Саййид Имодиддин Насимий (عمادالدین نسیمی; İmadəddin Nəsimi) Озарбайжоннинг Ширвон вилояти Шамоҳи шаҳрида туғилган. Асли исми — Али, лақаби — Имодиддин. У ўз даврига нисбатан мукаммал таҳсил кўрган: форс, араб тиллари ва адабиётини чуқур ўрганган. Бундан ташқари, мшггиқ, риёзиёт, табиат ва астрономия фанларини ўзлаштирган.
Машҳур сўфий ва авлиё Мансур Ҳалложга кучли эътиқод қўйиб, ўзини унинг ҳароратли шогирди ҳисоблаганидан илк шеърларини Ҳусайний тахаллуси билан ёзади. Чунки Мансурнинг исми Ҳусайн бўлиб, унинг тариқати ҳам ҳусайния ёки ҳалложия номи билан машхурдир. XIV асрда Озарбайжонда тасаввуфдан ўсиб чиққан ҳуруфийлик оқими кенг ёйилиб, унда инсон омили муҳим ўрин тутади: инсон, унинг эрки улуғланади; инсонга илоҳий қувватнинг зуҳури ва тажассуми сифатида қаралади. Ҳуруфийлик тариқатининг асосчиси, машҳур шоир ва мутафаккир Фазлуллоҳ Наимий 1394 йили Ширвонга келади ва Имодиддин билан учрашади. Унинг ҳуруфийлик қарашлари ёш шоирга кучли таъсир қилади ва уни қабул этиб, Фазлуллоҳни ўзига муршид билади. Наимийга ҳамоҳанг Насимий тахаллусини олади.
Илғор фикрли кишилар таъқиб остига олиниб, Наимий Мироншоҳ томонидан қатл, Қосим Анвор Шоҳруҳ тарафидан сургун қилингач, ҳам ўзини қутқариш, ҳам ҳуруфийлик ғояларини кенг ёйиш мақсадида Насимий Озарбайжондан чиқиб кетади. У Бағдод, Онадўли, Токат, Бурса ва бошқа жойларда яшайди, ниҳоят Ҳалабда қарор топади. Миср султони Муайяддин Насимийни даҳрийликда айблаб, унинг тириклайин терисини шилдиради. Ўз таъбири билан айтганда, «сўзнинг додини берган» исёнкор ва ҳассос шоир Насимий илк бор озарбайжон тилида ижод қилгани, озарбайжон адабий тилини халқ жонли сўзлашув тилига яқинлаштиргани билан озарбайжон адабиёти тарихида алоҳида ўрин тутади. У Ҳасан ўғли ва Қози Бурҳониддиндан кейин озарбайжон тилида яратилган шеъриятнинг буюк устодларидандир.
Насимий форс тилида ҳам қалам тебратган бўлиб, унинг форсий ижоди Эронда алоҳида тўплам ҳолида нашр этилган.
Насимийни дунёнинг кўпгина мамлакатларида билишади ва асарларини севиб ўқишади. Туркий халқлар, жумладан, ўзбекларнинг эса у ўз шоири ҳисобланади. Мавлоно Лутфий, Алишер Навоий, Бобораҳим Машраб ва бошқа ўзбек шоирлари унинг шахси ва ижодига юксак эҳтиром билан қараганлар. Навоий «Насойим ул-муҳаббат»да уни туркий машойихлар қаторида зикр этиб, «Румий ва туркмоний тил билан назм айтибдур ва назмида ҳақойиқ ва маориф батоят кўп мундариждур. Мазкур бўлғон аҳлиға анинг шеъри муқобаласида ҳамоноки шеър йўқдур», — деб лутф этса, «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад» асарида «Саййид Насимийнинг назми ўзга ранг тушубдур, зоҳир аҳли шуаросидек назм айтмайдур, балки ҳақиқат тариқин адо қилибдур», — деб ёзади. Дарҳақиқат, у кўпроқ диний-тасаввуфий мавзуларни қаламга олиб, ўзи мансуб ҳуруфийлик тояларини улуғлайди.
Насимий ўз фикр-ўйлари, туйғу-кечинмаларини халқона содда услубда баён қилади. Шунинг учун ҳам шоир шеърлари қўнгилга яқин. Бу шеърлар бир қарашда оддий, содда бўлиб кўринса-да, лекин мазмунан теран ва бадиий юксак.
Насимий озарбайжон адабиёти тарихида мардлик, жасорат, қаҳрамонлик тимсоли сифатида шуҳрат қозонган.
Ўзбек тилида Насимийнинг Миртемир, Холид Расул ва Асқар Қосимовлар озарбайжончадан таржима қилган мўъжазгина шеърлар тўплами босилиб чиққан.
РУБОИЙЛАР
1
Дин илмини билса ким шариат шулдир,
Гар қўшса амал билан тариқат шулдир.
Ким илму амални Ҳақ ризосин истаб,
Ихлос ила жам этса, ҳақиқат шулдир.
2
Эй, ваъдани кўп қилдинг-у, йўқ зарра вафо,
Кўрмайди бу шевани вафо аҳли раво.
Майхона тавофидан бирор нафъ борми?
Дин ва шижоат бўлмаса, йўқ сидқу сафо.
3
Соқий, бу кеча берма менга ўзга шароб,
Хуммор кўзинг қилди мени масту хароб.
Кўзимни қорачиқлари тарк айладилар,
Шундан бу кеча ҳамнафасим оташу об.
4
Шу мулки олам ичида мавжуд У,
Ҳар икки жаҳонда мақсаду мақсуд У.
То бўлмас экан эътиқод уйи вайрон,
Мен фош қиламан: сенинг учун маъбуд У.
5
Мен мазҳари нутқу нутқи Ҳақ зотим эрур,
Шу икки жаҳонда менинг исботим эрур.
Тонггидан азалнинг то абад шомигача
Ҳар нарса вужудга келса, зарротим эрур.
6
То бўлмас экан ўзликдан фонию фард,
Буткул ювилиб кетмас кўнгилдаги гард.
Бўл нафсу ҳаводан-у жаҳондан озод,
Қоч турфа ёмонликдан агар бўлсанг мард.
7
Дил дардисиз етмайди киши дармонга,
Хақ жазбаси бўлмай, етмагай Раҳмонга.
Юзинг сени Хақ раҳматининг кўзгусидир,
Етмас уни ким англамаса Қуръонга.
8
Ул нуқтаки, маркази жаҳондир — сенсан,
Ул қатраки, асли кун-фаякондир — cенсан,
Ул исмки, зотдан нишондир — сенсан,
Ул ҳарфки, исми бебаёндир — сенсан.
9
Менман ломакон ганжи — маконга сиғмам!
Юксак бу руҳим — жисм ила жонга сиғмам!
Инсондаги бор ваҳму хаёл менда эса,
Босмас ваҳима, ақли аёнга сиғмам!
Эргаш Очилов таржималари
ҒАЗАЛЛАР
Жонимни ёндирди ҳижрон, Эй Нигорим, қайдасан?!
Кўзларим нури, икки оламда ёрим, қайдасан?!
Бағримни қон айлади, аччиқ, фироғинг, кел, етиш,
Эй лаби ҳасрат, шароби ҳуш қуёрим, қайдасан?!
Сабримни яғмолади жушқин, қарорим қолмади,
Эй, маним оромим, эй сабру-қарорим, Қайдасан?!
Айлади ишқинг мани қалқон, маломат пирима,
Эй қоши-кўзи ёлғончи шахриёрим, қайдасан?!
Эй, узун шамингдан йироқ тушмишам парвонадек,
Ёнаман лайли-наҳор, эй нури-норим, қайдасан?!
Илондек юбор сочинг бўйини манга ҳар субҳдан,
Шанки ёнди, кетди ҳаддан интизорим, қайдасан?!
Сандан ўзга кўнглима йўқдир вафоли ёру-дўст,
Эй сафосиз, ҳусни комил ёдигорим, қайдасан?!
Ёр учун ҳар кўчада минг бир бўлур душман манга,
Эй саводи-аъзами маҳрам ҳожарим қайдасан?!
Чун Насимийдир бу кун айёми-ишқинг сарвари,
Эй шакар лаб, ёри-ширин рўзғорим, қайдасан?!
АЙЛАМАЙМАН
Сани сан авлиёни ман санга тан айламадим,
Санда руҳим сан эса, ман манлик айламадим.
Чекарман, ҳар на қадар зулминг ўла ҳам нозини,
Ёлғизлик сувратини лаҳзага шан айламадим.
Ҳажр ёшини биламан, келса отинг, шод бўламан,
Сийнамни ҳар келганга гулли чаман айламадим.
Севмасам тинмас эдим, севгидир оҳим, омоним,
Севгисиз жисмимни ҳам дилсиз ўтин айламадим.
Тоғлар ўғли, дейдилар: ёрим бундай, жаннатга кет,
Дўнаман, усиз бўлган мулки Ватан айламадим.
Озарбойжончадан Дилбар Ҳайдарова таржимаси