Nobel ma’ruzalari orasida Yasunari Kavabataning nutqi boshqalarnikidan tamomila ajralib turadi, shuning uchun bu nutqni jahon tafakkur ahli juda qadrlaydi. Undan yapon milliy tafakkuri, madaniyati va ma’naviyatining butunligi, yaxlitligi qaydan ekanligini bilib olsa bo‘ladi.  Bu butunlik badiiy tafakkurdagi uzviylik, davomiylik va sobitlikdandir. Har bir ziyoli o‘z xalqi tafakkuri va madaniyati holatini ayni shu mezonlardan turib baholay olishi kerak.

* * *

 (1968 yil 10 dekabrda Stokholmda — Nobel mukofotini olish marosimida so‘zlangan nutq)

Bahorda — olcha guli,
Yozda — kakku.
Kuzda — oy.
Qishda —
Shaffof, sovuq qor.

Dzen taxayyuli ustasi Dogen (1200—1253) ushbu she’rni yozib, uni «Azaliy ruh» deb atagan.

Bulut ortidan chiqqan
Qishki oy
Hamrohimdir.
Qora sovuq izillar,
Bo‘ralaydi sovuq qor.

Bu esa rohib Myoe(1173—1232)ning she’ri. Mendan esdalik uchun nimadir yozib berishni so‘rashsa, shu she’rni yozib beraman. Myoe she’rlariga ularning mohiyatini oydinlashtiruvchi uzundan-uzoq, batafsil tavsif berilgan bo‘lib, uni uta-monogatari (nasr bilan she’r barobar qo‘llangan mumtoz adabiy yo‘nalish) deyish mumkin.

«Tun. 1224 yil 12 dekabr. Osmonni qora bulut qoplagan. Oy ko‘rinmaydi. Men Kakyu zaliga kirib, fikrga cho‘mdim. Nihoyat bedorlik vaqti kirgan qoq tunda yuqori ko‘shkdan pastki ko‘shkka ravona bo‘ldim — oy bulutlar orasidan chiqib, yaltiroq qor uzra nur socha boshladi. Shunday hamrohim bor ekan, vodiyda uvullayotgan qashqir ham ko‘nglimga qo‘rquv sololmaydi. Pastki ko‘shkda bir muddat bo‘lgach, undan chiqdim. Oy yana g‘oyib bo‘libdi. U berkinib turgan bir paytda tun yarmidan oqqanini bildiruvchi qo‘ng‘iroqcha jiringladi va men tag‘in yuqoriga yo‘l oldim.

Shunda oy yana bulutlar ortidan chiqib kelib menga hamrohlik qildi. Tepaga chiqib, tolor tarafga yurdim. Uchqur bulutlarga minib olgan oyning chehrasida esa huv anavi tog‘ cho‘qqisining ortiga yashirinish niyati zohir edi. Aftidan u birga sayr qilganimizni boshqalardan sir tutmoqchi edi».

Keyin yuqorida tilga olingan she’r keladi. So‘ngra: «Oy cho‘qqiga suyanganini ko‘rgach, men tolorga kirdim.

Men ham tog‘ ortiga
Bo‘ldim ravona.
Sen ham, kel, hilol.
Bu tun, yana kelar tunlar
Menga hamroh bo‘l.

Tuni bilan meditatsiya tolorida o‘tirib chiqqan yoki tongsaharda unga qaytgan Myoe shunday yozadi: «Taxayyulni tugatib ko‘zimni ochsam derazadan tonggi oqish osmondagi oy ko‘rinib turardi. Kechasi bilan qorong‘ilikda o‘tirganim uchun bu yog‘du qayerdan taralayotganini birdaniga tushunishim qiyin bo‘ldi: taxayyuldan yorishgan ko‘nglimdanmi yo oydan?

Yuragimning ichidan
Yorqin nur taralmoqda.
Bu yog‘du balki oyga
O‘z  aksiday
Ko‘rinayotgandir.

Agar Saygyo sakura– yapon olchasi kuychisi bo‘lsa, Myoe oy kuychisidir.

Oh, qanday oydin,
Qanday oydin, oh.
Oh, qanday oydin,
Qanday oydin
Oy!

She’r birgina hayajonli tovush tovlanishiga asoslangan.

Tun yarmidan og‘ib tong otguncha Myoe «qishki oy» haqida uchta she’r bitdi. Saygyo aytganday: «She’r to‘qiyotganda uni to‘qiyapman deb o‘ylama». Har biri o‘ttiz bir bo‘g‘inli uch she’rda Myoe oy bilan pinhona, faqat do‘sti bilangina emas, yaqin bir kishisi bilan suhbatlashganday samimiy gurunglashadi.

«Oyga qarab oyga aylanaman… Oy menga aylanadi. Tabiat bilan birlashib, unga singib ketaman».

Qorong‘i zalda tongotargacha o‘tirgan darveshning «yorishgan ko‘nglidan» taralayotgan yog‘du oqish osmondagi oyga o‘zining aksiday tuyuladi.

«Meni kuzatayotgan qishki oy» she’riga berilgan tavsifdan ayon bo‘lishicha, toqqa, meditatsiya toloriga chiqib borgan Myoe falsafiy va ruhoniy o‘y-xayollarga cho‘madi va she’rda o‘zi his qilgan uchrashuvni, oy bilan pinhona gurungini aks ettiradi. Mendan esdalik uchun nimadir yozib berishimni so‘rashsa, o‘ta samimiyligi uchun shu she’rni tanlayman.

«Ey qishki oy, men dzen toloriga borayotganimda yo undan qaytayotganimda sen goh bulutlar ortiga berkinib, goh yana paydo bo‘lib izimni yoritasan. Sen bilan birga ekanman, vodiyda uvullayotgan qashqir ham ko‘nglimga qo‘rquv sololmaydi. Bo‘ralagan sovuq qor, izillagan qora shamol menga begona».

Men bu she’rni odamlarga shuning uchun yozib beramanki, ezgulikka, tabiat va insonga bo‘lgan iliq, samimiy tuyg‘ularga to‘lib-toshgan bu she’r yapon qalbida mujassam sokin ruhning bor dilbarligini teran aks ettiradi.

Bottichelli ijodini tadqiq qilgan butun dunyoga mashhur olim, Sharq va G‘arbning o‘tmish va hozirgi san’ati bilimdoni, professor Yasiro Yukio bir kuni shunday degan edi: «Yapon san’atining o‘ziga xos xususiyatini “Hech qachon yaqin do‘sting haqida qorga, oy yo gulga qarab turib o‘ylaganing kabi o‘ylay olmaysan” degan birgina shoirona jumlada ifodalash mumkin». Qorning chiroyidan, to‘lin oyning chiroyidan zavqlanganingda, yilning to‘rt fasli go‘zalligiga maftun bo‘lganingda, go‘zallikdan ko‘ngling yorishib, rohatlanganingda do‘stingni qattiq qo‘msab qolasan: quvonchingni u bilan baham ko‘rging keladi. Qisqasi, go‘zallik yuragingda kuchli hamdardlik va muhabbat uyg‘otadi, ana o‘shanda «do‘st» so‘zi «inson» so‘ziga aylanadi.

Almashinib turuvchi yil fasllarining chiroyi haqidagi «qor», «oy», «gul» so‘zlari yapon an’anasiga ko‘ra tog‘lar, daryolar, o‘tlar, daraxtlar, tez-tez takrorlanib turadigan tabiat hodisalarining go‘zalligini, insoniy tuyg‘ularning dilbarligini ifodalaydi.

«Hech qachon yaqin do‘sting haqida qorga, oy yo gulga qarab turib o‘ylaganing kabi o‘ylay olmaysan» — choy marosimi negizida shu hissiyot yotadi. Bir piyola choy ustida diydorlashuv — o‘sha «tuyg‘ular uchrashuvi»dir. Yaqin do‘stlarning qulay fasldagi dillashuvi. Aytganday, siz meni «Mingta turna» qissasida choy marosimi ruhi va qiyofasining go‘zalligini ko‘rsatmoqchi bo‘lgan deb o‘ylasangiz, unday emas. To‘g‘risi, aksincha, men uni qabul qilolmayman, hozirgi choy marosimlaridagi soxtalikdan ko‘z yumolmayman.

Bahorda — olcha guli,
Yozda — kakku.
Kuzda — oy.
Qishda —
Shaffof, sovuq qor.

Agar siz Dogenning yilning to‘rt fasli — bahor, yoz, kuz, qishning ziynati haqidagi she’rlarida yaponlarga azaldan tanish bo‘lgan, siyqasi chiqqan, ko‘p chaynalgan tabiat obrazlari jo‘n bir tarzda tasvirlangan deb o‘ylasangiz o‘ylayvering! Bular o‘zi she’r emas, shig‘ir desangiz ham deyavering! Lekin ular rohib Ryokan (1758—1831) o‘limi oldidan yozgan she’rlarga qanchalik o‘xshash:

Mendan  qolar
Boyligim nima?
Bahorning gullari,
Tog‘dagi kakku,
Kuzgi zarang barglari.

Ushbu she’rda, Dogenda bo‘lganidek, oddiy obrazlar, odatiy so‘zlar jo‘n bir tarzda, nihoyatda soddalik bilan tizilgan, ammo ular izma-iz kelib Yaponiyaning qalblarga naqsh etilgan siymosini aks ettiradi. Bu shoirning eng oxirgi she’ri.

Tuman quchgan, uzun
Bahor kunlari
Tongdan oqshomgacha
To‘p o‘ynayman
Bolalar bilan.

Salqin shabada.
Oy nurafshon.
Bu kecha sahargacha,
Qarilikka basma–bas,
Keling, raqsga tushamiz!

Rostini aytsam —
O‘zimni odamlardan
Olib qochmayman,
Ammo menga yoqar
Yolg‘izlik faqat.

Ryokanning qalbi shu she’rlarga o‘xshaydi. U qamishchaylaga qanoat qildi, juldur kiyimda yurdi, xarobazorlarni darbadar kezdi, bolalar bilan o‘ynadi, dehqonlar bilan gurunglashdi, e’tiqod va adabiyotning maqsadi haqida behuda gaplarni gapirmadi. U «Yuzda tabassum, so‘zda muhabbat» degan aqidaga amal qilib yashadi. Ammo so‘nggi Edo davrida (18-asrning oxiri — 19-asrning boshlarida) aynan Ryokan qadimgilarning nafis uslubiga sodiq qolgan holda o‘z she’rlari va o‘z xattotlik san’ati bilan zamondoshlarining dag‘allashgan didiga qarshi turdi. She’rlari va xattotlik san’ati namunalari bugungi kunda ham Yaponiyada yuksak baholanadigan Ryokan oxirgi she’rlarida o‘zidan hech nima qoldirmayotganini yozgan edi. Menimcha u bu bilan o‘limidan keyin ham tabiat juda chiroyli bo‘lishini va bu u dunyoda qoldirib ketishi mumkin bo‘lgan yagona narsa ekanligini aytmoqchi bo‘lgan. Bu she’rlar uning vasiyati edi. Ularda burungilarning his-tuyg‘ulari va Ryokanning taqvodor qalbi aks etgan. Ryokanning ishqiy she’rlari ham bor. Mana men yaxshi ko‘radigan shunday she’rlardan biri:

Qachon keladi deb
Intizor
Kutdim!
Nihoyat birgamiz…
Yana nima kerak menga?

Qariya Ryokan oltmish sakkiz yoshida yigirma to‘qqiz yashar rohiba Teysinni uchratadi va qattiq sevib qoladi. Bu ayol bilan — azaliy va abadiy nazokat bilan, intizor kutilgan muhabbat bilan uchrashuv quvonchi haqidagi she’r. U she’rni:

Nihoyat birgamiz…
Yana nima kerak menga?

— degan samimiy satrlar ila tugatadi.

Ryokan men «Qorli diyor» qissamda tasvirlagan Etigoda (hozirgi Niigata viloyatida) tug‘ilgan. Bu Yaponiyaning shimoliy o‘lkasi bo‘lib, Sibirning sovuq shamollari Yapon dengizi orqali shu yerlargacha yetib keladi. Ryokan bir umr shu diyorda yashab, yetmish to‘rt yoshida vafot etdi. U qartayganida, umri poyoniga yetayotganini his qilarkan, satori — munavvarlik maqomiga yetishadi. Menga kuni bitayotgan rohib-shoirning «So‘nggi nigoh»ida shimol tabiati o‘zgacha bir mehr bilan tasvirlanganday tuyuladi. Mening «So‘nggi nigoh» degan badiham bor. Unda o‘zini o‘zi o‘ldirgan Ryunoske Akutagava (1892 — 1927) o‘limi oldidan yozgan maktubdan parcha keltiriladi, u so‘zlar meni larzaga solgan edi. «Ehtimol, men asta-sekin har bir jonzotga xos g‘ayrishuuriy kuch — hayot sezgisidan mahrum bo‘lib borayotgan bo‘lsam kerak, — deb yozadi Akutagava. — Men muzday tiniq, qizg‘in asabiyat olamida yashayapman… O‘zimni o‘ldirish fikri xayolimdan ketmayapti. Ammo hech qachon tabiat ko‘zimga bunchalar chiroyli ko‘rinmagan edi! Sizga balki kulgili tuyular: tabiat go‘zalligiga mahliyo bo‘lgan odam xudkushlik haqida o‘ylayapti. Biroq tabiat mening so‘nggi nigohimda aks etayotgani uchun ham shunchalar chiroylidir».

1927 yili, o‘ttiz besh yoshida Akutagava o‘z joniga qasd qildi. O‘shanda men «So‘nggi nigoh»da shunday yozganman:

«Bu dunyo kishiga qanchalik yot bo‘lsa ham o‘zini o‘zi o‘ldirish hech qachon oydinlikka olib bormaydi. O‘zini o‘zi o‘ldirgan kishi qanchalik olijanob bo‘lmasin, uni komil odam deb bo‘lmaydi». Men Akutagavani, urushdan so‘ng o‘zini o‘ldirgan Dadzay Osamu(1909 — 1948)ni va boshqalarni tushunmayman ham, ularga achinmayman ham. Mening bir avangard-rassom do‘stim bor edi. U ham yoshligida qazo qilgan va o‘zini o‘ldirish haqida ko‘p o‘ylar edi. «So‘nggi nigoh»da uning ham so‘zlari keltirilgan. U «O‘limdan yuksakroq san’at yo‘q», «O‘lmoq yashamoq demakdir» deb yurishni xush ko‘rardi. Buddaviylik ma’badida tug‘ilgan, buddaviylik maktabida ta’lim olgan bu odam o‘limga G‘arbdagidan farqli, boshqacha ko‘z bilar qarar edi. «Mutafakkirlardan kim o‘z-o‘ziga suiqasd qilish haqida o‘ylamagan?». Ehtimol, haqiqatan ham shundaydir. Deylik, o‘sha rohib Ikkyu(1394—1481)ni olaylik. Aytishlaricha, u ikki marta bunday suiqasdga uringan. Men «o‘sha rohib» dedim, chunki Ikkyuni — ertaklardagi qiziq tabiatli kishilarga o‘xshash bu rohibni hatto bolalar ham bilishadi, uning g‘alati qiliqlari haqidagi hangomalar esa og‘izdan og‘izga o‘tib yuradi. Ikkyu haqida: «Bolalar uning soqolini silash uchun tizzasiga chiqib olishardi; o‘rmon qushlari uning qo‘lidan don yeyishar edi», — deyishadi. Shunga ko‘ra Ikkyu nihoyatda samimiy, mehribon va dilkash ruhoniy, demak, haqiqiy dzenchi bo‘lgan. Aytishlaricha, u imperatorning o‘g‘li edi. Olti yasharligida uni buddaviylik ma’badiga berishadi va o‘shanda uning shoirona qobiliyati namoyon bo‘la boshlaydi. Ikkyu hayot va din haqida og‘ir xayollarga cho‘mar edi. «Agar xudo bor bo‘lsa, meni qutqaradi! Agar yo‘q bo‘lsa, ko‘l tubida meni baliqlar kemiraversin». U rostan ham o‘zini ko‘lga tashladi, ammo uni qutqarib qolishdi.

Ikkyu  o‘zining she’riy to‘plamini «Kyoun» («Bebosh bulutlar») deb nomlaydi va bu uning taxallusiga aylanadi. Uning ayni shu va keyingi to‘plamlarida shunday she’rlar borki, o‘rta asrlardagi xitoy tilida she’r yozish  an’anasi —  kansi she’riyatida, ayniqsa dzen she’riyatida bunday she’rlarni uchratish amri mahol. Ularda ehtiros shunchalik ustunki, o‘qishga ham uyaladi kishi. Ikkyu dzen qoidalari va ta’qiqlariga e’tibor bermaydi. Erkinlik uchun u ma’bad tartib-qoidalariga qarshi chiqadi. Ehtimol, ko‘plar yo‘ldan adashgan o‘sha alg‘ov-dalg‘ov zamonda u haqiqiy hayotni, chinakam turmushni tiklamoqchi, odamlarning ruhini tetiklashtirmoqchi bo‘lgandir.

Kiotoning Murasakino degan joyidagi Daytokudzi ma’badi hozir ham choy marosimlari tez-tez o‘tkazib turiladigan maskan hisoblanadi. Keluvchilarni bu yerga jalb etuvchi narsa choyxona tokchasiga iluvli kakemono — Ikkyu husnixati namunalaridir. Ikkyu husnixatidan ikki andoza menda ham bor. Bittasida birgina jumla: «Budda olamiga kirish oson, iblis olamiga kirish qiyin», — deb yozilgan. Bu so‘zlar menga tinchlik bermaydi. Ularni ham ko‘pincha esdalikka yozib beraman. Bu so‘zlarni har xil tushunish mumkin. Ularning ma’nosi cheksiz bo‘lsa kerak. Biroq «budda olamiga kirish oson» degan so‘zlardan so‘ng «iblis olamiga kirish qiyin» degan so‘zlarni o‘qisam Ikkyu qalbimga o‘zining dzencha mohiyati bilan jo bo‘ladi. Pirovardida, haqiqat, ezgulik va go‘zallik izlovchi san’at kishilari uchun «iblis olamiga kirish qiyin» so‘zlariga yashiringan istak qo‘rquvdami, ibodatdami, ko‘z ilg‘amas yo ko‘rinarli shakldami, baribir qismatning muqarrarligini mujassam etadi. «Iblis olami»siz «budda olami» bo‘lmaydi.

«Buddani uchratsang, buddani o‘ldir. Patriarx(buzruk)ni uchratsang patriarx(buzruk)ni o‘ldir» — mashhur dzencha shior bu. Budda maktablari chetdan najot topishga ishonuvchilarga (tariki) va o‘z ruhiy kuchi bilan najot topishga ishonuvchilarga (dziriki) bo‘linadi. Dzen, tabiiyki, ikkinchi toifaga kiradi. Ushbu so‘zlarning g‘azabnokligi shundan.

A’zolari chetdan najot topishga ishonuvchi Sin mazhabi asoschisi Sinran (1173—1262) bir kuni shunday degan edi: «Agar yaxshi odamlar jannatda qayta tirilar ekan, yomonlar haqida nima deyish mumkin?!». Sinranning so‘zlari va Ikkyuning «budda olami» va «iblis olami» haqidagi so‘zlari orasida mushtaraklik — qalb (kokoro) bor va farq ham bor. Sinran yana: «Bironta ham shogirdga ega bo‘lmang», — degan edi. «Patriarxni uchratsang patriarxni o‘ldir». «Bironta ham shogirdga ega bo‘lmang» — san’atning beshafqat yozug‘i shundan emasmi?

Dzen maktabida topiniladigan sanamlar yo‘q. To‘g‘ri, dzen ma’badlarida Buddaning surati bor, ammo mashq maydonlarida, meditatsiya tolorlarida budda haykallari ham, rasmlari ham, sutra yozuvlari ham mavjud emas. U yerda borliqdan butkul uzilish holatiga tushguncha ko‘zlarini yumib, qimirlamasdan, jim o‘tiradilar. Shunda «men» yo‘qolib, «hech nima» boshlanadi. Biroq bu G‘arbda tushuniladigan «hech nima» emas, to‘g‘risi, uning teskarisidir. Bu hamma narsa hech qanday to‘siqsiz, chegarasiz mavjud bo‘ladigan, o‘ziga aylanadigan bo‘shliqdir. Bu qalbning cheksiz olamidir.

Albatta, dzenda ham ustozlar bor, ular shogirdlariga monda (savol-javob bilan bo‘ladigan muloqot) orqali ta’lim beradilar, ularni ko‘hna dzen yozuvlari bilan tanishtiradilar, ammo shogird o‘z o‘y-xayollarining yolg‘iz egasi bo‘lib qolaveradi va oydinlikka faqat o‘z sa’y-harakatlari bilangina erisha oladi. Bunda mantiqdan ko‘ra intuitsiya, boshqalardan olingan bilimdan ko‘ra ichki uyg‘onish holati — satori muhimroqdir.

Haqiqatni «chizilgan belgilar» bilan ifodalab bo‘lmaydi. Uni ta’riflashga til ojiz. Menimcha bu Vimalakirtining «qattiq sukunati»da yaxshi ifodalangan.

El orasida Xitoydagi birinchi chan (dzen) ta’limoti patriarxi, ulug‘ murabbiy Bodxidxarma (yaponcha Daruma-daysi) «to‘qqiz yil devorga qarab o‘tirgan» degan gap yuradi. Aytishlaricha, u haqiqatan ham to‘qqiz yil g‘or devoriga tikilib o‘tirgan va sukut saqlab e’tiborini jamlagan holda satorini boshidan kechirgan ekan. Dzenda o‘tirgan ko‘yi meditatsiyaga kirishish odati Bodxidxarmadan qolgan.

So‘rasalar — javob berasan.
Sukutdasan so‘ramasalar.
Ayt, qalbingda
Nima bor,
Bodxidxarma — Buzrukvor?

Xuddi o‘sha Ikkyuning yana bir she’ri:

Nima desam ekan,
Qalb mohiyati haqida?
Menimcha, bu
Sumiedagi[1]
Qarag‘ay shovullashi.

Bu she’rda Sharq tasviriy san’atidagi dzen ruhi mujassam. Sharq tasviriy san’ati namunasi bo‘lgan sumiening ma’nosi qilqalamning bo‘shliqda, xolifazoda, arang ko‘zga tashlanuvchi nozik izlarida namoyon.

Xitoylik mumtoz musavvir va shoir Tin-Nun shunday degan: «Agar novdaning rasmini mohirlik bilan ishlasang, shamol qanday guvillayotganini eshitasan». Dzen murabbiyi Dogen esa: «Oydinlik bag‘ishlovchi taxayyul yo‘li bambukning guvillashida emasmi? Dilning munavvarligi sakuraning gullashi tufayli emasmi?», — degan. Ikebana – maxsus idishlarda yangi qirqilgan gulu novdalardan uyg‘un kompozitsiya yaratish san’atining mashhur ustasi Ikenobo Senno (1532—1554) «Sirli iboralar»ida shunday deydi: «Bir hovuch suv yoki kichkina daraxt tasavvurda azim tog‘lar va ulkan daryolarni gavdalantiradi. Bir lahzada son-sanoqsiz sirli evrilishlarni boshdan kechirish mumkin. Bularning bari sehrgarning mo‘jizasiga o‘xshaydi».

Shuning uchun ham yapon bog‘lari tabiat ulug‘vorligini namoyon etadi. Yevropacha bog‘lar odatda simmetriya — mutanosiblik qoidasi bo‘yicha barpo etilsa, yapon bog‘lari tartibsizdir. Chunki, chamamda, mutanosiblikdan ko‘ra tartibsizlik tabiatning rang-barangligi va ulug‘vorligi ramzi bo‘la oladi. To‘g‘ri, yaponlarga xos nozikta’blik bu nomutanosiblikni bilintirmay ketadi. Dunyoda yapon bog‘dorchilik san’ati qoidalaridan ham ko‘ra murakkabroq, rang-barangroq, ikir-chikirlarigacha o‘ylab chiqilgan hech narsa yo‘q. «Quruq landshaft»da katta va mayda toshlar shunday joylashtiriladiki, tosh uyumlari tog‘lar, daryolar, hatto qoyalarga urilayotgan dengiz to‘lqinlariday taassurot uyg‘otadi. Yaponcha bonsay va bonseki lakonizmning haddi a’losidir. «Landshaft» ma’nosidagi «sansuy» so‘zi «san» (tog‘) va «suy» (suv) so‘zlaridan iborat bo‘lib, haqiqatan ham tabiatdagi, rasmdagi yoki bog‘dagi manzarani anglatishi, shuningdek «yolg‘iz», «tashlandiq», «g‘amgin», «ayanchli» ma’nolarini ham bildirishi mumkin.

Agar choy haqidagi fanda shunchalik yuksak qadrlanadigan, «uyg‘unlik va izzat-ikromga, poklik va xotirjamlikka» buyuruvchi «vabi-sabi» g‘oyasi qalb boyligini ifodalasa, choy marosimi o‘tkaziladigan kichkinagina, judayam oddiy xona bepoyon kenglik va benihoya nafislik ramzidir.

Bitta gul o‘z ko‘rkamligini yuzta guldan ko‘ra yaxshiroq ifoda eta oladi.

Ikebana uchun to‘liq ochilgan gul g‘unchasini olmaslik kerakligini bir zamonlar Rikyu o‘rgatgan. Yaponiyada hozir ham choy marosimi o‘tkazilayotganda xona tokchasida bor-yo‘g‘i bitta ochilmagan g‘uncha turadi. Gulni mavsumga qarab tanlaydilar, qishda qishki gullar, masalan, gaulteriya yoki kameliyaning boshqa turlaridan guli maydaligi bilan ajralib turuvchi «vabisuke» degan turi tanlanadi. Bitta oq g‘uncha olinadi. Oq rang – eng toza va benihoya boy rang: qolgan hamma ranglarni o‘z ichiga oladi. G‘unchada shudring bo‘lishi kerak. Gulga suv purkash mumkin. May oyida o‘tkaziladigan choy marosimi uchun ko‘kimtir chinni guldonda turuvchi oq sallagul g‘unchasi juda qo‘l keladi. Unda ham shudring bo‘lishi lozim. Qolaversa, gul solishdan oldin chinni guldonga ham yaxshilab suv purkash kerak bo‘ladi.

Yaponiyada chinni guldonlar ichida ko‘hna (15 — 16-asrlarga oid)  guldonlar ko‘proq qadrlanadi. Ular «iga» deb ataladi. Eng qimmat guldonlar ham shular. Agar igaga suv purkalsa, u yanada ochilib, chiroyli bo‘lib ketadi. Igani kuchli olovda pishiradilar. Poxol tutuni va kuli yuzaga uradi va harorat pasaygach guldon sir bilan qoplanganini ko‘rish mumkin. Bu usta yaratgan san’at namunasi emas, olov mahsulidir: jimjimador rang birikmalari paydo bo‘lishi tandirning xususiyatiga yoki unga qalangan jinsga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘hna igalardagi yirik, keng naqshlar namlikdan yarqirab ketadi va guldagi shudring bilan uyg‘unlashadi.

Choy marosimi odatiga ko‘ra ishlatishdan oldin tabiiy chiroyini namoyon qilishi uchun piyolani ham ho‘llaydilar. Ikenobo Senno «Sirli iboralar»ida shunday deydi: «Dalalar, tog‘lar, qirg‘oqlar – o‘zlarining asil holicha (go‘zal)». Senno o‘z ikebana maktabi bilan gul tushunchasiga yangi ma’no baxsh etdi, ya’ni siniq guldondagi va qurigan novdadagi gul ham dilni ravshanlantirishi mumkinligini kashf etdi. «Burungilar gul tuzar ekan, eng oliy hikmatni anglaganlar». Dzen ta’sirida, shuningdek notinch zamonda yashashiga to‘g‘ri kelganidan bo‘lsa kerak, uning qalbida Yaponiya go‘zalligiga oshuftalik paydo bo‘lgan.

She’r bilan qissago‘ylik mujassam yapon utamonogatarilarining eng qadimgi to‘plami bo‘lmish «Ise-monogatari»da ixcham novellalar ko‘p. Ulardan birida Arivara Yukixira mehmonlarni kutib olar ekan, guldonga qanday gul qo‘ygani haqida hikoya qilinadi: «U nozikta’b odam edi, guldonga pechakgulning g‘aroyib gulini qo‘ydi: uning egiluvchan poyasi yarim qulochdan uzunroq edi». Albatta, pechakgulning uzunligi yarim qulochdan ko‘proq bo‘lishi — g‘ayrioddiy hodisa, hatto ishonish qiyin, ammo men bu gulda Xeyan madaniyati timsolini ko‘raman. Pechakgul – yapon didiga mos zebo, nozik gul. Yoz boshlarida gullar ekan, u yerga osilib tusha boshlaydi, shabadada bilinar-bilinmas tebranuvchi, nafis, ko‘m-ko‘k barglar orasidan bir ko‘rinib-bir ko‘rinmaydigan bu gul «har buyum tabiatida joziba yashirin» tushunchasi – mono-no avareni o‘zida juda yaxshi mujassam etadi. Uzun poyali pechakgul esa juda ko‘rkam bo‘lishi kerak.

Xitoydan kelgan Tan madaniyatini qabul qilgan Yaponiya ming yilcha burun ajoyib Xeyan madaniyatini yaratdi. Yaponlarda go‘zallikni his qilish tuyg‘usining paydo bo‘lishi yuqorida ta’riflangan pechakgul kabi hayratomuz mo‘jizaning o‘zginasi edi. She’riyatda «Kokinsyu» nomli ilk imperatorlik antologiyasi 905 yilda paydo bo‘ldi. Nasrda yapon klassik adabiyoti durdonalari — «Ise-monogatari» (10-asr), Murasaki Sikibu(970 – 1002)ning «Gendzi-monogatari»; Sey Syonagon(966 – 1017)ning «Makura-no sosi» («Yostiq yonidagi xotira daftari») asarlari 10 – 11-asrlarda yuzaga keldi.

Xeyan davrida shundayin go‘zallik an’anasi yo‘lga qo‘yildiki, u sakkiz asr mobaynida o‘zidan keyingi adabiyotga ta’sir o‘tkazibgina qolmay, uning qiyofasini ham belgilab turdi. «Gendzi-monogatari» – hamma davrlardagi yapon nasrining eng buyuk namunasidir. Haligacha unga monand asar yaratilgani yo‘q. Hozir hatto xorijda ham ko‘pchilik 10-asrdayoq shunday ajoyib, shunday zamonaviy asar yaratilganini olamshumul mo‘jiza deb atamoqda. Bolaligimda men eski tilimizni uncha yaxshi bilmasdim, ammo baribir Xeyan adabiyotini o‘qir edim. Aftidan, o‘shanda bu qissa ko‘nglimga cho‘g‘ tashlagan ko‘rinadi. Ushbu asar dunyoga kelgan paytdan boshlab yapon adabiyoti doimo unga intilib keladi. Asrlar mobaynida unga necha bor taqlid qilishmadi deysiz! She’riyat haqida gapirmay ham qo‘ya qolaylik, amaliy san’atdan tortib bog‘dorchilik san’atigacha san’atning barcha turlari uchun «Gendzi» go‘zallik va ilhom manbai bo‘lib keldi.

Murasaki Sikibu, Sey Syonagon, Idzumi Sikibu (979 y. — ?), Akadzome Emon (957 – 1041) va boshqa mashhur shoiralarning barchasi saroy xonimlari bo‘lishgan. Xeyan madaniyati saroy madaniyati edi. Uning zarofati shundan. «Gendzi-monogatari» va «Makura-no sosi» yaratilgan vaqt – mazkur madaniyatning eng gullagan davridir. Keyin u kamolot cho‘qqisidan inqiroz tomon yuz burdi. Uning tabiatidagi cheksiz anduh hademay bu ulug‘vorlik barham topishidan darak berib turardi. Bu davr Yaponiya saroy madaniyatining gullab-yashnagan mavsumi edi.

Tez orada imperator saroyi shunchalik kuchsizlandiki, hokimiyat zodagonlardan (kuge) harbiylar — samuraylar (busi) qo‘liga o‘tdi. Kamakura (1192 – 1333) davri boshlandi. Samuraylarning davlatni boshqarishi yetti asrga yaqin, Meydzi (1868) davri boshlangunga qadar davom etdi.

Biroq imperatorlik tizimi ham, saroy madaniyati ham izsiz yo‘qolib ketgani yo‘q. Kamakura davrining boshlarida yana bir she’rlar antologiyasi – «Yangi Kokinsyu» (1205) tuzildi, unda Xeyan «Kokinsyu»sidagi nazmiy mahorat qoidalari yanada rivojlantirilgan edi. Unda ham albatta so‘z o‘yiniga berilib ketilgan o‘rinlar bor, ammo asosiysi yoen, yugen, yodzyo ruhida, uni hozirgi zamon ramziy she’riyati bilan yaqinlashtiruvchi tuyg‘ular ro‘yosida namoyon bo‘ladi. Shoir Saygyo-xosi (1118 – 1190) har ikkala – Xeyan va Kamakura davrlarini birlashtirdi.

Uni o‘ylayverib
Uxlab qolibman.
Nihoyat, u keldi…
O, agar bu tush ekanin bilsam,
Quvonchimdan uyg‘onarmidim.

Tushlar so‘qmog‘idan
Hormay borarman
Uning ortidan.
Ammo hali biror marta
Uchrasholmadik.

Bu shoir Ono-no Komatining «Kokinsyu»ga kiritilgan she’ri. Garchi u tush haqidagi she’r bo‘lsa ham o‘ngdagi tuyg‘ular haqida hikoya qiladi. «Yangi Kokinsyu»dan so‘ng paydo bo‘lgan she’riyat esa voqelikka juda yaqin.

Chumchuqlar
Chirqillagan
Bambukzor ham quyoshning
Nurlariga chulg‘anib
Xazon rangiga kirdi.

Bog‘dagi yakka xagi
Barglarini to‘kadi,
Kuz shamoli esarkan.
Oqshom quyoshi botar
Bog‘ devori ortiga.

Bu esa Kamakura davrining intihosiga oid, saltanat malikasi Eyfuku (1271 – 1342) xonimning she’ri. Yaponlarga xos nozik anduhni aks ettirgan bu she’r menga xuddi kechagina yozilgandek tuyuladi.

«Qishda — shaffof, sovuq qor»ni yozgan rohib Dogen, «Qishki oy hamrohimdir»ni yozgan donishmand Myoe – ikkalasi ham «Yangi Kokinsyu» davriga mansubdir.

Myoe va Saygyo bir-biriga she’r o‘qib berishgan, she’riyat haqida gurunglashishgan: «Ruhoniy Saygyo har kelganida she’r haqida gap boshlar edi. U aytardi: mening she’riyat haqida boshqalarnikidan farq qiluvchi o‘z fikrim bor. Men ham gul, kakku, oy, xullas, dunyodagi hamma narsani tarannum etsam-da, bularning bari ko‘z ko‘rib, quloq eshitadigan zohiriy narsalardir. Biz to‘qiydigan she’rlar asl she’rlarmi? Gul haqida yozganingda aslida bu gul deb o‘ylamaysan-ku. Oy haqida yozayotganingda oy haqida o‘ylamaysan. Biz o‘zimiz istagan, bizni o‘ziga jalb etib turadigan olamimizni yaratamiz xolos. Chiroyli kamalak chiqadi va rangsiz osmonga rang kirganday tuyuladi. Quyosh chiqib osmon munavvar bo‘ladi. Lekin osmonga o‘z-o‘zidan rang kirmaydi va u o‘z-o‘zidan munavvar bo‘lib qolmaydi. Biz qalbimizda shu osmon singari turli-tuman narsalarni hech qanday iz qoldirmasdan har xil ranglarga belaymiz. Ammo faqat shunday she’riyatgina Budda haqiqatini o‘zida mujassamlashtira oladi» (Myoening shogirdi Teysi Kikayning «Myoening tarjimai holi» asaridan).

Ushbu so‘zlardan yaponona, aniqrog‘i sharqona «bo‘shliq», «hech nima» g‘oyasining mohiyati anglanadi. Kaminaning hikoyalarida ham «hech nima» topadilar. Biroq bu G‘arbda nigilizm deb ataladigan hodisadan umuman boshqa narsa. Menimcha, bizning ma’naviy tayanchlarimiz asoslarining o‘zi bir-biridan farq qiladi.

Dogenning «Azaliy ruh» deb atalgan, to‘rt faslning latofatini madh etuvchi she’rining o‘zi dzendir.

Hasan Karvonli tarjimasi

Izoh:

[1] Sumie – yupqa xitoyi (shoyi) qog‘ozda mo‘yqalam bir harakatda qora siyoh (tush) bilan chizadigan surat