchalar ingichkalikdan, shunchalar inichkalikdan va men qo‘llarimni tortib olaman. (Bilmayman, qay vatandan va ortiqchalik qilar mana shu keragidan ortiq va ko‘p nozik qo‘rquv.)
Bordir ko‘p ortiqlik va ingichkalik, uning uchun masofa yo‘q. Va qo‘limni qo‘yib yuborgum uzayishiga, o‘sishi ham qolishiga nechog‘lik mumkin bo‘lsa ingichkalikda, nechog‘lik mumkin bo‘lsa uzunlikda, axir, hov anavi yuksakda – olma! Qo‘llarim bo‘lib borar tamom ingichka, yana ingichka, tezdan uchib borar kuz osmonida mezonlar monand.
O‘shanda menga kimdir aytar: “Bu axir qo‘llar emas. Bu qo‘llar emas. Qo‘l shundayin bo‘la olarmi? Olmaga bunday qo‘llarning uzayishi imkonsiz. Umuman olganda, qo‘l bunday holga tushmaydi”.
Ammo men yaxshi bilaman, qo‘l shu qadar ingichka bo‘loladiki – hatto ko‘z ilg‘amas, hatto ko‘rinmas, faqat ilg‘ash mumkin bo‘lgan miqdorda. Men buni bilaman, kirmasman hech kimning so‘ziga, uzayib boraman va hozir yetkazaman uni olmaga.
Va birdan sezib qoldim – ingichkalashish haddiga yetdi, haddimga yetdim. Bu mening chegaram. Bu og‘riqli, bu bir dahshatli. Sezayapman yana o‘z cheklanganligim. Agar sal-sal, yana sal-sal uzayganimda – mening qo‘lim uzilardi. Va hech qanaqasiga meni yuksakdagi o‘sha olmaga yetkazolmasdi.
Xuddi shunday nigoh bilan, xuddi shunday hid bilmoq bilan.
Mening burun parraklarim – nozikmijoz skripka. Jasmin gullagan qora tunda qandaylar o‘ynaydi u. Ayon his qilaman hidni – Yanov kuni qo‘shig‘idagidek – shunday hid kelar qayinlarning so‘lg‘in yaproqlaridan.
Mening parraklarim yoqimli kuy kuylar. Ko‘kat va karamdan hozirlangan ajib popurri haqida. Ezgulik hidi, seld balig‘i hidi, dengiz bilan yelim etik hidi kelar men tomon. To‘y qo‘shiqlari ifori kelar – mirtdan. So‘lgan ninabarglar hidi bo‘lsa qabristonlar so‘qmog‘idan o‘tib keladi menga.
Sezilar-sezilmas yanada nozik hidlar kelmoqda. Tinglayapman, bolta qanday hid berar – ha, ha, u qatron hidini beradi, ammo yana nimadir aralash kelar, yana nimadir – u olma daraxtlarin kesganga o‘xshar. Nega?
Shunday hid berar ekan-da yomg‘ir tomchilari!..
(Go‘dak non va asal bilan bor va asalning yaltiroq tomchilari tomarlar yerga…
Biz sen bilan olchalarni juda ko‘p yedik, mana endi erinchoqlik bilan og‘iz ochasan va totli olchalarni majburlab lablaringga tutaman…
Bir kuni musallas to‘la qadahni to‘kib tashladim kimningdir basharasiga, men hech o‘kinmadim bunda…)
Bularning hammasi bug‘ga aylanayotir qachonlardir yomg‘ir tomchilariga aylangan hidlar. Yomg‘ir yog‘ar chog‘da burun parraklarimda bu iforlar o‘yinga tushar – noktyurn ijro etmoqda yoki ko‘hna menuetga o‘xshash bir nima.
Hidlar tovushlarga evrilar, tovushlar hidlarga ko‘chadi. Qandaylar kuylaydi tun bo‘yi ajdar og‘izlar!
– Eh, mumkinmas bunday bo‘lishi sira mumkinmas! Bu qandayin izdan chiqishlik, bu shunchaki xasta tasavvur!
Siz ayting, mumkinmasmi? O‘zlari tekshirib ko‘rishlari mumkin – liboslarni yeching, barini yeching, turing yomg‘ir ostida va uning ostida shodlik anqiydi! Ko‘lmaklaru yomg‘ir tomchilari hid taratmasmi – ular oila va xalq, inson hayotining iforini bermasmi?
O‘rmon oq qo‘ziqorinlari baritonni bermasmi? Qo‘ziqorinlar – alt, tamaki – sopranomasmi? Qo‘ziqorinlar balerinalardek raqsga tushmasmi?
Gullolalar itning tungi uzoq uvlashini eslatmaydimi?
Tovushlar sokinlik yana injalik. Seza boshlaganman – qayerdan bosh ko‘tarar qo‘ziqorin va kutdim uni. Men deyarli eshitganman – daryo yuzasidagi chumoli kulgisini. Allaqachon qo‘lim yetgan osmondagi archamonand bulutga. Ammo tamom qilmay qo‘rqaman – shular rostmi, shular me’yormi?
Va qaytdim ortimga – yettirangli dunyoga, yettiohangli dunyoga.
Do-re-mi-fa-sol-lya-si-do. Do-si-lya-sol-fa-mi-re-do. Do-re-mi-fa…
Etti. Boshqa yo‘q.

Rus tilidan Shahnoza Nazarova tarjimasi