Сесар Вальехо (César Abraham Vallejo Mendoza) – Лотин Америкаси қитъаси ва испантилли шеъриятнинг энг машҳур сиймоларидан бири. У 1892 йилнинг 16 мартида Перунинг Сантъяго де Чуко шаҳрида туғилган. Умр бўйи ўқитувчилик билан шуғулланган Сесар Вальехо жуда машаққатли ҳаёт кечирди. Ҳаётини ўнглаш ва умрини ижодга бағишлаш мақсадида она юртини тарк этиб, Парижга боради. Аммо, ХХ аср ибтидосидан бошлаб дунё шоирлари ва мусаввирларини оҳанрабодек тортган фаранглар пойтахтида ҳам Сесар Вальехо ночорликдан қутилолмади. Шеърларининг бирида айнан Париж шаҳрида вафот этишини олдиндан башорат қилганидек, шоир 1938 йил 15 апрелда Париж шаҳрида 46 ёшида вафот этади.
ХАЛҚ ҚУДРАТИ
Жанг тугади. Ҳалок бўлди аскар.
Ёнига тиз чўкди ўртоғи:
«Ўлмагин! Мен сени севаман, ахир!»
Аммо у бежон эди, бежон эди фақат.
Кейин икки дўсти қўшилиб бўзлади:
«Кетмагин! Тириклар ёнига қайтгин!»
Аммо у бежон эди, бежон эди фақат.
Кейин ўн, юз, минг, юз минг одам
унга нажот истаб йиғлашди:
«Ўлимдан кучлидир сенга севгимиз»,
Аммо у бежон эди, бежон эди фақат.
Миллионлаб одамлар нола қилдилар
Бошида туришиб: «Биз билан қолгин!»
Аммо у бежон эди, бежон эди фақат.
Шунда инсоният эгилди унинг бошида.
Нохос бебахт аскар кўзини очиб,
Ўрнидан оҳиста турди-да,
олға юриб кетди,
кимнидир елкасидан қучиб.
ҚОРА КУН
Биров деди:
– Кўксимни ўқлар
тешиб ўтганда
Марнеда бўлганди
Менинг энг қора куним.
Бошқаси деди:
– Мен энг қора кунимни
Икогамада учратдим;
соҳилдан ювиб кетди одамларни
зилзиладан мавжланган денгиз —
Мен омон қолдим.
Яна бири деди:
– Кундузлари ухлаб қолсам
Бу — менинг энг қора кунимдир.
Яна бири деди:
– Бир гал ёлғиз қолгандим,
Ўша менинг энг қора кунимдир.
Яна бири деди:
– Мен энг қора кунимда
зиндонга тушгандим Перуда.
Яна бири деди:
– Менинг энг қора куним —
отамни тушунган кунимдир.
Охир бири деди:
узоқ жим қолиб:
– Менинг қаро куним
ҳали келган йўқ…
* * *
Дурбинга ишонгин, кўзларга эмас,
Шотига ишонгин, зинага эмас,
Қанотга ишонгин, қушларга эмас
ва ишон ўзингга, ўзингга, ўзингга мудом.
Шаробга ишонма, жомга ишонгин,
Тирикка ишонма, ўликка ишон,
Ёвузликка ишон, ёвузга эмас
ва ишон ўзингга, ўзингга, ўзингга мудом.
Бир кишига эмас, ишонгин кўпга,
Шимга ишонмагин, оёққа ишон.
Ўзанга ишонгин, оқимга эмас
ва ишон ўзингга, ўзингга, ўзингга мудом.
Деразага ишон, эшикка эмас,
Тўққиз ойга эмас, онага ишон,
Тақдирга ишонгин, тасодифгамас
ва ишон ўзингга, ўзингга, ўзингга мудом.
Русчадан Усмон Азим таржималари
ОҚ ТОШ ҚОРА ТОШ УСТИДА
Парижда ўламан ёмғир ёғган пайт,
Ҳеч қачон унутиб бўлмайдиган кун.
Парижда ўламан, шу бугунгидай,
Айни пайшанбада ёлғиз ва дилхун.
Пайшанба бўлади шу бугунгидай,
Худди ҳозиргидай ёғади ёмғир,
Қоғозга эгилиб ғам тўкканим пайт,
Ўшандаям елкам зирқираб оғрир.
Алвидо,Вальехо! Эдинг беозор,
Аммо азоблашди сени бир умр,
Туну кун ҳаётдан қилдилар безор.
Барчасига гувоҳ: кўзда сўнган нур,
Узун пайшанбалар,оғриган қўллар,
Ёлғизлик, охири кўринмас йўллар…
ИНСОНИЯТ
Сўнгига етаркан саваш, бир одам
Ҳалок бўлган аскар ёнига келди.
“Мен сени севаман, ўлмагин!” — деди,
Аммо, аскар тирилмади.
Яна биров келди, иккковлон бўлиб,
“Кетмагин,тирилгин,яшагин!” — деди.
Аммо, аскар тирилмади.
Йигирма,юз,минг, беш юз минг киши
Қошига келдилар ҳайқириб гуррос:
“Ўлимга қаршидир бизнинг севгимиз!”
Аммо, аскар тирилмади.
Бошида тўпланиб миллион одам,
Бир бўлиб айтдилар:”Қайтгин,биродар!”
Аммо, аскар тирилмади.
Ниҳоят, тўпланди бор инсоният,
Шунда мурда маҳзун кўзини очди,
Дуч келган энг биринчи одамни қучди,
Олдинга талпинди сўнг шиддат билан…
ҲАЁТНИНГ ЭНГ ҚЎРҚИНЧЛИ ЛАҲЗАСИ
Бир одам дедики:
— Ҳаётимнинг энг қўрқинчли лаҳзаси
Марне саваши пайтида,
Кўксимдан ярадор бўлган пайтимдир.
Бир бошқа одам дедики:
— Ҳаётимнинг энг қўрқинчли лаҳзаси
Иокогамада зилзила пайти,
Денгиз ёқдан ёприлган тўфон
Бўёқ дўкони айвонида турган барчани
Ютганида омон қолган пайтимдир.
Ва бир бошқа одам дедики:
— Ҳаётимнинг энг қўрқинчли лаҳзаси
Кундуз куни ухлаб қолган чоғимдир.
Ва бир одам дедики:
— Ҳаётимнинг энг қўрқинчли лаҳзаси
Якка ёлғиз қолганимни туйган пайтимдир.
Ва бир одам дедики:
— Ҳаётимнинг энг қўрқинчли лаҳзаси
Перуда қамоққа тушган кунимдир.
Ва бир одам дедики:
— Ҳаётимнинг энг қўрқинчли лаҳзаси
Тасодифан отамни англаган пайтим.
Ва энг сўнгги одам дедики:
— Ҳаётимнинг энг қўрқинчли лаҳзаси
Ҳалигача тугагани йўқ.
Хуршид Даврон таржималари
МАШАҚҚАТ
Тамом. Ва тағин — ҳаёт!
Тамом. Ва тағин — ўлим!
Тамом. Ва тағин — жимлик!
Тамом. Ва тағин — ҳечлик!
Тамом. Ва тағин — олам!
Тамом. Ва тағин — гард!
Тамом. Ва тағин — тангри!
Тамом. Ва тағин — хок!
Тамом. Ва тағин — нур!
Тамом. Ва тағин — дуд!
Тамом. Ва тағин — йиғи!
Тамом. Ва тағин — кулги!
Тамом…
Икром Отамурод таржимаси
СОҒИНИШ
Кекса отагинам мудрайди аста,
Оламни, одамни унутган тамом;
Кўнглини бир ташвиш айлар шикаста,
Ўлғиз мени ўйлаб эзилар мудом.
Кимсасиз хор кулба; шом чўкар сокин,
Ўғлонлар на хабар ва на хат йўллар.
Отам уйғонар-да, эслайди мискин
Мисрга сафарим, бегона эллар.
Кўз ўнгидан бари ўтади бир-бир,
Қўмсаб мени такрор энтикар оғир.
Боғда мевалардан тотинар онам,
Бироқ ҳеч биридан тўлмайди кўнгли.
Ҳамиша шундай у, яккам-ягонам,
Ўзи кулган билан кўзлари мунгли.
На бола-бақра бор, на шовқин-сурон,
На хабар, на мужда, ҳувиллаган уй.
Қалбимни титратар бамисли бўрон,
Ватаним ёдимга солган ҳазин куй!
* * *
Тўрт томондан қисар тўрт девор,
Тўрт томонда девор тор қафас.
Қутулмоғим наҳотки душвор.
Исканжада вужуд, оёқ-қўл,
Тўрт томонга тортар тўрт бурчак,
Бурчак деманг, бу тўрт кишан, ғул!
Қайлардасан халоскорим, айт!
Тўрт томондан урилган кишан,
Азобидан халос айла, қайт!
Ҳамроҳ бўлсанг, бўлсанг ҳамнафас,
Боғи беҳишт бўларди аниқ,
Тўрт томонда тўрт девор қафас!
Деворларнинг бир жуфти, хиёл
Узунроғи бутун тун, марҳум
Бироқ ҳануз битта болани.
Икки қўлидан ўнгирлар бўйлаб
Бошлаб борар икки модарнинг
Арвоҳидай эзди тун бўйи.
Афтодаман, ночор, қон бағир,
Нажот қайда озурда жонга,
Ў Раб, бу не уқубат ахир!
То қабрга дўнмай тор қафас,
Келақол тез, эй Исонафас!
АКАМ МИГЕЛГА
Ўлғизман, иморат пойида ёлғиз,
Сени қўмсаб армон ўртади бағрим.
Аввалгидек бекинмачоқ ўйнай олсайдик,
Онам шўрлик бошимиз силаб:
“Етар шумтакалар…” деган бўларди.
Ҳар галгидек шом пайтида беркиниб олсам,
Тополмасдинг мени ҳатто ернинг тагидан.
Кейин меҳмонхонада,
йўлакнинг бурчагига беркинардинг мендан.
Кўп кулган бир йиғлар деганларидай
Жанжал билан тугарди гоҳ ўйинларимиз.
Машъум август кечаси, нурафшон тонг арафасида
беркиндинг сен, Мигель, росмана, бироқ чеҳрангда
қув табассум эмас, муҳрланган мангу ғам-ғусса.
Мен эса безовта эгизак қалбинг
тўрт томонга зир югурсам ҳам
тополмай ҳеч армондаман, ҳамон армонда.
Болалигим осмонида булутлар қора.
Чорлагайман сени, Мигель,
беркинган жойингдан чиқақол тез, чиқ!
Онам ҳам хавотир олаётгандир.
ДУРАНГО ВАЙРОНАЛАРИДА МОТАМ АЛЁРИ
Испан қишлоқларин хоки муқаддас,
Тангри паноҳида сақлагай омон,
Заволдан камолга юзландинг сен, бас.
Гар хоки туробсан, ёвқурсан, довсан,
Парвозинг сарбаланд бўлгай тоабад,
Бошимиз узра балқ, мисли яловсан.
Ўнғинлар каъридан чиққансан омон,
Мунаввар маъволар сенга мунтазир,
Ўнғинлар қаъридан чиққансан омон.
Муқаддас заминим, эй қасоскор руҳ,
Барқарор бўлгай бахт, иқболинг сенинг,
Муқаддас заминим, эй қасоскор руҳ.
Руҳимиз қаноти нажот наҳрисан,
Бағрингни долғалар қилмагай пора,
Марҳумлар қарғиши, лаънат, қаҳрисан.
Муқаддас туробим, малҳам, тўтиё,
Эй мудом мардона, мудом жасур, мард,
Эй зулмат кўксига санчилган зиё.
Муқаддас туробим, эй аламдийда,
Иқболинг қуёши порлагай мангу,
Муқаддас туробим, эй аламдийда.
ҚОРА ЭЛЧИЛАР
Ҳаётнинг шундай зўр зарбалари бор,
Ҳаётнинг бор шундай зўр зарбалари,
Тангрининг қаҳридек,
бамисоли Тангрининг қаҳри,
зарбаларни сезгандай гўё
бор дарду ҳасратим бедор-безовта
бор дарду ҳасратим жунбушга келиб,
Кўнглимда қўзғайди ғалаён…
Тақдир зарбалари,
Зарбалар….
Айтарли кўп эмас ва лекин
Ўта қатъиятли чеҳраларга ҳам ва ҳатто
забардаст елкаларга ҳам чандиқдай тоабад
қолдирар мангу асорат
эҳтимол, булар Отеллонинг ёлдор тулпорларидир,
балки, қора элчилари ажалнинг, унинг жарчилари.
Бу сабрланд Исойи Масиҳ қалбининг таназзули бу,
Етмиш икки томиримиз титратган ҳол бу, тандирдан
келаётган бадбўй, гўё ризқу рўзимиз нонимиз
куйиб кулга айланаётир.
Инсон-чи!…О, бу шўрлик, бандаи ожиз!
Гўё кимдир қўққисдан ортидан келиб,
Исканжага олганда унинг нигоҳида бир
эсанкираш ва бошидан кечган воқеалар
барча-барчаси айбдорлик кўланкасидай
қотиб қолар нигоҳларида.
Тақдир зарбалари… Зарба, зарбалар…
ҚОРА КУН
Бири деди:
Марнада нақ кўксимни ўқ
тешиб ўтганда бошимга тушганди
қора кун.
Бошқаси деди:
Қора кунга Иокогамада бўлдим
гирифтор; зилзила соҳилдаги
барчани тўлқиндай ўз домига тортди,
қандай омон қолганимга
ишонгим келмас ҳамон.
Яна бири деди:
Башарти кундузи ухласам,
ўша менинг энг қора куним.
Бошқаси деди:
Перуда қамоққа олинганимда
дучор бўлдим қора кунимга.
Яна бир бошқаси деди:
Отамни тушуниб етган сана мен
учун энг қора кун бўлганди рости.
Ҳамон мум тишлагандай жим ўтирган
кимса эса шундай деди:
Минг бор шукур, қора кунга
йўлиққаним йўқ.
* * *
Ў Раббий, бандангга раҳм қил, раҳм,
Машаққатсиз нон йўқ, ғуссасиз йўқ кун.
Гар ожиз бандангмиз ожиз, бефаҳм,
Ортдинг зиммамизга бор дунё юкин,
Марийни ҳам кўмдик бизлар, Оллоҳим!
Бўлганингда агар Сен ўзинг инсон.
Афтода ҳолимиз англар эдинг сен.
Ҳадялар улашиб, улашиб эҳсон,
Доду фарёдимиз тинглар эдинг сен.
Инсонлик қисматин ким айтар осон?!
Мен зулмат қўйнида тебраниб толдим,
Мақтулман кундага қўйган бошини.
Мулки адам ичра йитдим, йўқолдим,
Хўрлама лоақал банданг лошини,
Дунё дунё эмас, бу қиморхона,
Ҳаётимиз, ҳайҳот, тикилган довга.
Бемантиқ, беҳисоб турфа баҳона,
Қул айлар қисмат деб аталган ёвга.
То бизни яратдинг Сен қилиб инсон,
Қисматимиз ўзинг осон қил, осон!
Хору зор этгандан яксон қил, яксон!
Рус тилидан Абдул Ҳамид таржимаси.