Sarxush radist eshigimni ochdi.
– Senga boshqarmadan xat bor, mening oldimga kir. Shunday dedi-yu, qorong‘ida qor qo‘ynida g‘oyib bo‘ldi. Safardan olib kelgan quyon to‘shlarini pechkadan chetga surib qo‘ydim. O‘shanda quyon mo‘l yil bo‘lgandi. Qopqon qo‘yib ulgursang bas edi, ilinaverardi. Yarim muzlagan quyon to‘shlari barak tomining yarmigacha yoyib qo‘yilgandi. To‘shni ishchilarga sotay desang qayerga ham borarding, eng yaxshi sovg‘a, o‘nta quyon go‘shti unchalik qimmat emas, xizmatga qarab xizmat uchun. Lekin oldin quyonlarni eritish kerak edi. Endi quyonni uylaydigan vaqt emasdi.
Boshqarmadan nomimga ksiva-telegramma, radiogramma, telefonogramma – o‘n besh yilda birinchi kelishi edi. Vahimali, xavotirli. Xuddi qishloqdagiday – har qanday telegramma fojeiy, o‘lim bilan bog‘liq bo‘lardi. Bo‘shatishga chaqirish desam – bunga shoshilayotgani yo‘q, ozod bo‘lganman-ku.
Radistning uyiga yo‘l oldim. Uy emas qo‘rg‘on, baland devorli, shinakli. Uch qator to‘siq, uchta qulf-kalitli eshikdan kirib boriladi. Eshiklarni radistning xotini ochdi, ulardan zo‘rg‘a o‘tib, sohibning maskaniga yaqinlashdim. So‘nggi eshikdan o‘tib, qanotli parrandalarning qaqaqlashiyu badbo‘y hidlarini bosib, so‘ng qanot qoqayotgan tovuqlaru basma-bas qichqirayotgan xo‘rozlar orasidan egilib, suqilib yana bir bo‘sag‘aga qadam qo‘ydim. Lekin u yerda ham radist yo‘q edi. U yerda faqat yuvib taralgan, to‘ydirilgan cho‘chqalarga duch keldim, urg‘ochisi kattaroq yonida uchta bolasi. Bu so‘nggi to‘siq ekan.
Radist bodring ko‘chatlari va ko‘k piyoz solingan yashiklar orasida o‘tirardi. Radist rostdan millioner bo‘lishga bel bog‘lagan ko‘rinadi. Kolimada shu yo‘l bilan ham boyisa bo‘ladi. Pulning kattasi – katta maosh, qutb payogi, protsent qo‘shilishi – bu bir; maxorka va choy bilan savdo – ikkinchi yo‘l; tovuqchilik, cho‘chqachilik – uchinchi yo‘l. Fauna va floralari qisuvidan stol chetiga chiqib qolgan Radist bir to‘p bir xil qog‘ozlar uzatdi, telegrammalarni qarab chiqdim, lekin hech narsa tushunmadim, o‘zimga tegishlisini topolmadim, Radist iltifot qilib panjaralari uchi bilan mening telegrammamni olib uzatdi.
“Xatga keling”, ya’ni “sizga xat bor, kelib oling” pochta aloqasi so‘zni tejab ishlatardi, lekin adresat gap nimadaligini tushunardi, albatta.
Rayon boshlig‘i oldiga borib telegrammani ko‘rsatdim:
– Necha kilometr?
– Besh yuz.
– Nimayam derdik. Besh sutkada borib kelarman.
– Yaxshi. Shoshilma. Mashina kutish kerakmas: ertaga yoqutlar it qo‘shilgan chanalarda Baragongacha eltib qo‘yishadi. U yerda bug‘i qo‘shilgan chanalarda pochtachilar olib ketishlari mumkin, puliga qiynalmasang albatta. Eng muhimi – katta yo‘lga yetib olish.
Boshliqning oldidan chiqib, bu la’nati yo‘lga tugul Baragonga ham yetolmasligimni tushundim, sababi menda pochapo‘stin yo‘q edi. Pochapo‘stinsiz kolimalikman-da. O‘zim aybdorman. Bir yil burun lagerdan bo‘shaganimda, omborchi Sergey Ivanovich Korobkov menga deyarli yangi oq pochapo‘stin sovg‘a qilgandi. Kasalxonalardan tezroq chiqish uchun pocha po‘stinni ham, yostiqni ham sotgandim – qit’aga ketishda ortiqcha matoh bo‘lmasin dedim-da, tag‘in ularni o‘g‘irlab ketishlari yoki tortib olishlari ham hech gapmasdi. O‘shanda shunday qilgandim. Ketish nasib etmagandi – kadrlar bo‘limi Magadan IIB bilan birgalikda chiqish qog‘ozi bermagandi va pulim tugagach, yana Dalstroyga xizmatga kirishga majbur bo‘lgandim. Yana radist va qaqag‘lagan tovuqlarga qo‘shni bo‘lib ishga tushdim. Kolimada besh kunga po‘stiningni berib tur degan odamni mazax qilishadi. Qasabada boshqa pochapo‘stin olishdan o‘zga chora qolmadi.
Pochapo‘stin ham, sotuvchi ham topila qoldi. Faqat pochapo‘stin qora rangli, yoqasi qo‘y terisidan bejirim ishlangan bo‘lib, ko‘proq paxtalikka o‘xshardi – cho‘ntaklari yo‘q edi, etagi ham yo‘q edi. Faqat yoqasi, keng yenglari bor edi.
– Nima balo, etagini kesganmisan? – so‘radim lager nazoratchisi Ivanovdan. Ivanov bo‘ydoq va tund yigit edi. Etakni Kraga uchun kesib olgan ekan. Kraga deb ataluvchi yenglar moda edi-da, pochapo‘stindan beshta shunday kraga chiqarkan, ikkitasining narxiga pochapo‘stin olsa bo‘larkan. Qolgan qutganini pochapo‘stin deb atash mahol edi, albatta.
– Senga baribir emasmi. Men pochapo‘stin sotayapman. Besh yuz so‘mga. Sen uni olayapsan. Savoling esa ortiqcha, etaklarini kesdimmi, yo‘qmi.
Chindan ham, savol ortiqcha edi, shosha-pisha pulini to‘ladim-da, uyga kelib kiyib ko‘rdim va yo‘l qaray boshladim.
It qo‘shilgan chana, qora ko‘z yoqutning tik nigohi. Qotib qolgan panjalarim bilan chanaga yopishdim, uchganday ketdim, bir joyda burilib qandaydir daryochadan o‘tdik, muzlik, butazor, yuzni chimchilovchi shamollar. Lekin mening hammayog‘im o‘ralgan, bekik. O‘n minutlarda pochtaga yetib keldik.
– Marya Antonovna, meni olib ketisharmikan?
– Olib ketishadi.
Bu yerda, o‘tgan yil yozida besh yoshli yoqut bola yo‘qolib qolganda men va Mariya Antonovna uni qidirish harakatiga tushgandik. Oyisi ijozat bermadi. Ayol tamaki chekdi, uzoq tortdi, keyin qora ko‘zlarini Marya Antonovna va menga qadadi:
– Qidirish kerakmas. O‘zi keladi. Adashib ketmaydi. Bu – uning yeri.
Mana, qo‘ng‘irog‘ini jiringlatgancha bug‘ilar ham kelib qoldi, chanalar, haydovchi – kayur qo‘lida tayoq.
Faqat bu tayoq xorey deb ataladi, itlarni uradigani – ostol deyiladi.
Marya Antonovnaga har bir o‘tkinchini uzoq-uzoqlarga – tayga qa’riga uzatishdan o‘ta zerikarli ish yo‘q.
– Xayr, Mariya Antonovna.
Kechga borib katta trassa chiroqlari, qorong‘ilikni yorib chopayotgan mashinalar shovqiniga duch keldik.
Yoqutlar bilan hisob-kitob qilib, vokzal issiqxonasiga yugurdim. O‘tin yo‘qligi bois pechkasi yoqilmagan ekan, baribir devorli, tomli xona-ku. Mashinada Markazga – Magadanga boradiganlar navbati bor ekan. Navbat katta emas – bor yo‘g‘i bir kishi. Mashina gurillaydi, kutayotgan odam qorong‘ulik sari chopadi. Mashina gurillaydi – odam ketadi. Endi sovuqqa chopib chiqish navbati menga.
Besh tonnalik mashina meni ko‘rib taraqlab to‘xtadi. Kabinada bo‘sh joy bor ekan. Bunday ayozda tepada ketib bo‘lmaydi.
– Qayoqqa?
– So‘l qirg‘oqqa.
– Ololmayman. Magadanga ko‘mir eltaman, So‘l qirg‘oqqacha borishning hojati yo‘q.
– Magadangacha to‘layman.
– Bu boshqa gap. O‘tir. Taksasini bilarsan?
– Ha. Kilometri bir so‘m.
– Oldindan cho‘zib qo‘y.
Pulimni olib to‘ladim.
Mashina oqish qorong‘ilik qa’riga singib, tezligini kamaytirdi. Oldinga yurib bo‘lmaydi – tuman.
– Uxlaymiz-a ? Yevrashkada.
Evrashka, bilasizmi, nima? Bu – yumronqoziq. Yumronqoziq bekati deyiladi. Motor ishlab turgan kabinada tong otguncha mizg‘idik. Tongda qishning oqish zulmati kechqurungiday dahshatli tuyulmadi.
– Endi chifir qaynatamiz-u, jo‘naymiz.
Haydovchi konserva krujkasiga bir pachka choy solib qaynatdi, qorda sovutib ichdi. Yana qaynatib ichdi-da, krujkasini yashirdi.
– Ketdik! Sen qayerliksan?
Men aytdim.
– Sizlarda bo‘lganman. Hatto rayoningizda shofyor bo‘lib ishlaganman. Lageringizda Ivanov degan nazoratchi bor, – ablah odam. Mening po‘stinimni yeb ketdi. Yetib olgancha berib tur dedi, o‘tgan yil qattiq sovuq bo‘lgandi-da, shu-shu dumini tugib ketdi. Izini topolmayman. Bermadi, xullas. Odamlar orqali ayttirdim. Olgan emasman, vassalom, dermish zang‘ar. Borib tortib olish niyatidaman. Qora, boy odam. Unga po‘stin nimaga kerak? Balki kesib kraga tiktirib sotar. U hozir moda. O‘zim ham kraga tikishim mumkin edi, endi na kraga bor, na po‘stin, na Ivanov.
Pochapo‘stinim yoqasini ko‘tarib, qaradim.
– Mana shu senikiday qora edi. Ablah, qanjiq.
Xo‘sh, uxlab bo‘ldik, endi gazni bosaylik. Mashina uchib ketdi, qayrilishlarda gurillar, hayqirardi, chifir ichgach, haydovchi tetiklashgan edi.
Kilometrlar, ko‘priklar, konlar orqada qoldi. Tong yorishib qolgandi. Mashinalar bir-birini quvib, kelayotganiga yo‘l berib, yelardi. Birdan nimadir qattiq taraqlab, daranglab ketdi, mashina o‘ynoqlab, yo‘l chetiga borib qoldi.
– Jin ursin,– shofyor alamdan dodlavordi .– Ko‘mir rasvo bo‘ldi. Bari rasvo bo‘ldi. Besh tonna ko‘mir – alvido.
O‘ziga esa jin ham urmadi, bir joyi ham tirnalmadi, nima bo‘lganini daf’atan tushunolmapman.
Mashinamizni oldinda kelayotgan chexoslavak “Tatra”si urib ketgan ekan. Uning temir bortiga hech narsa bo‘lmapti. Haydovchilar tormoz berib, kabinalaridan tashqariga chiqishdi.
– Tez hisobini qil, – qichqirdi “tatra” haydovchisi. – zarar qancha bo‘ladi, ko‘mir, bort qanchaga tushadi. Biz to‘laymiz. Faqat aktsiz, tushundingmi?
– Yaxshi, – dedi shofyorim, – bu… shuncha bo‘ladi.
– Ma’qul.
– Men nima qilaman?
– Seni biror yo‘l-yo‘lakay mashinaga o‘tqazib yuboraman. Bu yerdan qirq kilometr, eltib qo‘yishadi.
Ahvolimni tushun, bir soatlik yo‘l. Men rozi bo‘ldim, qandaydir mashinaga o‘tirdim-da, nazoratchi Ivanovning og‘aynisiga qo‘l silkib xayrlashdim.
Sovuqqotib ulgurganimcha bo‘lmay, mashina tormoz berdi. Ko‘prikka – so‘l qirg‘oqqa yetibmiz. Tushdim.
Bir paytlar o‘zim ishlagan kasalxonaga kirdim. Lager kasalxonasida begonalar isinishi taqiqlagan, bir minutga turish uchun ham kirdim. Erkinlikda yurgan tanish feldsherlardan tunashga ijozat so‘radim.
Ertasi kuni kerakli xonadon eshigini taqillatib, kirdim. Qo‘limga menga yaxshi tanish bo‘lgan, aniq, tushunarli yozilgan tezkor, uchqur xatni tutqazishdi. Bu – Pasternakning xati edi.

Ruschadan Saydi Umirov tarjimasi
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2008 yil, 5-son